Morgunblaðið - 17.04.1993, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. APRÍL 1993
Að beija höfð-
inu við steininn
eftir Eystein
Sigurðsson
í liðinni viku birti verkefnishópur
umhverfisráðuneytis um Mývatns-
rannsóknir niðurstöður rannsókna
liðins árs um setflutninga og
strauma í Mývatni. í kjölfar þess
gat að heyra og líta í fjölmiðlum
ýmsar rangfærslur svo og sleggju-
dóma og svívirðingar um nokkra
sveitunga frá Friðriki Sigurðssyni
forstjóra Kísiliðjunnar hf. Þar brá
hann mönnum meðal annars um
öfundsýki og peningagræðgi. Um-
mæli þau sem forstjórinn viðhefur
um fólk sem hann kann engin skil
á eru væntanlega af allt öðrum
hvötum runnar.
Ég hafði ætlað mér að leiða þessi
ummæli hjá mér, ekki síst eftir
þann dóm sem málflutningur for-
stjórans hlaut er kynnt var ákvörð-
un umhverfis- og iðnaðarráðherra
um námaleyfi til handa Kísiliðjunni
hf. en þar er málflutningi hans um
ný vinnslusvæði til handa verk-
smiðjunni í raun algjörlega hafnað.
En forstjórinn lét ekki þar við sitja
og í Morgunblaðinu 6. apríl og í
Degi 7. apríl fer hann enn á kostum
í málflutningi sínum. Því fannst
mér rétt að leggja nokkur orð í
belg svo hann fengi tilefni áfram
til að láta ljós sitt skína, fyrirtæk-
inu til blessunar.
Það hefir frá upphafi verið
ágreiningur í sveitinni um áhrif af
rekstri Kísiliðjunnar og oft verið
deilt. Afstaða manna hefur þar
ekki síst mótast af þeim hag sem
menn hafa talið sig hafa af veru
þessa fyrirtækis. Þannig hafa
margir þeirra er byggt hafa af-
komu sína á störfum fyrir verk-
smiðjuna lítt verið gagnrýnir á af-
leiðingar af umsvifum hennar. Slíkt
verður að teljast eðlilegt. En það
er líka eðlilegt að ekki hafi allir
fyllst hrifningu, er slíku iðjuveri
var dembt niður i rótgróna menn-
ingarsveit og ætlað að grípa inn í
fjölbreytt, flókið og einstætt lífríki
Mývatnssveitar eins og raun ber
vitni. Afleiðingar þeirrar starfsemi
virðast helsta skýring þeirrar nið-
urlægingar sem lífríki vatns og ár
hefur mátt þola og þar með er
ógnað hefðbundnum nytjum og
framtíðarmöguleikum bænda á
svæðinu til að lifa af landi sínu.
Meiningar hlutu því að verða með
mönnum, sviptingar að verða, en
jafnan hafa einhveijir verið til að
reyna að bera klæði á vopn svo
vært væri mönnum að búa í Mý-
vatnssveit.
Friðrik Sigurðsson mun vera 6.
maðurinn sem gegnir stöðu fram-
kvæmdastjóra Kísiliðjunnar hf. og
hefir starfað senn í eitt ár. Það
má með sanni segja „að nýir siðir
koma með nýjum herrum". Fram-
kvæmdastjórarnir hafa allt til þessa
kunnað a.m.k. einföldustu manna-
siði og ekki ráðist á sveitunga sína
með þeim hætti er að framan grein-
ir. Hann hefir lítt hirt um að kynn-
ast fólki og félagslífi utan þorpsins
í Reykjahlíð og hann hefir ekki
gert tilraun til að skilja hvað and-
stæðingum Kísiliðjunnar hf. geng-
ur til, er þeir lýsa ótta sínum vegna
áhrifa af starfsemi verksmiðjunnar.
Hann ætlar þeim því hvatir, sem
hann hlýtur að hafa kynnst annars
staðar.
Friðrik er háskólagenginn maður
og hlýtur sem slíkur að hafa kynnst
akademískum hugsunargangi og
vinnureglum raunvísinda. Þrátt
fyrir það virðist sem hann líti helst
á sig sem boðbera þess að Kísiliðj-
an hf. sé blessun Mývatni og Mý-
vetningum til handa. í fagnaðarer-
indi sínu tínir hann til þau „rök“
sem honum þykir hæfa, en lítur
fram hjá öðrum og reynir síðan að
gera „andstæðingana" tortryggi-
lega vegna þeirra annarlegu hvata
sem liggja að baki skoðunum
þeirra. Þannig hamrar hann stöð-
ugt á, að búið sé að sanna að eng-
in tengsl séu milli breytinga í líf-
ríki Mývatns og starfsemi verk-
smiðjunnar.
