Morgunblaðið - 28.09.1997, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
ÖRGUM mun hafa
brugðið í brún er þeir
lásu viðtal Elínar
Pálmadóttur við aldr-
aðan góðborgara,
sem lengi hefir sett
höfðingssvip á miðbæ
Reykjavíkur. Hilmar
Foss dómtúlkur lýsti
í fáum en áhrifamiklum orðum ófremdarástandi
því, sem ríkir næturlangt á helstu götum miðbæj-
arins, lausung og lífshættu, óþrifum og ofbeldi.
Svona er þá komið þjóðlífi í borg, sem sækist
eftir sæmdarheitinu „menningarborg".
í þann mund, sem frásögn Hilmars í samtali
hans við Elínu var til umræðu í kunningjahópi
bar fyrir augu ljósmynd, sem tekin var af ungum
menntamönnum, nemendum Menntaskólans og
háskólastúdentum um það leyti, sem leið að lok-
um fyrri heimsstyijaldar. Þá var líka lifað hratt
og teflt á tæpasta vað. Skólaskáldin sungu „Eit-
ur, meira eitur, ör vil ég dansa og teitur“. En
í hópi nemenda voru einnig þeir sem vildu beina
hugum ungra manna inn á aðrar brautir.
Brynleifur Tobíasson síðar stórtemplar og
áfengisvamaráðunautur varð stúdent árið 1918.
Hann var allmörgum árum eldri en bekkjarfélag-
ar hans. Brynleifur var hugsjónamaður og kost-
aði kapps um að leiða félaga sína inn á þær
brautir er hann áleit þroskavænlegri en Leggja-
bijót óreglu og ölvunar. Jóhann Jeremías Krist-
jánsson læknir (bróðir Sigurliða kaupmanns) og
Guðmundur G. Hagalín rithöfundur hafa báðir
greint frá frumkvæði Biynleifs að stofnun stú-
kunnar Minervu en það var félagsskapur nem-
enda Menntaskólans og stúdenta, er forðast vildu
drykkju, en leggja þess í stað stund á þroskandi
félagslíf, bókmenntir og listir. Til þess að greiða
fyrir stofnun félagsskapar er hefði það markmið
leitaði Brynleifur ásjár góðtemplara. Þeir sem
fúslega lögðu lið við stofnun stúkunnar voru
' Indriði Einarsson skáld og revisor, Guðmundur
Guðmundsson „skólaskáld", Guðgeir Jónsson
bókbindari, síðar forseti ASÍ, Carólína Siemsen
forystukona verkakvenna og Þorvaldur Guð-
mundsson fræðimaður.
Stofnun Minervu
Stofnfundur stúkunnar sem nefnd var Min-
erva nr. 172 var laugardaginn 24. mars 1917.
Stofnendur voru 28 talsins. 19 þeirra voru
teknir inn „samkvæmt reglum og inntökusiðum
siðbókar".
Þeir voru: Ámi Pétursson, Ástþór Matthí-
asson, Bjami Guðmundsson, Brynjólfur
Bjamason, Einar Ástráðsson, Friðrik Einars-
son, Gunnar Ámason Skúti, Ingólfur Jónsson,
Jakob Gíslason, Jóhann Jeremías Kristjánsson,
Karl Jónsson, Lárus Sigurbjömsson,_Magnús
Kristinsson, Pétur Gíslason, Sigurður ívarsson,
Sveinbjöm S. Ámason, Sveinbjöm S. Ámason,
Sveinbjöm Siguijónsson, Sveinn A. Sigurðs-
son, Stefán J. Stefánsson. Þegar félagar hinn-
ar nýstofnuðu stúku áttu að velja sér æðsta-
templar komst enginn efí að í huga þeirra.
Þeir vom einhuga um að velja ungan Eyfirð-
ing, Stefán Jóhann Stefánsson, í það heiðurs-
og trúnaðarsæti. Sú upphefð var þó skamm-
vinn. Daginn eftir spurðust þau tíðindi að
„bróðir Stefán Jóhann“ nýkjörinn æðstitemplar
menntamannastúkunnar hefði brotið bindindis-
heit sitt og óskaði ekki endurreisnar. Þótt Stef-
án Jóhann kæmist síðar til mikilla metorða
< og settist í tignarsess skorti hann staðfestu
Jóhanns Ögmundar Oddssonar, afgreiðslu-
manns Æskunnar, er lét endurreisa sig 66
sinnum og tókst um síðir að sigrast á ofur-
valdi Bakkusar.
