Morgunblaðið - 16.12.1966, Blaðsíða 25

Föstudagur J6. des. 1966
MORCUNBLAÐIÐ
25
VETTVANGUR
Framhald af bls. 17
um, sem mannsandinn hefur
fengizt við að rannsaka og hafa
í því efni gengið jöfnum hönd-
um að vetrki hið opinbera og
einkaframtakið. Þetta á ekki
eingöngu við xun raunvísindi
og tækoi heldur einnig hagvís-
indi, lögfræði, stjórnun, sölu-
tækni, sálfræði og raunar allar
greinar hugvísinda. Allsstaðar
er leitað nýrrar þekkingar og
nýrra aðferða við að færa sér
þá þekkinigu í nyt. Hinn óvenju
Öra hagvöxt þetta tiímabil má
ekoða öðru fremur sem ávöxt
þessarrar þekkingarleitar og
árangur hennar. >ó er það til-
itölulega nýtt, að lögð sé áherzla
á þekkinguma sem mikilvæg-
ustu orsök hagvaxtar. Sam-
kvæmt þeim hagvaxtarkenn-
ingum sem ríkjandi voru til
*njög skamms tíma var hag-
Vöxtur talinn ákvarðast ein-
göngu af f j ármag nsmyndun-
inni og framleiðni fjármagns-
ins. En til rannsóknarstarfsem-
innar og til þess að nýta hina
nýjiu þekkingu þarí kunnáttu og
aftur kunnáttu. Aukin menntun
almennings er því óhjákvæmi-
leg forsenda fyrir áframhaldi
|>essgrar þróunar. >að er ekki
eingöngu sérhæfing og tækni-
kunnátta sem þar skiptir máli,
Iheldur ekki síður það sem
fellst í hireu e.t.v. nokkuð
óákveðna hugtaki „almenn
*nenntun“. Þungamiðja og afl-
vaki efnahagslegra framfara
hefur færzt frá fjánmagninu og
oýtingu þess til þekkingarinn-
ar eða hinrna mannlegu hæfi-
leika og nýtingar þeirra.
Drucker telur það meginskil-
yrði slíkra framfara, að hver
þjóðfélagstoorgari verði aðnjót
andi þeirra fræðslu, sem hæfi-
leifcar hans framast leyfa. Ef
því skilyrði er ekki fullnægt, er
framleiðslugetan ekki fullnýtt
ifremur en á sér augljóslega
stað ef atvinnuleysi ríkir eða
nýting framleiðslutækja er
ófullnægjandL Það sem skeð
liefur, er því að ýmsu leyti hlið
stætt þeirri þróun eir hófst með
iðnbyltingunni, þegar þuinga-
tniðja ef nah agslíf sins fluttist
frá landinu til fjármagnsins.
Bá munur er þó m.a. á, að þró-
unin hefur nú verið til rnuna
hraðari en þá var, samanber
tölur þær er birtar voru hér
að framan um hina geysilegu
öru fjölgun háskólagenginna
manna í Bandarikjunum.
Afleiðingar þekkingarbylting-
grinnar,
Öllum er nú kunn sú ger-
breyting allra þjóðfélagshátta,
tem sigldi í kjölfar iðnbylting-
erinnar. Stöndum við þá gagn
vart einhverju slíku nú, og
hvers eðlk emu þau nýju við-
horf sem skapazt hafa og
hvaða tökum á að taka hin nýju
viðfangsefm?
Vara ber þó við þeirrl skoð-
tm að breytingin sé svo gagn-
ger, að hin gömlu vandamál
eéu endanlega úr sögunni eða
Jausn þeirra skiptd engu málL
JSnbyltingin olli því á sínum
tíma að ræktun landsins var
ekki framvegis jaifn mikilvæg-
ur þáttur efnahagsstarfsem-
inni sem áður var, en auðvitað
héiit hún áfram að skipta máli,
og til er nokkuð sem heitir
landbúnaðarvandamál enn
þann dag í dag, jafnvel í hin-
um háþróuðu löndium, Á sama
hátt mun sköpun og nýting fjár
magnsins vissulega halda áfram
®ð skipta máli því að jafnvel
hin auðugustu lönd hafa ekki
yfir ótakmörkuðu fjármagni að
ráða. En það má heldur ekki
vanmeta þau nýju viðhorrf sem
ékapazt hafa.