Lindin hans Friðriks
Við skulum líta á nokkrar þær
„staðreyndir" sem raunvísinda-
maðurinn Friðrik Sigurðsson hefur
valið til að byggja málflutning sinn
á. Hann segir ábendingar um aukn-
ingu köfnunarefnis gamla lummu
sem bændur grípi nú til í leit sinni
eftir einhveiju til að koma höggi á
Kísiliðjuna. Aukningin sé 80% í
einni lind við Reykjahlíð. Rétt er
að minna á að engar rannsóknir
voru gerðar áður en verksmiðjan
hóf starfsemi og því eru allar tölur
miðaðar við mælingar sem gerðar
voru 1969, ári eftir að full starf-
semi hófst og því ekki tekið tillit
til breytinga sem kynnu að hafa
orðið fram að þeim tíma. í skýrslu
svo nefndrar sérfræðinganefndar
um Mývatnsrannsóknir er fjallað
um breytingu í næringarefnaá-
komu í Mývatni. Þess ber að geta
að nefndin var að hluta skipuð
hagsmunaaðilum sem gættu þess
í hvívetna að halda sem mest utan
skýrslunnar orðalagi sem skaðað
gæti verksmiðjuna. Þar segir í nið-
urstöðum á bls. 6 að köfnunarefn-
isákoma í Ytriflóa hafi aukist úr
1,64 gN/m2 á ári í 5,3 gN/m2 á
ári (323%) og sé miðað við allt
rennsli til Mývatns séu tölurnar
l, 02 gN/m2 og 1,84 gN/m2
(80,4%). Þar er einnig fjallað um
aukna ákomu fosfór, sem er mun
minni, en þess jafnframt getið að
hlutfailslega meiri aukning á inn-
fiæði nitursambanda en fosfórsam-
banda gæti haft áhrif á_ samsetn-
ingu þörungagróðurs. Á bls. 33
segir að ákoma köfnunarefnis virð-
ist hafa aukist um 80% frá 1969
og sé þessi tala miðuð við vatnið í
heild. Þar er og sagt að einungis
sé hægt að rekja óverulegan hluta
aukningarinnar til landbúnaðar og
einhvern hluta megi rekja til auk-
innar byggðar við vatnið. Enn
fremur segir á bls. 56 kafla 12.3
m. a. „Aukið framboð aðgengilegs
niturs (ammoníak, nítrit og nitrat)
umfram fosfat í hlutfallinu 7:1
veikir samkeppnisaðstöðu bláþör-
unga“. í þessum kafla er einnig
gerð grein fyri frumframleiðslu
svifs í Syðriflóa, en þar er bláþör-
ungurinn Anabaena, öðru nafni
Vatnsblámi lang mikilvægastur.
Afkoma hans virðist skipta sköpum
fyrir vöxt og viðgang bitmýs í Laxá
og getur skýrt þær sveiflur, sem
þar hafa orðið. Þessu til viðbótar
má benda á að áburðamotkun á
bökkum Mývatns hefur dregist
umtalsvert saman síðan 1969,
vegna breytingar i búskaparhátt-
um, fækkunar býla og ræktunar
túna í heiðarlöndum vestan vatns-
ins. Enn má bæta hér við, að í dag
er jafnvel talað um að aukningin í
vatninu í heild sé um 90% eftir
viðtali við starfsmann í umhverfis-
ráðuneytinu. Samkvæmt niðurstöð-
um Péturs M. Jónassonar (bls. 94)
er um 260 tonnum af köfnunarefn-
issamböndum rótað upp við dæling-
una og talið var að 1971-1976
skiluðu um 5,7% þeirra sér beint í
vatnið aftur, en mikill hluti þess
sem eftir er safnast upp í nágrenni
vatnsins sem eins konar tíma-
sprengja og enginn veit hvenær
hún muni springa. Höfuðáhrifa-
valdurinn er því verksmiðjan og
starfsemi hennar. Lindin hans Frið-
riks er því Mývatn sjálft og rann-
sóknir sýna að tilraunir hans til að
hvítþvo Kísiliðjuna í þessu máli
geta ekki kallast vísindalegt fram-
lag til umræðunnar.
Friðrik hefur eins og fleiri Kísil-
iðjumenn haldið mjög á lofti, að í
raun megi líta á Ytri- og Syðriflóa
Eysteinn Sigurðsson
„Nú þykir sjálfsagt að
fyrirtæki sem talin eru
geta verið umhverfis-
spillandi sanni sakleysi
sitt, í stað þess að það
þurfi að sanna sekt
þeirra. Náttúran er látin
njóta vafans.“
um þetta efni við líffræðinginn
Friðrik Sigurðsson. Hitt er stað-
reynd að meðalveiði í Mývatni síð-
ustu 6 ár er aðeins um 20% af
meðalársafla áranna 1900-1974.
