Morgunblaðið - 17.04.1993, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. APRIL 1993
MORGUNBLAD^fcAUGARDAGyiLlL APRÍL 1993
27

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Arvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1200 kr. á mánuði innan-
lands. I lausasölu 110 kr. eintakið.
NATO í þjónustu
Sameinuðu
þjóðanna
Atlantshafsbandalagið hefur
tekið að sér að framfylgja
banni Sameinuðu þjóðanna á öllu
hernaðarflugi á átakasvæðinu í
Bosníu. Eftirlitsflug NATO hófst
annan páskadag og hefur verið
tíðindalaust fram til þessa. Af-
skipti bandalagsins eru söguleg
fyrir ýmissa hluta sakir og má
þar fyrst nefna, að þetta er í fyrsta
sinn, sem herliði NATO er beitt á
átakasvæði frá stofnun þess árið
1949. Þá þykir þátttaka þýzka
hersins í eftirlitsfluginu einnig
marka tímamót, því hann hefur
ekki átt aðild að aðgerðum í Evr-
ópu frá lokum heimsstyijaldarinn-
ar síðari. Reyndar töldu margir
Þjóðveijar aðild þeirra að aðgerð-
um utan varnarsvæðis NATO vera
stjómarskrárbrot, þar til stjórn-
lagadómstóll í Karlsruhe felldi
úrskurð um hið gagnstæða
skömmu fyrir páska.
Ihlutunin í Bosníu er á vegum
Sameinuðu þjóðanna og því má
segja, að íslendingar eigi aðild að
henni með tvennum hætti, sem
aðili að SÞ og aðili að Atlantshafs-
bandalaginu. Jón Baldvin Hannib-
alsson, utanríkisráðherra, hefur
orðað þetta svo, að íslendingar
beri pólitíska ábyrgð á aðgerðun-
um í Bosníu og taki þátt í kostn-
aði við hana. Það kemur okkur
því við, hver þróunin verður í
Bosníu, hvort við eigum óbeina
aðild að hernaðarátökum og
hversu mikill kostnaður kemur í
okkar hlut. Utanríkisráðherra
segir, að aðgerðir NATO séu
fyrsta skrefið til að vara Serba
við því, að til frekari hemaðar-
ihlutunar kunni að koma haldi
þeir áfram að leggja landsvæði
undir sig með vopnavaldi og fáist
ekki til að samþykkja friðaráætlun
Sameinuðu þjóðanna.
Mikil umskipti hafa orðið í ör-
yggismálum eftir lok kalda stríðs-
ins og hrun kommúnismans í
Austur-Evrópu. Varsjárbandalag-
ið hefur verið lagt niður og hlut-
verk Atlantshafsbandalagsins
hefur verið að breytast. Þótt
NATO verði áfram bijóstvörn að-
ildarríkjanna og samstarfsvett-
vangur vestrænna ríkja beggja
vegna Atlantshafs í vamarmálum
er bandalaginu nú ætlað hlutverk
utan hefðbundins öryggissvæðis
þess.
Sameinuðu þjóðirnar gegna æ
víðtækara hlutverki í öryggismál-
um heimsins í samræmi við upp-
haflegan tilgang samtakanna um
að koma í veg fyrir styijaldar-
átök. Á tímum kalda stríðsins
höfðu stórveldin lítinn áhuga á
afskiptum SÞ á sínum áhrifasvæð-
um. Var svo allt fram á síðustu
ár, að Kóreustríðinu undanskiidu,
en innrás kommúnista í Suður-
Kóreu var á sínum tíma stöðvuð
af hersveitum undir fána Samein-
uðu þjóðanna. Dæmi um aukin
afskipti SÞ af hernaðarátökum er
Persaflóastríðið, sem hafði_ það
markmið að hrinda hernámi íraka
í Kúveit, hemaðaríhlutunin í Sóm-
alíu, sem hafði þann tilgang að
koma í veg fyrir hungurdauða
milljóna manna og stöðva vopna-
viðskipti ýmissa herstjóra þar í
landi.
Þessu til viðbótar annast Sam-
einuðu þjóðirnar friðargæzlu víða
um heim, þar sem leitast er við
að ganga á milli stríðsaðila og
tryggja aðstoð við flóttamenn og
aðra saklausa borgara. Frið-
argæzlusveitir hafa lengi verið í
Miðausturlöndum og þær eru nú
í Kambódíu, auk Bosníu, þar sem
aðstoð þeirra hefur komið í veg
fyrir enn meiri hörmungar, en
íbúamir hafa orðið að líða.