Sá sem gegndi trúnaðarstörfum hvað lengst
í stúku menntamanna var Ingólfur Jónsson,
lögfræðingur, bróðir Finns ráðherra.
Guðmundur G. Hagalín rithöfundur greinir
frá hlutdeild sinni og starfi „Minervu" í bók
sinni „Hrævareldar og himinljómi". Hann seg-
ir frá gönguför með stúkusystur. Áfangastað-
urinn var kirkjugarðurinn við Suðurgötu. Svo
er að sjá sem öldruð heiðurshjón er voru stödd
skammt frá Hagalín og stúkusystur hans hafi
dregið þá ályktun af fasi þeirra að þau hefðu
eitthvað svipað í huga og Þórbergur og Sel-
tjarnarnesfraukan. Svo var þó ekki. Hagalín
, og stúkusystir hans létu sér nægja þá „lyft-
ingu“ hugans að þylja ljóð við legstað Jóhanns
Gunnars og Sigurðar Breiðfjörð. Þar hafði
Ljósvíkingurinn staðið áður.
Þorvaldur Guðmundsson, einn þeirra er
studdu að stofnun stúkunnar var lengi starfs-
maður bókaverslunar.
Hann var fræðimaður og ritaði margt um
fomsögur. Flutti fyrirlestra og gaf út fræðirit.
Þeir Bogi Ólafsson menntaskólakennari voru
góðvinir þótt þá greindi á um afstöðu til Bakk-
usar. Bogi taldi vænan slurk af brennivíni
vera hollustudrykk og lífselexír. Sú saga er
sögð að Þorvaldur hafi eitt sinn boðið Boga
að hlýða á fyrirlestur, sem hann átti að flytja
. á opnum fundi stúku sinnar í Góðtemplarahús-
inu. Að loknum fundarstörfum stúkunnar er
utanfélagsmönnum boðið að ganga í salinn og
hlýða á mál Þorvalds. Bogi settist í sæti all-
nærri ræðupúlti. Þorvaldur tekur til máls, en
fipast lesturinn. Sækir að svimi. Finnur að
hann er ei fær um að flytja mál sitt. Segir:
Góðir áheyrendur. Ég verð víst að fresta erind-
inu. Bogi kallar: „Þetta sagði ég þér, Þorvald-
u ur. Að þú ættir ekki að bæta á þig.“ Allir sem
Ég vil ekki
timbiumennina
Ummæli aldins miðborgara um drykkjulæti, lausung,
óþríf og ofbeldi í miðbænum svo og gömul mynd af
ungum menntamönnum verða Pétri Péturssyni tilefni
til að rífja upp þegar templarar blésu eldmóði í bijóst
ungdómsins og segir frá stúku menntamanna áður fyrr.
STÚKUFÉLAGAR „Mínervu" prúðbúnir að ræða menningarmál. Aftasta röð: Hend-
rik Ottósson, síðar fréttamaður, Halldór Kolbeins, síðar prestur, Brynleifur Tobías-
son, kennari í MA, síðar áfengismálaráðunautur, Ámi Sigurðsson, síðar Fríkirkju-
prestur, Bjami V. Guðmundsson, síðar héraðslæknir, Sveinbjöm Siguijónsson,
kennari, síðar skólastjóri Gagnfræðaskóla Austurbæjar, Magnús Guðmundsson, síð-
ar prestur, Einar Ástráðsson, síðar héraðslæknir á Eskifirði, Jóhann Jeremías
Kristjánsson, síðar héraðslæknir í Höfðahverfi og Ólafsfirði. Fremsta röð: Ríkarð-
ur Kristmundsson, síðar læknir í Kristnesi, Guðmundur G. Hagalín, rithöfundur,
Þorsteinn Ö. Stephensen, síðar leikari og útvarpsþulur. Af stúlkunum þekkjast
þessar: Sigrún Bjarnar, síðar frú á Rauðará, Ásthildur Kolbeins, systir Halldórs,
Karlotta Albertsdóttir frá Páfastöðum, Skag., Guðrún Sveinsdóttir, síðar lækn-
isfrú, Guðlaug Kvaran, síðar kona Sigurðar Kristinssonar, SIS, Rósa Hjörvar, kona
Helga Hjörvar, kennara og útvarpsmanns.