Samkvæmt spádómum Karls
Mairx átok* þjóðfélagaátökin í
framtíðinni að vara háð milli
•nnars vegar fámennrar stétt-
•r auðkýfinga er hefði ríkis-
valdiS að bakhjarii og ihins
vegar óuppiýstrar Óreigastétt-
ar er aðeins hafði fyrir hrýn-
ustu nauðþurftum og færi sí-
fjölgandi bæði hlutfallslega og
að höfðatölu. Miðstéttirnar
hlutu hinsvégar smám saman
að hverfa.
Þróunin hefur ekki sízt þann
skamma tíma sem áhrifa þekk-
ingarbyltingarinnar hefir gætt,
orðið þveröfug við þetta. Þau
straumhvörf, sem orðið hafa
virðast einmitt vera á góðum
vegi með að soga bæði öreig-
ann og kapitalistann niður í
djúp gleymdrar fortíðar.
Drucker upplýsir, að síðan
1925 hafi hlutfallstala iðn-
verkamanna í Bandaríkjunum
farið lækikandi, þrátt fyrir ör-
an vöxt iðnvæðingar og síðan
1945 hafi þeim beinlínis fækk-
að að höfðatölu. Svipuð mun
þróunin í flestum hinna iðn-
væddu landa, jafnvel hér á
landi. Öreigastétt Karls Marx,
ófaglært verkafólk, er hverf-
andi stétt og meðfram vegna
fækkunar í stéttinni og batn-
andi lífskjara ábnennt, hefur
verið unnt að bæta svo kjör
þeirra sem eftir eru í stéttinni,
að hún ber ekki öreiganafnið
með sömu rentu og áður. En
kapitalistinn, eða sá, sem hættir
fjármagni sírnu í atvinnu-
rekstri, er ekki jafn mikilvæg-
ur og áður. Einkafjármagnið
og hlutverk þess í þeirn lönd-
um sem á einkarekstri byggja
er vissulega ekki úr sögunni,
en meira og meira hefir færzt
1 það horf, að það er fyTst og
íremst hlutverk stjórnenda
banka og annarra lánastofn-
ana að ákveða ráðstöfun þess
fjármagns, sem þjóðfélagið hef
ur yfir að ráða.
Hin ört vaxandi stétt í hin-
um iðnvæddu löndum er eiu-
mitt millistéttin, sem svo heíur
verið nefnd. Til hennar má telja
skrifstofu- og verzlunarmenn
og svo sérfræðinga af öllu tagL
tæknimenntaða menn og sér-
fræðinga á sviði skipulagning-
ar heiltorigði- og öryggisþjón-
ustu, hinna ýmsu þátta félags-
mála o.s.firv. í Bandarikjunum
hefir stétt skrifstofu- og verzl-
unarfólks farið hægt vaxandi
frá stríðslokum en þeirn mun
örari hefur verið vöxtur hinna
hásikólamenntuðu sérfræðinga-
stéttar, en samkværrit því sem
sagt hefur verið hér á framan,
enu líkur á því að innan 2-3
áratuga verði sú stétt helming-
ur toandarísku þjóðarinnar.
(Þeir, sem leysa af hólmi kapr-
talistann sem á og rekur fyrir-
tæki sitt fyrir eigið áhættufé,
verða stjórnendur (managers)
sem hafa það hlutverk að sam-
hæfa störf hinna ýmsu sér-
fræðinga á sviði tækni, skipu-
lagningar, sölumennsku o.s.frv.
