Morgunblaðið - 29.11.1988, Blaðsíða 51

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. NÓVEMBER 1988
51
John Tchicai
Jazzviðburður vetrarins í Reykjavík
eftirLisu von
Schmalensee
Tónlist John Tchicai er áleitin án
þess að í henni votti fyrir reiði; hún
hittir mann beint í hjartastað án
þess að vera væmin og í henni er
myndugleiki gagnvart öllu sem við
höfum af einhverjum ástæðum ekki
leyft okkur eða höfum útskúfað úr
sálum okkar — og hún birtist okkur
í ótal tilbrigðum forms og tjáningar.
John Tchicai er að mínu áliti með
fjölhæfustu tónlistarmönnum
nútíma- og tilrauna-jazzmúsíkur.
Hann er Dani, þó að sú staðreynd
sé alls ekki það fyrsta sem manni
hvarflar í hug, þegar maður ber
hann augum, því að hann er ekkert
sérlega danskur í útliti. Faðir hans
er frá Kongó, en móðir hans dönsk.
Hann er fæddur í Kaupmannahöfn
og alinn upp í Arósum, 52 ára að
aldri, og hóf að spila á altsaxófón
tæplega tvítugur. Þegar hann segir
frá sjálfum sér, eins og til dæmis
í óútgefnu viðtali við Roland Bagg-
enaes, kemur hins vegar í ljós, að
jazzmúsík hefur verið fyrirferðar-
mikil í lífí hans frá blautu barns-
beini. Hann segir meðal annars frá
því, að hann hafi farið til Svíþjóðar
skömmu eftir stríðið, þegar jazz-
músík var enn torfengin í Dan-
mörku, og keypt allt sem hann kom
höndum yfir. Ekki bara það sem
hann hafði heyrt í danska útvarp-
inu, eins og Gerry Mulligan og
Duke Ellington, heldur bókstaflega
allt.
Þegar maður er að rifja upp
gamlar endurminningar, skýtur því
oft upp á yfirborðið, sem skilið hef-
ur eitthvað eftir. Þannig talar
Tchicai oft og einatt um Lee Kon-
itz, þegar hann segir frá því, hvað
hreif hann mest og hafði mest áhrif
á hann til langframa. Mjúkur tónn
hans, yfirveguð rósemd og óum-
ræðilega sefandi hljómur, þrunginn
friði. Og þó að Tchicai hafi valið
sér önnur tjáningarform en Konitz,
eru það einmitt þessar eigindir tón-
listar hans, sem mest hafa hrifið
mig.
Þar sem Tchicai er að eðlisfari
maður tilrauna, hefur tjáningar-
háttur hans verið margs konar. En
það hefur engu breytt, hvort það
hefur verið seint eða snemma á
hveiju þessara skeiða eða hvort'það
hefur verið afrískur ngoma-dans
eða kalypsó sem veitti honum inn-
blástur hveiju sinni — alltaf hefur
þessi fyrirmannlegi myndugleiki
verið til staðar, þetta alvarlega en
leikandi innsæi í örlög okkar mann-
anna. Og ég hef aldrei farið svo
af tónleikum hjá honum, að mér
hafi ekki fundist ég nær guðunum
og hinum bláu fjöllum en áður —
eða höggorminum sem ef til vill var
alls ekki í Paradís.
Þar sem vonlaust var að afla sér
menntunar í jazzmúsík í Danmörku
á sjötta áratugnum, fór Tchicai í
tónlistarskólann og lærði á klarí-
nettu í tæp þijú ár. En áhugann
vantaði, og þar sem hann hafði þá
þegar stofnað eigin kvintett og
hafði ærið að starfa fyrir hana á
hinum nafnkennda jazzstað Vinga-
arden í Minefeltet á sunnudagseftir-
miðdögum og Montmartre á mánu-
dagskvöldum, auk þess sem atvinn-
utilboð létu ekki á sér standa og
undirtektir voru ævinlega góðar,
hætti hann náminu í tónlistarskó-
lanum. Og Tchicai fór til New York
til þess að hressa upp á andann.
Þar var hann í sex ár í byijun sjö-
unda áratugarins, þar til samkvæm-
islífið með hassi og öðru tilheyrandi
ýtti við samvisku hans, svo að hann
ákvað að hreyfa sig. Hann hélt
heim til Danmerkur og jók við þekk-
ingu sína í jóga, en komst að raun
um, að jazzlífíð í Kaupmannahöfn,
sem áður hafði fyllt hann inn-
blæstri og sköpunarþrá, heyrði nú
sögunni til.