til þekktu vissu að víndropi hafði aldrei komið
inn fyrir varir Þorvalds. Bogi sá sér leik á
borði að stríða góðvini sínum Þorvaldi fræði-
manni með þessum hætti.
Uppyómaður hugsjónamaður
Halldór Kolbeins var um langt skeið einn
helsti áhugamaður um útbreiðslu og eflingu
stúkustarfs. Halldór Laxness kallar hann „upp-
ljómaðan hugsjónamann" í Grikklandsárinu,
minningabók sinni. Kolbeins vildi kenna Lax-
ness esperantó. Sagði að sá sem kynni esper-
antó hefði samband við allan heiminn. Skáldið
unga mun hafa afþakkað kennsluna. Kolbeins
segir: „En eitt er sem mig langar að kenna
þér úr því þú vilt ekki verða esperantisti, og
það skal ég kenna þér ókeypis: Þú ættir að
ganga í stúku og verða bindindismaður." HKL
sá að ekki þýddi að mótmæla. Kvaðst jafnan
hafa orðið að „hlaupa út og hrækja og haldið
áfram að hrækja þann dag allan" ef hann
smakkaði brennivín. „Já, það eru einmitt þess
háttar menn sem okkur vantar í gútemplara-
regluna: stórskyrpara; og þá meina ég menn
sem ekki láta duga að skyrpa brennivíni held-
ur líka bjór. Ég er sannfærður um að þú átt
eftir að verða stórtemplar."
Á þessum árum var hart deilt um bannlögin
og gildi þeirra. Svonefndir andbanningar sóttu
hart að templurum og börðust af hörku fyrir
afnámi bannlaganna og óheftum innflutningi
áfengra drykkja. Einn helsti mælskumaður
þeirra og stafnbúi var Árni Pálsson, bókavörð-
ur. Starfaði hann í Landsbókasafni sem templ-
arar nefndu gjaman „Rauðnefsstaði", sem átti
að vísa til drykkjuhneigðar innanhússmanna
þar. Ámi lét sér hvergi bregða en vitnaði til
sagnfræði og menningarafreka. Spurði:
„Hveiju það muni sæta að kákasiski þjóðbálk-
urinn hefir verið frumheijinn á framsóknar-
braut mannkynsins nálega í öllum efnum og
hefir þó frá alda öðli drukkið vin og það í
óhófi? Hvemig stendur á því að Kínveijar tóku
ekki forystuna, - því að ekki drekka þeir
vín ... Og hvemig mátti þá þetta verða að
hvítu fyllisvínin tóku leiðsöguna, en ekki gulu
templaramir í Peking?"
Vínguðinn dýrkaður
Ámi Pálsson kvartar sáran undan ofríki
bindindismanna í hófi sem Matthíasi Jochums-
syni þjóðskáldi er haldið skömmu áður en
„Minerva" er stofnuð. „Við kunnum eigi að
signa bragarfull þurrt," segir Árni. En hann
eykur við orðum: „Við látum engan og ekkert
komast upp á milli okkar og hans (Matthías-
ar). Enda hefir hann það með sér, sem mest
er meinabótin - spiritus sanctus er með hon-
um, og spiritus concentratus býr í honum,
þegar bezt gegnir."
Ami Pálsson dýrkaði vínguðinn og kvað
honum lofgjörðaróð. Frægar eru vísur þeirra
Áma og Theodóru Thoroddsen er þau kváðust
á um Bakkus. Ámi kvað:
Ennþá gerist gaman nýtt:
gnótt er í kjallaranum.
Nú er geðið glatt og hlýtt
hjá gamla svallaranum.