Mikil gerjun er á sviði öryggis-
mála um þessar mundir og ennþá
óljóst, hvernig mál munu skipast
í nánustu framtíð. Sameinuðu
þjóðirnar munu þar vafalaust hafa
afgerandi áhrif. Samtökin hafa
engan eigin her og verða því að
leita liðs hjá aðildarþjóðunum til
að hrinda hernaðaraðgerðum í
framkvæmd og deila kostnaði á
þær. íslendingar hafa ekki farið
varhluta af þeim kostnaði og
greiddu t.d. 33 milljónir króna
vegna friðargæzlu í Kambódíu á
síðasta ári.
Öflugasta og bezt skipulagða
varnarbandalag í heiminum er
Atlantshafsbandalagið. Það er því
eðlilegt, að Sameinuðu þjóðirnar
leiti aðstoðar þess vegna átakanna
í Bosníu, auk þess sem mörg aðild-
arríkin em í næsta nágrenni.
Þetta hefur m.a. leitt til, að for-
maður Alþýðubandalagsins, Ólaf-
ur Ragnar Grímsson, vill endur-
skoða afstöðu flokks síns til
NATO, þar sem það muni hugsan-
lega starfa í framtíðinni sem frið-
arbandalag í þjónustu Sameinuðu
þjóðanna og hlekkur ínýju örygg-
iskerfi í heiminum. Óvíst er, að
Alþýðubandalagsmenn almennt
geti söðlað um með formanninum
í afstöðunni til NATO og eftirlits-
hlutverks vamarstöðvarinnar í
Keflavík í nýju öryggiskerfi og er
í því sambandi athyglisvert að
kynnast sjónarmiðum Ragnars
Arnalds, formanns þingflokks Al-
þýðubandalagsins, í grein í Morg-
unblaðinu í dag.
Björn Bjarnason, formaður ut-
anríkismálanefndar Alþingis, hef-
ur látið svo ummælt, að full þörf
sé á því, að íslendingar ræði á
næstu misserum þær breytingar
í öryggis- og vamarmálum, sem
fylgi í kjölfar hruns kommúnism-
ans í Sovétríkjunum og Austur-
Evrópu. Björn bendir ennfremur
á, að jiróunin kuhni að verða sú,
að til Islendinga verði gerðar kröf-
ur um þátttöku í friðargæzlu á
vegum Sameinuðu þjóðanna og
NATO, enda hafi þegar komið
fram raddir um það.
Nýjungadýrkunin sem engu eirir
- Og hvernig hún spillti öldinni
eftir Aleksandr
Solzhenítsyn
Aleksandr Solzhenítsyn hlaut
bókmenntaverðlaun National Arts
Club í New York í síðasta mán-
uði. Eiginkona hans, Natalja
Soizhenítsyn, tók við verðlaunun-
um fyrir hans hönd og sonur hans,
ígnat, las þýðingu sína á ávarpi
hans í tilefni verðlaunaafhending-
arinnar. Avarpið fer hér á eftir.
Það hafa lengi verið viðurkennd
sannindi um listina að „stíllinn er
maðurinn" („le style est 1’homme‘j.
Þetta merkir að sérhvert verk snjalls
tónlistarmanns, listamanns eða rit-
höfundar markast af algjörlega ein-
stæðri samsetningu persónuein-
kenna, sköpunargáfu og reynslu hans
sem einstaklings, sem og viðburðum
í landi hans. Og þar sem þessi sam-
setning verður aldrei endurtekin býr
listin (þótt ég fjalli hér einkum um
bókmenntirnar) yfir óendanlegri fjöl-
breytni þvert yfir kynslóðimar og
meðal ólíkra þjóða. Guðdómurinn
hefur komið því þannig fyrir að eng-
in takmörk eru fyrir því að fram
komi æ nýrri, hrífandi og skapandi
hæfileikamenn, sem varpa þó engan
veginn rýrð á verk bestu fyrirrennara
þeirra, jafnvel þótt 500 eða 2000 ár
skilji þá að. Endalausri leit okkar að
því sem er nýtt og ferskt lýkur aldr-
ei, en hún firrir okkur ekki kærri
minningu um allt það sem kom á
undan.
Ekkert nýtt listaverk verður til
(hvorki meðvitað né ómeðvitað) án
samhangandi tengsla við það sem
skapað var áður. Samt eru það jafn
mikil sannindi að heilbrigð íhaldssemi
verður að vera sveigjanleg, bæði hvað
varðar sköpun og skynjun, að vera
áfram næm fyrir því gamla og nýja,
fyrir góðum og gildum hefðum, og
fyrir frelsinu til að kanna nýjar leið-
ir, en án þess verður aldrei nein fram-
tíð til. Um leið má listamaðurinn
ekki gleyma því að skapandi frelsi
getur verið hættulegt, vegna þess að
því færri listræn takmörk sem hann
setur verkum sínum, því minni verða
möguleikarnir til að ná listrænum
árangri. Skorturinn á óbrigðulu
skipulagsafli veikir eða jafnvel eyði-
leggur byggingu, merkingu og end-
anlegt gildi listaverksins.