Þetta fékk á hann. Hann taldi,
að tækifæri ungra jazztónlistar-
manna í Danmörku væru af of
skornum skammti. Og hann hélt
fyrstu uppákomuna af mörgum,
sem á eftir fylgdu (og runnu saman
við æskulýðsuppreisnina), í mat-
stofu útvarpshússins, þar sem hann
lét bakka með glösum á detta á
gólfið, hélt ræðu og mölbraut saxó-
fóninn sinn. Þetta kann að hljóma
eins og þarna hafi farið einn af
þessum ungu, reiðu mönnum, sem
básúnuðu dómsdagshróp, en frýjun
hans er sem sagt ævinlega grund-
valluð á svo innilegri vinsemd, að
hún verkaði ekki eins og sú reiði,
sem egnir upp í manni mótþróann.
Svo þessi sögulega uppákoma hafði
í för með sér, að ný jazzbylgja vakn-
aði og tækifærin urðu mörg, ekki
síst hjá Tchicai sjálfum.
I byijun áttunda áratugarins
John Tchicai
gerði Tchicai meðal annars tilraun
með hundrað manna hljómsveit í
Danska ríkisútvarpinu. Áskell Más-
son tónskáld, sem var í Kaup-
mannahöfn um þessar mundir, ung-
ur að árum, og langaði mikið til
að spila með Tchicai, sagði mér eitt
sinn, að hann hefði gert sér ferð í
útvarpshúsið, þegar hljómsveitin
átti að koma fram, og spurt, hvort
hann mætti vera með. „Já, blessað-
ur vertu með!“ á Tchicai að hafa
svarað, og það varð úr. Það mátti
heyra á undruninni í rödd Áskels,
sautján árum eftir að þetta gerðist,
að þetta hafði verið óvenjuleg upp-
lifun fyrir hann.
Þeir áttu þó eftir að spila saman
aftur, meðal annars í Djúpinu í
Reykjavík 1980, Tchicai á saxófón-
inn og Áskell á slagverkið. Ég hef
heyrt upptöku af hluta tónleikanna
og get ekki ímyndað mér, að at-
burðurinn hafí liðið neinum þeirra,
sem viðstaddir voru, úr minni.
Þama lék Tchicai sér að því sem
endra nær að snúa því upp, sem
venjulega snýr niður. Jafnvel hið
þekkta lag, „Det var en lördag aft-
en“, sem allajafna er með því hátt-
bundnasta, sem til er, varð honum
tilefni til að leika sér með svokall-
aða falska kadensu, eða kadensu
d(inganno, þar sem stefnt er að
fullkomnum lokasamhljómi, en
raunin verður önnur og í stað loka-
hljómsins, sem búist er við, er end-
að á óvæntum, leikandi hljómóróa.
Kannski er það mesta frelsunin.
Það hefði verið skemmtilegt að fá
að heyra þá Tchicai og Áskel leika
saman á ný, því að það er eitthvað
svo einstaklega kröftugt við sam-
leik þeirra.
Ég sagði áðan, að gamli hús-
gangurinn „Det var en lördag aft-
en“ hefði endað á hljómóróa, en í
rauninni er það ósatt, því að Tchicai
endar aldrei á einum hljómi, heldur
hljómaklasa sem ómar allur í einu.
Eins og hjá Mozart. Hversu fjarri
sem segja má að Mozart sé frá
Tchicai og Tchicai frá Mozart, þá
er Tchicai engu að síður Mozart
danskrar jazztónlistar.
Það er á hinn bóginn fremur
dauft yfir jazzlífínu í Danmörku nú
um stundir. Þegar John Tchicai var
í Reykjavík í maímánuði síðastliðið
vor og spilaði Færeyingnum Christ-
ian Black, spurði ég hann, hvernig
loftvog jazzins stæði í Kaupmanna-
höfn, hló hann aðeins og sagði:
„Oh, það er víst óhætt að fullyrða,
að hún stendur ekki eins vel og
einu sinni.“ Og orðin „einu sinni“
hljómuðu næstum því eins og í
ævintýrum H. C. Ándersen, sem
ævinlega hafa þau að upphafsorð-
um. Þar merkja þau, að á ákveðnum
tíma hafi eitthvað spennandi gerst.