Undirstöðufæða fyrir fugl og
fisk í Laxá er bitmýslirfa. Engar
sagnir eru til um að mývargur
hafí brugðist við Laxá fyrr en nú
á þessum síðustu árum. Sumarið
1978 varð alvarlegt hrun í bitmýs-
stofninum í Laxá og náði hann sér
ekki upp verulega fyrr en 1984.
Afleiðing þessa var hrun í urriða-
veiði, þannig að 1979-1984 var
hún helmingi mini en næstu 6 ár
á undan. Miðað við verðlag á stang-
veiði í dag er þetta tjón fyrir Veiði-
félagLaxár ogKrákár upp á 25-30
milljónir. Þó svo bitmýsstofninn
hafí náð sér upp 1984 hafa verið
miklar sveiflur í stærð hans síðan
svo og í ástand fugls og fisks í
Laxá. T.d. komst aðeins einn hú-
sandarungi upp sumarið 1989 og
helmingur húsandarstofnsins hvarf
burt af svæðinu og er húsönd nú
talin í útrýmingarhættu. Rekstur
Kísiliðjunnar hf. er lang mikilvirk-
asta umbyltingin sem tengist Mý-
vatn beint á þessum árum og það
getur því varla talist óeðlilegt að
láta sér detta í hug að hún eigi
hér mikinn hlut að máli.
Engar forrannsóknir
Innilegt þakklœti til fjölskyldu minnar og allra
þeirra, sem glöddu mig með gjöfum, blómum
og hlýjum kveðjum á 80 ára afmœli mínu
5. apríl.
Guð blessi ykkur öll.
HilmarH. Grímsson,
Melgeröi 6.
Innilegar þakkir til allra, sem glöddu mig með
heimsóknum, gjöfum og heillaóskum og sýndu
mér hlýju og vinarhug í tilefni 90 ára afmœlis
míns 22. mars si.
Guð blessi ykkur öll.
Ingibjörg Kristmundsdóttir,
Skjólbraut la, Kópavogi.
Alúðarþakkir fœri ég öllum þeim, sem glöddu
mig á aldarafmœlinu þann 31. marz siðastlið-
inn. Starfsfólk heimilisins á Droplaugarstöð-
um, með Hrafnhildi Guðmundsdóttur í broddi
fylkingar, tók öllum þeim grúa, sem heimsóttu
mig, með gestrisni og mannkœrleika og sýndu
mér fölskvalaúsa vináttu í öllu. Of langt yrði
að telja upp alía þá forna nemendur, samkenn-
ara, framdfólk og aðra vini, sem sýndu mér
tryggð með heimsóknum, gjöfum, skeytum,
bréfum, blómum, söng, hljóÖfæraslœtti og list-
dansi.
Guð fylgi ykkur öllum.
Þóröur Kristleifsson.
sem tvö aðskilin, stöðuvötn. Þetta
þykjast þeir geta lesið út úr skýrslu
verkefnishóps um Mývatnsrann-
sóknir frá 26. mars 1993 þar sem
segir, að Ytriflói sé tiltölulega ein-
angraður frá syðri hluta vatnsins
hvað varðar strauma og setflutn-
inga. Þar er ekki nefnt að allt af-
rennsli Ytriflóa, um 7 mVsek. renn-
ur í Syðriflóa. Þó er það alkunna
og bændur a.m.k. þekkja frá fornu
fari, að hringstraumur er í Mývatni
og blöndun mikil, þannig að
köfnunarefnismengun í Ytriflóa
dreifist víðs vegar um vatnið óháð
vindum.
Þá er einnig vert að geta þeirrar
áherslu á hlutverk vinda í breytingu
á lífríki vatnsins sem Kísiliðjumenn
hamra á í málflutningi sínum. Það
hefur engum þeim sem við Mývatn
býr dulist að hvassir vindar hafa
mikil áhrif á vatnið. Þeir grugga
upp og valda straumum og vatns-
borðsbreytingum við strendur þess
eftir því sem vindur stendur. En
að kenna vindinum um allt getur
varla talist vísindi, eða hefur aldrei
hvesst fyrr í sveitinni? Kynni ekki
að vera að áhrif vinds hafi aukist
við röskun vatnsins? Gæti ekki ver-
ið að áhrif vinds á lífríki sem stend-
ur höllum fæti vegna gróflegra
afskipt'a mannsins gætu orðið meiri
en þau voru áður en þau afskipti
hófust?