Sérhver kynslóð og öll skapandi
viðleitni stendur í þakkarskuld við
þá mikilhæfu listamenn sem með
erfiði sínu og elju gáfu okkur nýja
merkingu og nýtt hljómfall. Á 20.
öldinni hefur hins vegar nauðsynlegu
jafnvægi milli hefða og leitarinnar
að nýjungum hvað eftir annað verið
raskað með misskilinni „framúr-
stefnu“ - hjáróma, eirðarlausri,
„framúrstefnu“ hvað sem það kost-
ar. Þessi stefna á rætur að rekja til
fyrri heimsstyrjaldarinnar og hún
miðað að því að ganga af allri viðtek-
inni list dauðri - byggingu hennar,
málfari, sérkennum og eiginleikum -
með það að markmiði að skapa ein-
hvers konar „ofurlist“, sem átti að
geta af sér sjálft Nýja lífið. Sagt var
að hefja þyrfti bókmenntirnar upp á
nýtt „á óskrifuðu blaði“. (Sumir létu
reyndar þar við sitja). Tortíming varð
þannig upphafin hugsjón þessarar
herskáu framurstefnu. Hún miðaði
að því að rífa niður aldagamlar menn-
ingarhefðir, að stöðva og trufla eðli-
legt streymi listrænnar þróunar með
skyndilegu stökki framávið. Þessu
takmarki átti að ná með tómri leit
að nýjungum sem markmiði í sjálfu
sér, og á sama tíma fóru gæðakröf-
umar sem settar vom síminnkandi
svo úr varð listræn hrákasmíði og
hálfunnin verk, stundum með svo
torráðinni merkingu að hún varð
flestum óskiljanleg með öliu.
Þessa tortímingarhvöt mætti túlka
sem einskæran fylgifisk persónulegs
metnaðar, ef ekki væri vegna þess
að í Rússlandi (og ég biðst afsökunar
á því að fjalla hér einkum um Rúss-
land, en nú um stundir er ógjörning-
ur að leiða hjá sér hörmulega sögu
lands míns) var þessi hvöt og form-
birtingar hennar undanfari og fýrir-
boði skæðustu veraldlegu byltingar
20. aldarinnar. Áður en þessi stór-
hættulega bylting blossaði upp á
götum Pétursborgar spratt hún upp
í lista- og bókmenntatímaritum bóhe-
manna í höfuðborginni. Þar heyrðum
við fyrst öllum lífsmáta Rússa og
Evrópubúa blótað í sand og ösku,
herhvötina um að sópa burt öllum
trúar- og siðareglum, að rústa, koll-
varpa og traðka á öllum menningar-
hefðum, ásamt upphafningu örvænt-
ingarfullu nýjungasmiðanna sjálfra,
manna sem gátu aldrei skapað neitt
sem veigur er í. í sumum þessara
stríðssöngva var bókstaflega hvatt
til þess að verk Racines, Murillos og
Raffaellos yrðu eyðilögð „svo byssu-
kúlurnar myldu niður veggi listasafn-
anna“. Hvað sígild verk rússneskra
bókmennta varðaði var krafan sú að
þeim yrði „kastað fyrir borð af nú-
tímafleyinu". Herópið var: „Fram,
fram!“ - rithöfundarnir kölluðu sig
fútúrista, eða menn „framtíðarstefn-
unnar", rétt eins og þeir hefðu stokk-
ið yfir og út fyrir líðandi stund og
væru að færa okkur það sem væri
óvéfengjanlega hin sanna list Fram-
tíðarinnar.
En um leið og byltingin blossaði
up á götunum komu þessir „fútúrist-
ar“, sem skömmu áður höfðu birt
stefnuskrá sína með heitinu „Að gefa
smekk almennings á kjaftinn“ og
prédikað „óyfírstíganlegt hatur í garð
núverandi tungutaks" - og þessir
sömu „fútúristar“ breyttu nafni sínu
í „Vinstrifylkinguna", sem átti nú
beina aðild að byltingunni, og tóku
sér stöðu lengst til vinstri. Þannig
sýndu þeir að fyrri upphrópanir þess-
arar „framúrstefnu" voru ekki ein-
tómt bókmenntalegt froðusnakk
heldur áttu þær sér sanna holdtekju
í tilverunni. Þeir ætluðu sér ekki
aðeins að kollvarpa allri menningunni
heldur líka að uppræta sjálfa tilver-
una. Þegar kommúnistar tóku sér svo
ótakmörkuð völd (þeir höfðu hvatt
til þess að heimurinn yrði „rifínn nið-
ur til grunna“, svo hægt yrði að
skapa nýja Óþekkta fagra veröld í
staðinn, með álíka hömlulausri
grimmd) opnuðu þeir ekki aðeins
frægðar- og vinsældahliðin fyrir
þessari hjörð svokallaðra „framúr-
stefnumanna", heldur veittu þeir
nokkrum þeirra, sem tryggum
bandamönnum, völd til að stjórna
menningunni.