Oft um marga ögurstund
á andann fellur héla,
en hitt er rart, hve hýmar lund,
ef heyrist gutla á pela.
Það er eins og leysist lönd
úr læðing margra ára,
þegar hnígur heim að strönd
höfug vínsins bára.
Theodóra svaraði:
Bacchus kóngur kann það lag,
þá köld og myrk er lundin,
að breyta nótt í bjartan dag
og brúa dýpstu sundin.
Bjart er skúraskinið þá,
og skjólin mjúk og fógur.
En skelfíng vill oft skella á,
er skroppinn er uppi lögur.
Augun gerast vot og veik,
vitinu sumir farga;
svona eftir sælan leik
svíkur Bacchus marga.
Þá greip Ámi fram í: „Nei, hættu nú, hættu
nú. Ég vil ekki timburmennina!"
Örlygur Sigurðsson listmálari segir frá því
5 bók sinni „Prófílar og panfílar" að Brynleifur
lærimeistari hans hafi spurt sig hvemig orðið
timburmenn væri tilkomið. Örlygur taldi senni-
legast að „það hræðilega orð væri myndað af
því, að engu væri líkara en verið væri að reka
5 tommu nagla í gegnum heilabjálkann, sjálfan
burðarbita vitsmunanna, daginn eftir og stund-
um næsta dag og jafnvel daginn þar á eftir“.
Þá sagði bróðir Brynleifur ofurhægt og hugsi:
„Nah, en borgar þetta sig, góurinn?" Svo fylgdi
skemmtileg rökræða bróður Brynleifs og Örlygs
málara og var teflt fram vesælum veitingaþjón-
um, tálguðum og tærðum er létust langt um
aldur fram og urðu Bakkusi að bráð og háöldr-
uðum hákarlaformönnum úr Hrísey og brenni-
vínsberserkjum frá Þúfnavöllum.
Kristján Albertsson brást hart við vegna
ummæla Ólafs Friðrikssonar um Thor Jensen,
er hann áleit niðrandi og ósæmileg. Urðu harð-
ar umræður um afturköllun Kristjáns á boði
Ólafi til handa. Brynleifur studdi Hendrik í
deilunni við Kristján Albertsson. Vert er að
veita röksemdum Brynleifs athygli. Hann lýsti
yfir að hann væri á móti allri lýðstjóm og því
ekki sósíalisti. Hann taldi hins vegar rangt að
afturkalla boðið til Ólafs Friðrikssonar.
Brynleifur Tobíasson vann ötullega að margs-
konar fræðum. Hann tók saman fræðiritið
Hver er maðurinn?, upplýsingabók með ævi-
skrám samtíðarmanna. Þar voru skráðar heim-
ildir um námsferil, ævistarf, félagsmálavafstur,
hjónaband o.fl. Mjög þótti misjafnt hve ítarlega
var skráð. Ýmsir urðu til þess að hafa í flimting-
um hve orðmargur Brynleifur varð um félags-
málastörf er hann sjálfur gegndi. Var þá vitnað
til skrásetningar hans í fyrrgreindri bók: Boðinn
á stórstúkuþing í Dorpat.
Á tveggja ára afmælishátíð „Minervu" 23.
mars 1919 er samkoma þar sem Jóhann skáld
Jónsson stud.art. les upp kvæði. Var gerður
mjög góður rómur að. Litli kvartettinn syngur.
Hendrik Ottósson, Halldór Kolbeins og Magnús
Guðmundsson flytja ræður. Auk þess er mælt
fyrir minni Indriða Einarssonar fv. stórtemplars
og þakkar hann með ræðu.
Bjöm Magnússon prófessor hefir skráð sögu
stúkunnar í grein er hann birti í afmælisriti
Góðtemplarareglunnar. Hann nefnir þar ýmsa
þjóðkunna menn, félaga Minervu, er tóku virk-
an þátt í starfí. Meðal þeirra má nefna Sigfús
Sigurhartarson, séra Jakob Jónsson og Mar-
gréti Jónsdóttur, skáldkonu. Sr. Böðvar Bjama-
son, afi Ragnars söngvara Bjamasonar, Bent
bróðir hans og hjónin Laufey og Páll Kolbeins
gengust fyrir endurvakningu „Minervu".