En þó að einkaf jármagnið
eigi þannig ekki jafn mikil-
vægu hlutverki að gegna og áð
ur, má ekki draga af þvi þá
ályktun, að gildi einkaframtaks
ins hafi rýrnað. Verkefni þau
er einkaframtakið stendur
gagnvart, hafa að vísu breytzt,
vegna hinna nýju viðhorfa, en
þau hafa ekki minnkað heldur
þvert á mótL
En það er akki einvörðungu
einkaframtakið sem stendur
gagnvart nýrri aðstöðu og nýj-
um viðfangsefnum, heldur á
það ekki síður við um rikis-
valdið og önnur opinber stjórn
völd.
Dnueker talar um „the end
of the liberal state“ eða hvern-
ig grundvellinum hefur verið
kippt undan því að hið borgara-
lega ríkisvald yrði starfhæft,
þannig að það gæti komið fram
markmiðum sínum. En sam-
kvæmt hugmyndum frjálshyggj
unnar (liberalismans) átti hlut
verk ríkisvaldsins að vera það
að halda uppi lögum og réttL
eikum að vernda eignaréttinn
og setja borgururwuim almennar
leikreglur er fylgt skildi í við-
skiptum og annarri efnahags-
starfsemL En innan þeirra tak-
marka er setrt voru með slíkum
reglum skyldi athafnafrelsi
vera sem mest.
Sú þróun sem leitt hefir til
endalykta ríkisvalds frjáls-
hyggjunnar er raunar af eldri
toga spunnin, en þekkingar-
byltingin og ’í stórum dráttum
óháð henni. En grundvöllur
þess, að hugmyndin um ríkis-
vald frjálshyggjunar væri fram-
kvæmanleg, var sá að ríkis-
valdið hefði einkarétt á vald-
beitingu og væri þannig óháð
öðru en vilja kjósendanna eins
og hann kemur fram við kjör-
borðið, um framkvæmd þéirrar
stefnu í efnahagsmálum
og á öðrum sviðum, sem hverju
sinni markaðist af leikreglum
stjórnmálanna. En þessu hefir
verið kollvarpað með vexti og
eflingu hagsmunasamtakanna,
bæði launþega og atvinnurek-
endasamtaka, sem viðast hafa
öðlazt rétt til valdbeitingar til
þess að koma fram sinni stefnu
í efnahagsmálum, hvort sem
hún samrýmist stefnu ríkis-
stjórnarinnar éða ekki. í komm
únistaríkjunum hefir lausnin
orðið sú, ef lausn skyldi kalla,
að kúga stéttasamtökin til
hlýðni við ríkisvaldið með öfl-
ugu hervaldi en í hinum borg-
aralegu ríkjum bíður þessi
vandi enn úrlausnar.
Drucker bendir ennfremur
á það, hvernig útþensla stór-
borganna hafi að meira eða
minna leyti gert eldri skipan
bæja- og sveitastjórnarmál-
efna óstarfhæfa. Reynt hafi þó
verið að fara þá leið til lausnar
vandanum að skjóta fleiri og
fleiri verkefnum yfir á rikis-
valdið, en það telur hann
mjög óheppilega lausn, því að
þá verði eigi lengur notið þeirr
ar staðþekkingar, sem nauðsyn
leg sé, ef stjórna á málefnum
bæjar- og sveitarrfélaga á skyn-
samlegan hátt,
Hvernig rerður hinum nýju
viðhorfum mætt?
f þýddi grein eftir hinn gáf-
aða bandaríska blaðamann
Walter Lippmanns, er birt var í
Tímanum nýlega er m.a. kom-
ist svo að orði, að tæknifram-
farirnar hafi gert bæði kapitai-
isma og sósíalisma úrelta. Að
mínu áliti er það að visu rang-
ur skilningur, að það séu fyrst
og fremst tækniframfarirnar
sem skapað hafi hin nýju þjóð-
félagslegu viðhorf, Þekkingar-
býltingin er miklu víðtækari
en svo að hún sé eingöngu á
tæknisviðinu. Árangur hennar
er vissulega m.a. örari tækni-
framfarir á skömmum tíma en
dæmi munu um áður, en hún
er þar orsökin, hitt afleiðing.