Hvorki heift þessarar gervi-
„framúrstefnu" né völd hennar yfir
menningunni vöruðu lengi; í kjölfarið
féll öll menningin að mestu í dá. Við
í Sovétríkjunum tókum að arka,
hnuggnir, í gegnum 70 ára langa
ísöld og undir þungri jökulbrynjunni
var varla hægt að greina leynilegan
hjartslátt örfárra mikilla skálda og
rithöfunda. Þeir voru því sem næst
algjörlega óþekktir í landi sínu, svo
ekki sé minnst á útlönd, þar til miklu
síðar. Á sama tíma og alræðisstjóm
Sovétríkjanna einkenndist af harð-
ýgði harðnaði líka gervimenning
hennar, uppþembd af stærilæti, og
breyttist í andstyggilegt viðhafnar-
förm svokallaðs „þjóðfélagslegs
raunsæis". Nokkrir einstaklingar
hafa skrifað fjölmargar ritgerðir
byggðar á gjörhugulum rannsóknum
á eðli og gildi þessa fyrirbæris. Ég
hef ekki skrifað eina einustu, því
fyrirbærið á ekkert skylt við list: við-
fang rannsóknanna, stíll „þjóðfélags-
lega raunsæisins", var aldrei til.
Menn þurfa ekki að vera sérfræðing-
ar til að sjá að þessi stíll fólst ein-
göngu í þrælsótta, með forskriftinni
„hvað þykir þér gott?“ eða „skrifaðu
allt sem Flokkurinn skipar þér“.
Hvemig í ósköpunum er hægt að
skeggræða slíkt fræðilega?
Og eftir að hafa lifað þessi 70 lífs-
hættulegu ár innan járnbrynjunnar
skríðum við nú út, tórum þó með
mestu herkjum. Ný öld er greinilega
gengin í garð, bæði í Rússlandi og
um allan heim. Rússland er gjörsam-
lega í rúst og máttvana af eitri; rúss-
neska þjóðin hefur orðið fyrir ein-
dæma auðmýkingu og yfir henni
vofir hættan á líkamlegri tortímingu,
ef til vill líffræðilegri. Ef tekið er
tillit til ástandsins í þjóðlífinu og
skyndilegrar afhjúpunar þeirra mein-
semda sem hafa safnast saman í
áranna rás, er það ósköp eðlilegt að
bókmenntimar skuli vera í biðstöðu.
Þær raddir sem skapa bókmenntir
Aleksandr Solzhenítsyn
Rússlands þurfa að fá tíma til að
jafna sig áður en þær geta tekið að
hljóma á ný.
Þó hafa komið fram nokkrir rithöf-
undar sem kunna að meta afnám
ritskoðunar og nýtt, ótakmarkað list-
rænt frelsi, aðallega þó í einni merk-
ingu: heimiluð er hömlulaus „sjálfs-
tjáning". Takmarkið er að tjá eigin
skynjanir á umhverfinu, oft án þess
að nokkur gaumur sé gefinn að mein-
semdum samtímans og með greini-
legum tómleika í hjartanu; að. tjá
persónuleika höfundarins, hvort sem
hann er mikilvægur eða ekki; að tjá
þetta án nokkurrar ábyrgðarkenndar
gagnvart siðgæði almennings og
einkum æskunnar; og krydda hug-
verkin oft og tíðum með ríkulegum
skammti af klámi sem í aldir taldist
óprenthæft með öllu, en virðist nú
allt að því í tísku.
Þessi andlegi glundroði eftir 70
ára harðstjóm er meira en skiljanleg-
ur. Listræn skynjun yngri kynslóðar-
innar markast af mikilli geðshrær-
ingu, auðmýkingu, heift, óminni.
Margir úngir rithöfundar fundu ekki
í sér þann styrk sem þurfti til að
beijast af fullri hörku gegn kreddum
Sovétkerfísins og afsanna þær. Þeir
hafa því nú látið undan þeirri freist-
ingu að fara auðveldari leiðina, með
afstæðishyggju sem einkennist af
svartsýni. Jú, segja þeir, víst voru
kenningar kommúnismans mikil lygi;
en, þegar öllu er á botninn hvolft,
eru algild sannindi ekki til hvort sem
er, og að leita þeirra þjónar engum
tilgangi. Það er ekki heldur þess virði
að leggja mikið á sig fyrir einhvers
konar æðri merkingu.