I New York starfaði Tchicai með
fólki, sem var á sömu bylgjulengd
og hann: Bill Dixon, Steve Lacy,
Roswell Rudd, Archie Shepp - og
ekki síst Coltrane, sem hann vann
mikið með; lék meðal annars með
honum inn á plötuna The Ascension
Session for Impulse árið 1965.
Honum hefur gengið treglega að
fínna samstarfsfólk á sömu „nót-
um“ heima fyrir. Og það er einnig
dæmigert fyrir Tchicai, að hann
hefur um árabil spila meira í
Frakklandi, Þýskalandi, Hollandi
og Sviss en heima í Danmörku.
Hann segir sjálfur, að hann sé
ævinlega álitinn aðkomumaður í
dönsku tónlistarlífi. Þó hefur hann
leikið inn á nokkrar plötur með
dönskum jazzistum. Má þar nefna
plötuna Real Tchicai, John Tchicai
Trio, 1977, með Niels-Henning
Örsted Pedersen og Pierre Dörge,
sem svo sannarlega er gegnheil
Tchicai-skífa, uppfull af kadensum
d)ingannos, svo að maður hlustar
í forundran, og sér alla hluti í nýju
ljósi, meðan maður hlustar, og leng-
ur, kannski alltaf upp frá því. Einn-
ig má nefna plötuna Put up the
Fight, 1987, með John Tchicai Gro-
up: Ole Römer á slagverk, Bent
Clausen á víbrafón og Peter Dans-
trup á bassa, auk Tchicai sjálfs á
saxófón. Það var býsna furðulegt
að hlusta á þessa plötu, af því að
Tchicai leikur sér þar að nýjum,
glaðlegum samhljómum, eins og til
dæmis í laginu Calypso Boswell,
sem er greinilega undir áhrifum frá
kalypsótónlist, en þó svo tchicaísk
vegna þess hvernig meistarinn leik-
ur sér með hrynjandina, að mér
varð á að hugsa: „Ja, hvert í þreif-
andi. Ég hélt, að kalypsó væri vopn
almúgans til að spauga með vald-
hafana, en augsýnilega getur snill-
ingurinn einnig nýtt sér það, þegar
hann gerir grín að einræðisherran-
um!“ það einnig orðið verkfæri
valdsmannsins, sem gerir gys að
undirsátanum!" Þannig snýr hann
ævinlega öllu við í tónlist sinni.
Tchicai vinnur hins vegar mest
með útiendingum, og meðal nýlegra
platna, sem ég þekki, ber að nefna
De Zes Winden, 1986, Live at the
Bim and More, þar sem spilar ásamt.
fímm hollenskum saxófónleikurum,'
svo að múrar Jerikó-borgar hefðu
glaðir hrunið saman. Sérstaklega
upplífgandi fínnst mér „Kampen om
7)eren“ og „Swanijis Mood“, sem
er ur.dirfurðulega heillandi.
Þá er heldur betur fjör í tuskun-
um á plötunni Cassava Balls, sem
gerð var í Aþenu árið 1985. Þar
leikur Tchieai með tveimur Grikkj-
um og er undir áhrifum frá afríska
ngoma-dansinum. Á plötunni er
meðal annars lagið Cassava Snake
One Pot, og hvílíkt lag, því að þar
holdgast heimspeki Tchicais í tón-
list. Af því að slangan er þar lif-
andi komin — í tónlistinni — og við
höfum þörf fyrir hana þar, við kunn-
um því vei að hafa hana þar, okkur
þykir gaman að leika okkur að
henni, við höfum ánægju af svolitl-
um hrolli og hlátursgusu og af því
að vita, að munum aldrei komast
að raun.um, hvað það merkir allt
saman. Þetta er frábært lag og
minnir mig ævinlega á, að það er
unnt að vera manneskja og vera
þó fuilkomlega laus við umhugsun-
ina um syndafall. Þetta er heim-
spekileg flugeldasýning.
Tchicai hvarf samt sem áður frá
hinni afrísk-ættuðu tilraun, af því
að hann þurfti á að halda þeim
samhljómum, sem við þekkjum æu
vestur-evrópskri tónlist. En hvað
gerir það til, þegar Cassava Snake
One Pot er til?