Sannleikskjarni er hinsvegar
vissulega í þeirri fullyrðingu
Lippmanns að ný viðhorf hafi
gert ríkjandi hugmyndakerfi
hæði í efnahags- og stjórnmál-
um að ýmsu leyti úrelt Það er
slíkur eðlismunur á fjárfest-
ingu í mannlegum hæfileikum
og fjárfestingu í mannvirkjum
og vélum, að þær reglur og það
skipulag sem var gott og gilt
þegar lun hina siðarnefndu
fjárfestingu var að ræða, eiga
ekki við um hina fyrrnefndu.
Það verður að verulegu leyti að
byggja þar upp alveg nýtt, ekki
sízt að því er varðar fjáröflun
vegna menntunarkostnaðar. Á
allra síðustu árum, en heldur
ekki fyrr, svo mér sé kunnugt,
hefir risið upp í Bandaríkjurv
um ný grein hagvísinda, er
nefna mætti menntamálahag-
fræði (economics of education).
Vænta má góðs af því að nýjar
rannsóknir og ný þekking er
fram kemur á þeim vettvangi
geti stuðlað að jákvæðri lausn
vandamálanna.
Það er óhjákvæmilegt fyrir
hverja þá þjóð er eklki vill drag
ast aftur úr í efnahagslegum
framförum, að verja mun stærri
Muta þjóðartekna sinna til
fræðsiumála en áður. Vai-a ber
þó við þeirri hugsun að það
nægi í þessu efni að kosta
meiru til þessarra mála en áð-
ur. Það sem máli skiptir er það,
hvernig fræðslukerrfið er upp-
byggt, eða það, að áheizla sé
lögð á þá fræðslu, sem mestu
máli skiptir fyrir lausn tækni-
legra, efnahagslegra og félags-
lega vandamála. Auðvitað ber
einnig að hafa hugfast, að ekki
er víst, að sá hraði sem verið
hefir á þessari þróun í Banda-
ríkjunum henti smærri og fá-
tækari þjóðum.
Það er mikið vandamál
hvernig skipta á verkum varð-
andi lausn hinna nýju viðfangs
efna milli einkaframtaks og
opinberra aðila. Drucker lætur
í ljósi áhyggjur um það að
vegna þeirrar lykilaðstöðu, sem
ríkisvaldið hefir á sviði fram-
leiðslumála, sé hætta á því að
hin nýju viðhorf auki áhrif
ríkisvaldsins á framvindu efna
hagsmála meira en frelsi og
framförum sé hollt. Á þetta þó
vafalaust í ríkaira mæli við
um Evrópulöndin, þar sem
nær öll fræðslustarfsemi er á
vegum þess opinbera, en
um Bandaríkin.
Ef til vill er mesta vandamál
framtíðarinnar það, hversu
koma megi á því valdajafn-
vægi ríkisvaldsins og hags-
munasamtakanna að forðast
megi hið alráða ríkisvaid
kommúnistairíkjanna annars-
vegar og efnalhagslega upp-
lausn hinsvegar, eins og hætta
er á, ef voldug hagmunasam-
tók annarsVegar en rikisvaldið
hinsvegar leitast við að knýja
fram mismunandi stefnur með
valdbeitingu. Reyna þarf að
finna leikreglur um samskipti
þessarra aðila á grundvelli
lagareglunnar (The Bule of
Law), er í senn tryggi hags-
munasamtökunum viðunandi
áhrif á kjör meðlima sinna en
brjóti þó eigi í bága við lýð-
ræðislegt stjórnarfar. Þetta
verkefni er ekki eingöngu af
efnahagsleguim toga spunnið,
heldur kemur þar ekki síður
v til kasta lögvísi og félagsfræði.