Og svo er fussað og sveiað við
sígildum verkum rússnesku snilling-
anna - sem álitu það ekki fyrir neð-
an virðingu sína að fjalla um veruleik-
ann og leituðu sannleikans - eins
og þau væru einskis virði. Hrakyrði
um fortíðina eru álitin lykillinn að
framförum. Þess vegna er það aftur
í tísku í Rússlandi að hæðast að og
leggja fyrir róða verk rússnesku snill-
inganna, eins og þau eru rík af kær-
leika og samúð með öllum mönnum,
einkum þeim sem þjást. Og til að
auðvelda þessa afneitun lýsa menn
yfír því að „þjóðfélagslega raunsæið"
líflausa og þýlynda hafi í reynd verið
beint framhald af magnþrungnum
rússneskum bókmenntum.
Við'verðum þannig, á hinum ýmsu
vatnaskilum sögunnar, vör við end-
urtekningu á sama skæða og and-
menningarlega fyrirbærinu, sem
hafnar öllum hefðum, fyrirlítur þær,
og skyldar menn til mótspyrnu gegn
öllu því sem almennt er álitið gott
og gilt. Áður skall það á okkur með
lúðraþyt og skrautfánum „framtíðar-
stefnunnar“, nú er notast við hugtak-
ið „post-módernisma“. (Hver svo sem
hugsunin á bak við þetta hugtak á
að vera er hróplegt ósamræmi fólgið
í bókstaflegri merkingu þess; svo
virðist sem verið sé að halda því fram
að menn geti hugsað og lifað eftir
þann tíma sem þeim er ætlað að lifa).
í huga post-módernistans býr
heimurinn ekki yfir neinum gildum
sem eiga sér stað í veruleikanum.
Hann hefur jafnvel orðatiltæki um
þetta: „heimurinn sem texti“, sem
eitthvað annað flokks, sem texti í
verki rithöfundar, þar sem áhuginn
beinist fyrst og fremst að höfundin-
um sjálfum f tengslum sínum við
verkið, sjálfsskoðun hans. Menningin
ætti því samkvæmt þessu að beinast
að sjálfri sér (sem skýrir hvers vegna
þessi verk eru svo uppfull af endur-
minningum að þau verða oft og tíðum
að smekkleysu); hún ein er mikilvæg
og raunveruleg. Af þessum sökum
fær hugmyndin um leikinn aukið
vægi - ekki lífsgleði alheimsins, fjör-
mikil eins og verk eftir Mozart, held-
ufþvingaður leikur á strengi tómleik-
ans, þar sem rithöfundurinn þarf
ekki að vera ábyrgur gagnvart nein-
um. Það að hafna öllum háleitum
hugsjónum er álitið til marks um
þor. Og í þessari vísvitandi sjálfs-
blekkingu lítur „post-módernisminn“
á sig sem lokaafrek allrar fyrri menn-
ingar, síðasta hlekkinn í keðju henn-
ar. (Fljótfærnisleg óskhyggja því
þegar er farið að tala urn tilkomu
„konseptualismans", hugtak sem
hefur ekki verið skilgreint á sannfær-
andi hátt hvað varðar tengsl þess við
list, þótt það verði eflaust reynt síð-
ar. Og nú þegar hefur komið fram
„post-avantgardismi“ („sið-framúr-
stefna"); og ekki kæmi á óvart ef til
sögunnar kæmi „post-post-módern-
ismi“ eða ,,post-fútúrismi“). Við get-
um haft samúð með þessum síleit-
andi mönnum, en aðeiiis þá samúð
sem við höfum með sjúkum mönnum
sem þjást. Þessi leit er dæmd til að
misheppnast, þar sem hún er byggð
á þeirri hugmyndafræðilegu forsendu
að hún verði alltaf annars eða þriðja
flokks iðkun, firrt lífi eða framtíð.
Við skulum nú gefa gaum að flókn-
ari straumum í þessari þróun. Þótt
þjóðirnar sem voru undir oki kom-
múnismans hafi orðið að sætta sig
við ömurlegra hlutskipti á 20. öld-
inni, þá er allur heimurinn að ganga
í gegnum öld andlegra meinsemda,
sem hlaut óhjákvæmilega að leiða
af sér álíka meinsemdir í listum.
Þótt ástæðumar séuaðrar hefur svip-
aður „post-módemískur“ ruglingur
um heiminn rutt sér til rúms á Vest-
urlöndum.