Hugleiðingar Friðriks um veiði í
Ytriflóa bera glöggt vitni um van-
þekkingu. Hann heldur því fram
að urriði sé í Ytriflóa en bleikja í
Syðriflóa. Allir sem fylgst hafa með
urriða- og bleikjustofnum í vatninu
um hríð, eins og forstjórinn telur
sig hafa gert, vita hins vegar að
urriðinn er ekki staðbundinn í Ytri-
flóa. Hann veiðist og hrygnir víðs-
vegar um Mývatn, en einnig í Laxá,
Grænalæk og Grænavatni. Auk
þess er hann ránfiskur og afkoma
hans ekki eins bundin viðkvæmum
botndýrum og bleikjunnar. Þá var
bleikju einnig að fmna í Ytriflóa,
eins og í þeim syðri, áður en lífsskil-
yrði hennar voru eyðilögð í vatn-
inu. Sá einstæði atburður gerðist í
Mývatni sumarið 1988 að um það
bil 100.000 bleikjur féllu úr hor
skv. skýrslu Guðna Guðfinnssonar
fiskifræðings. í veiðanlegri stærð
hefði þessi fiskur verið 70-100
tonn. Þetta sýnir þann hlunninda-
missi sem bændur hafa orðið fyrir.
í Morgunblaðinu 6. apríl sl. segir
Friðrik m.a.: „Mismunur á fjötda
veiddra fiska nemur jafnvel tugum
þúsunda þegar um bleikjuna er að
ræða en ekki nema fáum þúsundum
af urriða." Vert er að geta þess
að hámarks urriðaveiði í Mývatni
á umrædu tímabili var um 3.000
fiskar. Verður manni á að spyija:
„Hvað fór veiðin oft niður fyrir
núllið?“ Eftir svona málflutning
þarf ekki að eyða mörgum orðum
Það er galli við alla þessa um-
ræðu, að stórlega skortir á að nauð-
synlegar forrannsóknir og þekking
séu fyrir hendi þanig að hægt sé
að segja „Svona er þetta í raun“.
Því verður umræðan alltaf nokkuð
í formi getgáta. Vegna þess hefur
hinn vestræni heimur breytt áhersl-
um, svo nú þykir sjálfsagt að fyrir-
tæki sem talin eru geta verið um-
hverfisspillandi sanni sakleysi sitt,
í stað þess að það þurfi að sanna
sekt þeirra. Náttúran er látin njóta
vafans. Sumt er þó hægt að skoða
beint og þar með athuga hversu
vísindaleg vinnubrögð þeirra eru
sem tjá sig um málið. í Degi 1.
apríl 1993 er dæmi um slíkt. Þar
segir Friðrik: „Eysteinn gerir ekki
út á Ytriflóa, hann gerir út á Syðri-
flóa.“ Um leið og Friðrik er í raun
að segja að mér komi ekki við hvað
gerist í Ytriflóa, þar sem ég eigi
ekki land að honum afhjúpar hann
þekkingarskort sinn á mönnum og
málefnum í Mývatnssveit. Ég geri
nefnilega ekki heldur út á Syðri-
flóa, þar sem ég á ekki land að
Mývatni. Mér kemur þó við hvað
gerist í Mývatni þar sem ég bý á
bökkum Laxár og lífríki hennar og
Mývatns eru samfelld keðja allt til
sjávar. Þá kemur mér það við eins
og öllum öðrum hvernig menn
umgangast einstakt lífríki þessa
svæðis. Ef þessi ummæli Friðriks
í Degi eru dæmigerð fyrir hvemig
hann rannsakar mál og setur fram
staðreyndir, er ekki von að vel tak-
ist til.
Friðrik lýsir því yfir í skrifum
sínum að náttúruvernd sé notuð
sem gríma sem hylja eigi raunveru-
legan tilgang andstæðinga Kísiliðj-
unnar, sem sé að hafa fé af verk-
smiðjunni. Þetta sýnir vægast sagt
undarlegan skilning forstjórans á
því fyrirbæri sem skaðabætur eru.
Hann kallar hugsanlegar bótakröf-
ur beiðni um peninga og reynir
þannig að beina athyglinni frá
kjarna málsins, að skaðabætur eru
dæmdar vegna skaða sem sannan-
lega er valdið. Skaðabætur sem
dómstólar kynnu að dæma á Kísil-
iðjuna hf. eru því ekkert betl manna
sem fara fram undir fölsku flaggi,
heldur viðurkenning þeirrar stað-
reyndar, að líf manna í Mývatns-
sveit snýst um fleiri hagræna þætti
en rekstur Kísiliðjunnar. Og þeir
peningar sem fengjust verða notað-
ir til að reyna að endurheimta eitt-
hvað af því sem búið er að spilla,
ef það er á annað borð mögulegt.
Persónulegar dylgjur í garð sam-
sveitunganna eru þv* forstjóranum
lítt til sóma og tæpast til þess falln-
ar að auka tiltrú hugsandi manna
á því fyrirtæki sem honum er ætlað
að vera í forsvari fyrir.
Að öllu samanlögðu verð ég að
segja að málflutningur Friðriks
Sigurðssonar kemur mér á óvart
um leið og ég harma að hann skuli