Hvað sem öðru líður má i
kjölfar þekkingarbyltingarinn-
aa- eygja meiri möguleika til
velmegunar og efnahagslegra
framfara en nokkru sinni fyrr.
Ef vel er á haldið getur svo
ifarið að efnahagsvandamálin
verði í framtíðinni ekki svo
mikilvægur þáttur mannlífsins
sem nú er.
En þar sem þróunin verður
með þeim mun meiri hraða, sem
hún er fyrr komin á hærra
srtig, verður bilið milli há-
þróuðu landanna og þróunar-
landanna breiðara en nokkru
sinni fyrr. Það verður því
meira aðkallandi en áður að
draga úr misskiptingu auðsins
milli þjóða með stærra átaki í
aðstoð við þróunarlöndin.
Þetta eru skórnir
fyrir fótinn.
Einkaumboð:
HEILDVEBZLUN
ANDRÉSAR GUÐNASONAR
Simar 20540 og 10230
(Seljum aðeins tU verzlana)
Merkið
tryggir gæðiu
ALLTMEÐ
A NÆSTUNNI ferma skip
vor til íslands, sem hér segir:
Brottfarardagar:
ANTWERPEN:
Skógafoss 22. des.
Seeadler 3. janúar
Mánafoss 10. janúar**
Skógafoss 20. janúar
Seeadler 30. janúar
HAMBORG:
Seeadler 16. des.
Skógafoss 28. des.
Gullfoss 6. jan.
Goðafoss 12. janúar
Bakkafoss 16. janúar**
Skógafoss 23. janúar
Askja 31. janúar
ROTTERDAM:
Askja 16. des.**
Skógafoss 23. des.
Seeadler 2. janúar
Goðafoss 9. janúar
Bakkafoss 18. janúar**
Skógafoss 19. janúar
Askja 27. janúar
LEITH
Gullfoss 16. des.
Gulfoss 9. jan.
Marjetje Böhmer 28. jan.
LONDON:
Mánafoss 16. des.**
Marjetje Böhmer 28. des.
Seeadler 6. janúar
Mánafoss 13. janúar**
Marjetje Böhmer 23. jan.
Seeadler 1. febrúar
HULL:
Askj a 19. des.**
Marjetne Böhmer 30. des.
Seeadler 9. janúar
Bakkafoss 18; janúar**
Marjetje Böhmer 26. jan.
Seeadler 3. febr.
GAUTABORG:
Lagarfoss 5. janúar
Tungufoss 18. janúar**
Lagarfoss 30. janúar
KAUPMANNAHÖFN:
Bakkafoss 16. des.**
Lagarfoss 3. janúar
Tungufoss 16. janúar**
Lagarfoss 28. janúar
NEW YORK:
Brúarrfoss 23. des.
Selfoss 6. jan.
Reykjafoss 20. janúar*
Brúarfioss 3. febr.
KRISTIANSAND:
Bakkafoss 17. des.*«
Lagafoss 6. janúar
Tungufoss 19. janúar**
Lagarfoss 31. janúar
KOTKA:
Dettifoss 11. janúar
VENTSPILS:
Dettifoss 3. janúar
GDYNIA:
Dettifoss 8. janúar
GDYNIA:
Dettifoss ð. janúar
Fjallfoss 9. janúar
Skip um 25. janúar
• Skipið losar á öllum aðal-
höfnum, Reykjavik, ísa-
firði, Akureyri og Reyðar-
firði.
** Skipið losar á öllum aðal-
höfnum og auk þess í
Vestmannaeyjum, Siglu-
firði, Húsavík, Seyðisfirði
og NorðfirðL
Skip, sem »kki eru merkt
með stjönw, losa í Reykja-
1 Árbæ j arbverfL
H£ Eimskipafélag
íslands