Því miður er það svo að á sama
tíma og hinn siðmenntaði heimur
hefur tekið stökk í veraldlegum efn-
um og lífskjörin farið síbatnandi, þá
hafa Vesturlönd verið að ganga í
gegnum hnignunarskeið hvað sið-
ferðilegar og siðgæðislegar hugsjónir
varðar. Andlegur öxull lífsins hefur
myrkvast og í augum sumra veg-
villtra listamanna virðist heimurinn
nú birtast í merkingarleysi, eins og
samsafn af braki.
Jú, menningin í heiminum er nú
vitaskuld í mikilli og alvarlegri
kreppu. Nýjustu stefnurnar í listun-
um leitast við að þeysast fram úr
þessari kreppu á trójuhesti
kænskunnar - í þeirri trú að ef
menn finna nýjar, hraðvirkar aðferð-
ir verði allt eins og kreppan hafi aldr^
ei verið til. Fánýt óskhyggja. Ekkert
mikilvægt verður byggt á hirðuleysi
um æðri merkingu lífsins og á af-
stæðisviðhorfum til hugmynda og
menningarinnar í heild. Reyndar má
greina eitthvað annað og meira en
fyrirbæri sem einskorðast við list
glóa hér undir yfirborðinu - gl<V>;
með ógnvænlega fagurrauðum
bjarma.
Ef við gáum vel að sjáum við að
á bak við þessar útbreiddu og að því
er virðist sakleysislegu tilraunir til
að afneita „gamaldags" hefðum býr
djúpstæð andúð á öllu því sem er
andlegt. Þessi nýjungadýrkun, sem
engu eirir, og sú kenning að listin
þurfi ekki að vera góð eða hrein -
svo fremi sem hún er ný, nýrri og
enn nýrri - felur í sér þrotlausa við-
leitni til að grafa undan öllum sið-
ferðilegum lífsreglum, hæða þær og
uppræta. Það er enginn Guð til, eng1-
inn sannleikur, alheimurinn er skipu-
lagslaus, allt er afstætt, „heimurinn
sem texti“, texti sem sérhver post-
módernisti vill semja. En hvílíkur
fyrirgangur fylgir þessu öllu saman,
og líka: hvílíkt umkomuleysi.
Heimsbókmenntirnar, tónlistin,
myndlistin og höggmyndalistin hafa
nú í nokkra áratugi sýnt þráláta til-
hneigingu til að vaxa ekki upp held-
ur til hliðanna, ekki í átt til fullkomn-
unar kunnáttunnar og mannsandans
heldur að sundrun þeirra í æðis-
kennda og torráðna „nýjung“. Til að
skreyta opinbera staði eru sett upp
myndverk sem upphefja ljótleikann -
en engum kemur þetta á óvart lengj-
ur. Og ef gestir frá öðrum hnöttum
myndu heyra nútímatónverk okkar,
hvemig gætu þeir þá látið sér til
hugar koma að jarðarbúar hefðu eitt
sinn átt Bach, Beethoven og Schu-
bert, sem eru nú álitnir gamaldags
og úreltir?
En við, listskapendur, gefumst upp
fyrir þessari hnignun, ef við hættum
að virða hinar miklu menningarlegu
hefðir fyrri alda ásamt þeim andlega
grunni sem þær voru reistar á -
myndum við stuðla að stórhættulegp
hruni mannsandans á jörðinni, að
úrkynjun mannkynsins á einhvers
konar óæðra stig, nær skepnunum.
Samt er erfítt að trúa því að við
látum þetta viðgangast. Jafnvel í
Rússlandi, eins og það er hræðilega
illa á sig komið, bíðum við og vonum
að eftir svefndá og þagnartímabil
fáum við loks að finna lífsanda end-
urvaktra rússneskra bókmennta, og
verða vitni að tilkomu ferskra nýrra
afla - yngri bræðra okkar.
Magnús Gunnarsson, formaður Vinnuveitendasambands íslands
Mikil vonbrigði að ekki
skyldu takast samningar
„ÞAÐ ERU mikil vonbrigði að ekki skyldu takast samningar á þessum
nótum. Eg er sannfærður um það að samningar til loka árs 1994 hefðu
gefið mönnum ákveðna trú á stöðugleikann á næstu mánuðum og það
hefði aukið mönnum bjartsýni til að leggja út í framkvæmdir og huga
að framtíðinni og maður vonast nú til þess að það sé ekki loku fyrir
það skotið að menn geti tekið upp þráðinn aftur og hugsað þá til lengri
tíma, en það verður bara að koma í ljós þegar menn hittast eftir helg-
ina,“ sagði Magnús Gunnarsson, formaður Vinnuveitendasambands
Islands, aðspurður um það hlé sem gert var á samningaviðræðum eft-
ir að Alþýðusambandið hafði hafnað yfírlýsingu ríkisstjórnarinnar sem
grundvelli samninga.
