Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 22

Kirkjan í Odda og bærinn eins og bann lítur út núna.
lesa bækur, og það urðu að vera bækur á móðurmálinu,
bækur á latínu dugðu ekki þótt hún væri mál lærðra
manna. Þessi siður Islendinga að skrá á skinn frásagnir
af merkum og ómerkum atburðum, líka hvers kyns
sagnir og kveðskap sem augljóslega var ekki ætlaður til
annars en skemmtunar, þessi siður er orðinn svo rót-
gróinn á 12. öld að það virðist ekki hvarfla að nafn-
greindum höfundum 13. aldar, eins og Snorra Sturlu-
syni og Sturlu Þórðarsyni, að skrifa á öðru máli en
íslensku þó að Sæmundur fróði muni hafa skrifað á
latínu. Eflaust hefur samfélagsgerðin ýtt undir að
menn láta skrá hvers kyns heimildir, til að mynda um
eignarrétt á jörðum, hverjir námu land á hverjum stað
og svo framvegis.
Heimildir eru um að fyrsti prestur í Odda, Sigfús
Loðmundsson, faðir Sæmundar fróða, hafi stundað nám
hjá Rúðólfi farandbiskupi í Bæ í Borgarfirði. Hins veg-
ar verður getspeki hvers og eins að skýra fyrir okkur
hvað hefur komið föður hans til að senda sveininn til
náms. Hvað var það sem knúði svo marga ólæsa höfð-
ingja hérlendis til að senda sonu sína í skóla hins nýja
siðar til að læra að lesa og skrifa, læra vísindi samtím-
ans? Svör við þvílíkum spurningum liggja ekki á lausu.
Við skulum í þessu sambandi hafa í huga að það eru fáir
áratugir iiðnir af 11. öld þegar Sigfús þessi er sendur
frá Odda um óravegu þeirra tíma vestur á land til
skólanáms hjá útlendingi, svo skammur tími liðinn frá
kristnitökunni á Þingvelli árið 1000 að faðir hans hefur
sennilega munað hana sjálfur. Síðan sitja afkomendur
þessara manna hér og hafa forystu innan héraðs og
utan.
Kennslan Fór Fram á Latínu
Ekki er vitað um skólahaldið í Odda í einstökum
atriðum. Það hefur verið líkara heimiliskennslu en nú-
tíma skóla, og sjálfsagt hafa meistararnir eins og Sæ-
mundur prestur reynt að haga kennslunni í samræmi
við skólanám eins og þeir þekktu af eigin reynslu er-
lendis frá. Megininntak í skólanámi þeirra tíma skiptist
í sjö greinar, hinar „sjö frjálsu listir" er svo nefndust.
Þar var fyrst þrívegurinn, vegurinn til málsnilldar, en
það voru þrjár málsgreinar: málfræði, rökfræði og
ræðufræði (eða mælskulist). Framhaldið var svo fjór-
vegur: reikningslist, flatarmálsfræði, söngfræði og
stjörnufræði. Það var vegurinn til vísdóms. Kennslan
fór fram á latínu, eflaust með skýringum á móðurmál-
inu, og þannig varð lærðum mönnum hún töm.
Sú ákvörðun þingheims á Þingvelli um aldamótin
1000 að allir landsmenn skyldu játa kristna trú hafði
miklu víðtækari áhrif en þau sem oftast og helst er
minnst á, umskipti frá skurðgoðadýrkun Asatrúar-
manna til trúar á guð heilagrar kirkju. Kirkja þeirra
tíma, miðaldakirkjan, var í raun alþjóðleg stofnun, einu
skipulegu alþjóða samtök sem nokkuð kvað að á þeim
tíma.
Ákvörðun Islendinga um að snúast til kristinnar trú-
ar var því öðrum þræði ákvörðun um að ganga í þetta
alþjóðlega samfélag með þeim réttindum og skyldum
sem fylgdu. Kirkjan leit svo á að skyldurnar væru m.a.
hlýðni við páfann í Róm og önnur rétt kirkjuleg yfir-
völd, en það tók aldir að kenna íslendingum að sinna
þessari skyldu, og tókst víst aldrei eins vel og kirkju-
höfðingjar suður í löndum vildu. Þetta var í raun
ákvörðun um að taka upp háttu siðmenntaðra þjóða
eins og þeir þekktust á þeim tímum.
Dreifingarstöðvar Alþjóðlegra
Menningaráhrifa
Fyrir okkur íslendinga nútímans er óljóst hverju
þessi ákvörðun hefur breytt í lífi forfeðra okkar fyrir
tæpum aldatug, en eflaust hafa breytingarnar verið
hægfara sökum lifnaðarhátta í þeirra tíma samfélagi.