Jóhann Jeremías læknir segir frá
„Stofnun góðtemplarastúku"
í lærdómsdeildinni (en svo voru 3 efri bekk-
ir menntaskólans kallaðir) var stofnað annað
félag, og var það góðtemplarastúka. Að þeirri
félagsstofnun vann annar hugsjónamaður, og
var það Brynleifur Tobíasson, sem settist í 4.
bekk að loknu gagnfræðaprófí á Akureyri. Nú
má spyija hvort þörf hafi verið á slíkum félags-
skap, þar sem vínbann var í fullu gildi. Einnig
var almenningsálitið algerlega á móti öllum
drykkjuskap, og fyrirlitning mikil á vínneyzlu.
Átti stúkustarfið undanfarna áratugi áreiðan-
lega þátt í að svo var. Nokkrar stúkur voru
starfandi í landinu, og fleiri en ein í Reykja-
vík, sem störfuðu áfram þrátt fyrir bannið.
Árangurinn af þessu starfi Brynleifs varð
sú, að stúkan „Mínerva" nr. 172 var stofnuð.
Tóku 12 skólapiltar þátt í stofnun stúkunnar,
og 11 stúlkur utan skólans fengust i hópinn.
Hafa þær sjálfsagt gerzt meðlimir vegna kunn-
ingsskapar við skólapilta.
Skólapiltamir voru þessir: Hendrik S. Ott-
ósson, síðar fréttamaður, Halldór Kolbeins,
síðar prestur, Brynleifur Tobíasson, kennari
við MA, síðar áfengismálaráðunautur, Árni
Sigurðsson, síðar Fríkirkjuprestur, Bjarni V.
Guðmundsson, síðar héraðslæknir, Sveinbjöm
Siguijónsson, kennari, síðar skólastjóri Gagn-
fræðaskóla Austurbæjar, Magnús Guðmunds-
son, síðar prestur, Einar Astráðsson, síðar
héraðslæknir á Eskifirði, Jóh. J. Kristjánsson,
síðar héraðsl. í Höfðahverfí og Ólafsfirði, Rík-
harður Kristmundsson, síðar læknir, Guðmund-
ur G. Hagalín, rithöfundur, Þorsteinn Ö. Steph-
ensen, síðar leikari.
Meðal stúlknanna 11, sem gengu í stúkuna,
var ein, sem ég þekkti ofurlítið áður. En vera
hennar í stúkunni varð til þess að þau litlu
kynni urðu nánari. Stúlkan hét Inga Guð-
mundsdóttir, og kunningsskapurinn endaði
með hjónabandi, sem stóð í yfir 50 ár, svo
segja má að ég hafí átt erindi í stúkuna.
A mynd sem tekin var af stúkumeðlimum,
eru stúlkurnar auðvitað með. Ég man ekki
hvað 4 þeirra hétu, en nöfn hinna fara hér á
eftir: Sigrún Bjarnar, síðar frú á Rauðará,
Ásthildur Kolbeins, systir Halldórs, Karlotta
Albertsdóttir frá Páfastöðum, Skag., Guðrún
Sveinsdóttir, síðar læknisfrú, Guðlaug Kvaran,
síðar kona Sigurðar Kristinssonar, SÍS, Rósa
Hjörvar, kona Helga Hjörvar, kennara og út-
varpsmanns.
Stúkufélagar „Mínervu" héldu til ýmissa
átta. Sigurður ívarsson, sem var einn stofn-
enda, samdi margt skoplegt Ijóð í „Spegilinn"
undir merkinu „Z“. Hundaskammturinn var
spiritusinn sem margur saknaði sárt.
Flesta hunda um dauðans dyr skal senda
- nú dregur fýrir sól hjá margri tík -.
Hundadagar hafa tekið enda,
með heiðri og sóma fyrr, í Reykjavík.
En umhyggjusöm yfirvöldin hafa
undantekið marga hunda samt,
því ýmsir hundar eiga að fá að lafa,
ef apótekin vilja selja „skammt".