Hann sagði að vangaveltur um
ríkissjóðshallann hefðu greinilega
haft áhrif á viðræðurnar og að menn
hefðu verið komnir í þær stellingar
að kenna þessum kjarasamningum
um svo til allan hallann á ríkisbú-
skapnum. Það hefði verið afskaplega
mikilvægur þáttur í þessum samn-
ingum að menn tryðu því að það
væri í sameiningu verið að takast á
við vandamálin. Samningamir hefðu
þurft að hafa í för með sér stöðug-
leika en einnig bjartsýni og trú á
að það væri verið að glíma við efna-
hagserfiðleikana. Tillögur ríkis-
stjórnarinnar hefðu annars vegar
verið til skamms tíma og miðað að
því að draga úr atvinnuleysi og fram-
færslukostnaði og auðvelda útflutn-
ingsgreinunum að þrauka. Hins veg-
ar teldi hann ekkert síður mjög mikil-
vægar þær hugmyndir sem teknar
hefðu verið upp úr atvinnumálatillög-
um aðila vinnumarkaðarins, þar sem
meðal annars væri fjallað um aukna
sókn inn á erlenda markaði, aukna
orkusölu, nýtingu _ á fárfestingu í
fiskeldi og eflingu íslands sem þjón-
ustumiðstöðvar í Atlantshafi. Þessi
atriði hefðu miðað að því að skapa
störf fyrir framtíðina.
Árásir vegna ábyrgðarleysis
„Við erum mjög sárir yfir því að
á undanförnum dögum hafa dunið á
okkur stöðugar árásir vegna ábyrgð-
arleysis, við værum að vinna
skemmdarverk í ríkisfjármálunum
og svo framvegis. Við töldum okkur
vera að vinna að samningi sem til
lengri tíma yki samkeppnishæfni ís-
lenskra atvinnuvega með því að
raungengið lækkaði. Við vorum að
vonast til að gera samninga sem
tryggðu áfram lága verðbólgu og við
vonuðumst til að gera samninga sem
stöðvuðu aukningu atvinnuleysis.
Við vonuðumst til að samningarnir
gætu orðið grundvöllur fyrir nýrri
sókn, stöðvað bölsýnina og gefið
mönnum ramma til að starfa innan.
Við gerðum okkur grein fyrir því að
samningamir leystu ekki allan
vanda. Við vorum fullkomlega með-
vitaðir um að halli ríkissjóðs minnk-
aði ekki við þetta og að vandi heimil-
anna og útflutningsgreinanna leyst-
ist ekki við þetta. En ef við hefðum
gert þennan samning hefðum við
getað skapað ramma til að auðvelda
mönnum að snúa sér að öðmm við-
fangsefnum. Við erum búin að sitja
í þessari stanslausu kjaraumræðu í
raun og veru frá því í ágúst í fyrra.
Við vorum að sjá ávöxtinn af þess-
ari vinnu sem ég held að hefði verið
mjög skynsamleg niðurstaða fyrir
alla aðila, þegar við hittum fyrir
þessa miklu andstöðu, bæði frá emb-
ættismönnum og ýmsum stjórnmála-
mönnum. Ég vil þó taka það fram
að forsætisráðherra stóð í þessu af
miklum heilindum og barðist mjög
ötullega fyrir þvi að ná fram þeim
grundvelli sem dygði til að ná þessum
Samningameim vinnuveitenda
NU ER hlé í viðræðum um nýja kjarasamninga eftir stíf fundarhöld
undanfarna daga. Á myndinni er hluti samninganefndar vinnuveitenda
í viðræðunum í húsnæði ríkissáttasemjara fyrr í vikunni.
samningum saman,“ sagði Magnús
ennfremur.
Hálftómlegt
Hann sagðist verða að segja hreint
út að það hlyti að vera hálftómlegt
fyrir ýmsa sem hefðu hvað hæst
talað um þessi vandamál að horfast
í augu við tölurnar nú og geta ekki
kennt einhveijum um hvernig þær
væru, hvort sem það væri ríkisfjár-
lagahallinn eða annað ójafnvægi í
ríkisbúskapnum sem um væri að
ræða. Það væri alveg ljóst að verka-
lýðshreyfingin hefði verið að reyna
að gera samninga sem væru henni
afskaplega erfiðir. Það væri erfitt
að viðurkenna að það væri í reynd-
inni verið að gera samninga sem
hefðu falið í sér óbreytt kaup í tvö
ár, en þeir hefðu gert sér grein fyrir
að það væri ekki grundvöllur fyrir
öðru. Þetta hefði verið sögulegt sam-
komulag milli aðila vinnumarkaðar-
ins og ríkisvaldsins og það væri ein-
stakt ef litið væri til nágrannaland-
anna. Finnland og Svíþjóð væru að
fara í gegnum svipaða erfiðleika og
Islendingar og þar væri mjög mikill
órói á vinnumarkaði. Þetta hefðu
menn verið að reyna að koma í veg
fyrir svo hægt væri að einbeita sér
að uppbyggingu.