Hvernig sem allt veltist, mun
Tchicai ævinlega vekja furðu okk-
ar, og hversu langt sem hann held-
ur á braut samhljómanna, munu
fölsku kadensurnar ávallt setja svip
sinn á mjúkan tóninn hjá honum,
og yfirveguð rósemdin og ólýsan-
legur friðurinn vera aðalsmerki tón-
listar hans.
Ég segi því aðeins: Bon appetit!
John Tchicai kemur fram í Du-
us-húsi miðvikudaginn 30. nóvem-
ber. Meðspilarar hans verða Szym-
on Kuran á fíðlu, Pétur Grétarsson
á slagverk og Tómas Einarsson á
bassa. Þá kemur Tchicai einnig
fram í Norræna húsinu hinn 1. des-
ember ásamt sellóleikurunum
Hauki Hannessyni, Oliver Pentisj
og Gary McBretney og þeim Reyni
Sigurðssyni, Szymon Kuran,
Steingrími Guðmundssyni og Tóm-
asi Einarssyni. Á efnisskránni eru
verk eftir John Tchicai og fijáls
jazz!
Höfundur er sendikennari í
dönsku.
Morgunblaðið/Bjami
Sigrún Guðmundsdóttir myndhöggvari við listaverk sitt.
Garðabær:
Höggmynd afhjúpuð
KVENFÉLAG Garðabæjar hefur
fest kaup á höggmynd eftir Sig-
rúnu Guðmundsdóttur mynd-
höggvara og ftert Garðabæ að
gjöf. Þetta er höggmynd, unnin
úr sedrus-viði og er 2,30 m á
hæð. Þetta er fyrsta útilistaverk-
ið sem Garðabær eignast.
Kvenfélag Garðabæjar er 35 ára
og hefur unnið að ýmsum menning-
armálum. Frú Ulfhildur Kristjáns-
dóttir frá Dysjum sem var fyrsti
formaður Kvenfélags Garðabæjar
afhjúpaði styttuna.
Núverandi formaður félagsins er
Guðbjörg Vilhjálmsdóttir.
Kaupmannahöfii:
í SLENDIN GUR í DANSKA
GULLSMIÐASKÓLANUM
Jónshúsi, Kaupmannahöfn.
NEMENDUR Gullsmiðaháskól-
ans í Kaupmannahöfn halda sýn-
ingu í húsakynnum danska ut-
anríkisráðuneytisins þessa dag-
ana. Gefúr þar að líta margan
fagran og forvitnilegan grip.
Meðal 12 nemenda á siðasta ári
er íslenska stúlkan Katrín Did-
riksen, en nemendur eru aðeins
teknir í skólann annað hvert ár
og er oftast einn íslendingur
meðal þeirra. Er það ekki síst
velvilja Ib Andersen skólastjóra
að þakka.
Katrín Didriksen var nemandi
Reynis Guðlaugssonar gullsmiðs
hjá verslun Guðlaugs A. Magnús-
sonar á Laugavegi, en var á nám-
skeiðum hér í Höfn, áður en hún
hóf nám við Gullsmiðaháskólann.
Katrín tók þátt í sýningu á Gallerí
Metal á síðasta skólaári og munir-
hennar voru sýndir í vor á Listiðnað-
arsafninu, er hún fékk „Kunst-
haandværkerprisen af 1879“ í
bronzi fyrir ofnar nælur og eyrnask-
art úr stáli og silfri.
Á sýningunni, sem Listafélag
utanríkisráðuneytisins gengst fyrir
í gamla pakkhúsinu við Asiatisk
Plads, eru hringir Katrínar úr gulli
og stáli og ofín armbönd úr kopar
Jolakort:
MS-félags
íslands
MS-FÉLAG íslands hefúr gefíð
út jólakort eftir listaverki Leifs
Breiðfjörð. Kortin eru 8 saman
í pakka sem kostar 400 krónur.
Allur ágóði af sölu kortanna
rennur til dagvistunar MS-sjúkl-
inga. MS-félagið rekur dagvistun í
Álandi 13, Reykjavík, þar sem fram
fer iðju- og sjúkraþjálfun. Þar eru
kortin afgreidd.
og stáli. Listafélagið hefur keypt
einn hringa hennar og fleiri aðilar
pantað slíkan grip. Sýningin er opin
til 2. desember.
- G.L.Ásg.
Mynd af listaverki eftir Leif
BreiðQörð prýðir jólakort MS-
félags íslands.