Benedikt Davíðsson, forseti Alþýðusambands íslands
Skoða þarf kjarasamn-
íngamálin á nýjan leik
BENEDIKT Davíðsson, forseti Alþýðusambands íslands, segir að skoða
þurfi samningamálin upp á nýtt eftir að i ljós kom í fyrrakvöld að
yfirlýsing ríkissljórnarinnar gat ekki orðið grundvöllur að svo löngum
kjarasamningi eins og rætt hafði verið um að mati Alþýðusambands-
ins. Næstu skref yrðu að óska eftir formlegum viðræðum við samtök
atvinnurekenda um nýja aðkomu að gerð samninga. Ekki væri búið
að útfæra nákvæmar tillögur í þeim efnum, en það yrði væntanlega
gert um helgina og strax eftir hana. Það væri alls ekki rétt sem kom-
ið hefði fram sums staðar að upp úr viðræðum hefði slitnað.
Benedikt sagði að fólk væri ekki
sátt við þá stjórnarstefnu að ríkis-
stjómin télji ekki sjálfsagt að koma
að því að minnka atvinnuleysi burt-
séð frá því hvað gerist að öðru leyti
á vinnumarkaði. Ríkisstjórnin geti
ekki skákað sig frá því, eins og ráð-
herrarnir hafi verið að gera í gær.
Atvinnuleysið sé komið í 5,4% sam-
kvæmt nýjum tölum og atvinnulaus-
um hafi fjölgað um hundruð milli
mánaða. Það sé furðulegt að ríkis-
stjórnin telji það hlutverk aðila
vinnumarkaðarins að pína út ein-
hveijar ráðstafanir af hálfu ríkis-
stjórnarinnar til að bregðast við slík-
um erfiðleikum. Annaðhvort bæri
þetta vott um ráðaleysi eða ríkis-
stjórnin væri ekki takt við almenn-
ingsálitið um það hvað væri hennar
hlutverk í þessu atvinnuástandi ótil-
neyddrar.
Óviðunandi ástand
Aðspurður sagði hann að Alþýðu-
sam’oandið gæti ekki liðið atvinnu-
leysi og alls ekki í þessum mæli og
það væri þess vegna sem verkalýðs-
samtökin væru að krefja ríkisstjórn-
ina um aðgerðir, en auðvitað hefði
ríkisstjórnin átt að bregðast við
miklu fyrr. Þetta væri óviðunandi
ástand og ef ekki yrðu breytingar
hlyti verkalýðshreyfingin að skoða
möguleika á aðgerðum. Verkalýðs-
hreyfingin gæti ekki horft upp á að
sífellt fjölgaði á atvinnuleysisskrá
auk almennu kjaraskerðingarinnar
vegna efnahagssamdráttarins.
Aðspurður hvað það væri helst
sem verkalýðshreyfingin hefði sett
fyrir sig í yfirlýsingu ríkisstjórnar-
innar sagði Benedikt, að í plaggi rík-
isstjórnarinnar væri ekki komið
nægilega til móts við verkalýðshreyf-
inguna í atvinnumálum né heldur
hvað snerti lækkun matarskattsins
og tryggingu fjármagns til að standa
undir þeim breytingum þrátt fyrir
ábendingar ASÍ. Þá væri heldur nán-
ast ekki neitt komið til móts við kröf-
ur allrar þjóðarinnar um að vitlegar
væri tekið á varðandi læknis- og
lyfjamál. Þá væri orðalag yfirlýsingV
arinnar Um vaxtamál, sem væru
grunnurinn að því sem rætt væri um
í atvinnumálum, svo loðið og óljóst
að fólk hefði enga trú á að það héldi
betur en síðasta yfirlýsing ríkis-
stjórnarinnar þar um sem ekki dugði
nema í fáar vikur.
Benedikt sagði að það væri rangt
sem forsætisráðherra hefði haldið
fram í gær, að ríkisstjórn hefði aldr-
ei áður gripið með jafnróttækum
hætti inn í fjármögnun kjarasamn-
inga og nú. Auk þess hefði þeim
heyrst ummæli ýmissa ráðamann^,
hann undanskildi forsætisráðherra,
með þeim hætti að það væri líklegt
að það, sem væri gert. vegna kjara-
samninganna, yrði notað til þess að
réttlæta svo og svo miklar skatta-
hækkanir á almenning. Það væri
ekkert í orðalagi yfirlýsingar ríkis-
stjórnarinnar sem kæmi í veg fyrir
það.