Við vitum til að mynda ekki hversu hratt, eða hægt,
kristnar hugmyndir hafa fest rætur með þjóðinni eða
hversu ríkar hugmyndir Ásatrúarinnar hafa verið í
huga manna næstu aldir. Hitt virðist nokkuð augljóst
hvaða réttindi vegna trúarskiptanna skiptu sköpum
fyrir íslenska menningu þegar til lengdar lét. Það voru
þau óbeinu réttindi sem jafnan fylgja lærdómi og þekk-
ingu á fremstu vísindum samtímans. Og með því að
ákveða að landsmenn skyldu allir kristnir vera opnuðu
íslendingar sér aðgang að alþjóðlegri menningu sam-
tímans, eða réttara sagt, að hinum vestræna, evrópska
hluta hennar. í þessu sambandi verður vart lögð of rík
áhersla á að öll vísindi þeirra tíma voru í höndum
kirkjunnar, því að sú aðgreining trúarbragða og vísinda
sem við þekkjum nú, var ekki komin til sögunnar. Að-
setur kirkjumennta, eins og klaustrin, stólsskólarnir og
skólarnir á stöðum eins og Odda, Haukadál í Biskups-
tungum, Bæ í Borgarfirði o.s.frv., voru því í raun dreif-
ingarstöðvar alþjóðlegra menningaráhrifa. Frá slíkum
stöðum breiddist út bókleg þekking, kunnáttan að lesa
og skrifa. Ef svo hefði ekki verið, hefðu íslendinga
sögur og önnur slík rit aldrei verið skráð. En jarðveginn
undirbjuggu menntasetur eins og Oddi sem ef til vill
hefur verið helsta menningarstöð landsins um hríð. Að
minnsta kosti verður þáttur þessa staðar ekki ofmetinn
í því menntunarstarfi sem fram fór fyrstu aldir kristn-
innar á íslandi.
Vegur Oddastaðar hefur lækkað á liðnum öldum. Það
má oft kallast óraunhæf draumsýn að ætla sér að hefja
forna sögustaði til vegs á ný. En er það svo fjarstætt um
Odda? Séra Matthías sá bjartari tíma fyrir sér um
Rangárþing þegar hann kom hingað 1901 og orti ljóð
sitt sem hann nefnir Á Gammabrekku, sautján erindi
þar sem í eru m.a. þessi erindi:
Ó, Rangárgrundin glaða,
nú glóir þú við sól,
en mikil mein og skaða
þér mælir tímans hjól!
Og sárt þú máttir sýta
og syngja dapran brag,
er yfír allt að líta
var eyðihjarn og flag.
En römm þó yrði raunin
við rok og eld og sand,
þá gróa gömlu hraunin
og grær á ný þitt land.
Og enn þá anga fögur
þín ungu hjartablóm,
og enn þinn Ijómar lögur
með lífsins silfurhljóm.
Gömlu hraunin hér upp frá eru tekin að gróa og
svartir sandar orðnir grænir á ný, svo að eldri kynslóð-
in þekkir ekki lengur Rangárvellina fyrir sömu sveit og
yngri kynslóðin ekki sandbylji. Var þessi draumsýn
fyrrverandi Oddaklerks ekki óraunhæf um aldamótin
1900?
Ég hygg nú samt að sú draumsýn sumra manna sé
miklu raunhæfari nú, að hugsa sér að vekja Oddastað
til virðingar á ný og koma hér upp nútíma mennta-
stofnun. svo sem rannsókna í búvísindum á vettvangi
þar sem búskapur er stundaður. Slík stofnun hæfði
staönum á næstu öld þegar aldatugur verður liðinn frá
kristnitökunni. Það verkefni bíður ungu kynslóðarinnar
sem hefur verið svo lánsöm að kynnast ekki sandbyljum
á Rangársöndum.
Árni Böðvarsson cand. mag. er málfarsráðu-
nautur Rlkisútvarpsins.
Jón Gunnar Jónsson
Ástarsaga
Jón átti bát
en ég ekki neitt
og Jón átti líka kofa.
Við elskuðum Rósu
vitlaust og heitt
og vildum hjá henni sofa.
Leystum við skjótlega
litla þraut
sem lögð var hér fyrir okkur.
Nú Rósa og Jón
eru réttgift hjón —
ogég —
ég er hjálparkokkur.
Skrifað á bækur
1.
Vetur er nú.
Það verður ekki lengi,
vorið mun koma bráðum
eins og fyr,
lcika á sína léttu
og glöðu strengi.
Látum því standa opnar
hjartans dyr.
2.
Bráðum víkur, Bergur minn,
burtu okkar dagur.
Áfram heldur heimurinn
harður en ægifagur.
Eftirmæli
Samviskan bauð
að legði hann
líf sitt að veði.
Samt var það bara
rugl sem hún
var að kvaka.
Börn sín og konu
glaður hann kvaddi
og hress í geði.
Kom svo dauður
til baka.
Tómas
Nú hægjum við ferðina.
í hinsta sinn
haninn galar á Pétur.
Taktu á sárinu,
Tómas minn.
Trúðu svo, ef þú getur.
Jón frá Pálmholti
Jón Yngvi
— Endurbirt vegna þess aö lína
féll niöur
Svartir vindar þjóta
um myrkur loftsins
fara rauðar stjörnur
fara stjörnur í rauðum skýjum
um möl og brekkur
slær leiftri frá ókunnum orðum
frá heitum dýrum orðum
sem aldrei voru sögð.
Um blátt myrkur loftsins
á veglausri nóttu
fara óræðir draumar
fara draumar úr óræðum söngvum
yfir strandir og höf
æðir gnýrinn frá ókunnu hrópi
frá sáru vonlausu hrópi
sem aldrei heyrðist.
Svartir fuglar í skýj um *
undir örlagaskuggum
fara djúpir tónar
fara tónar úr grænum djúpum
um friðlausa andrá
bíður leitin að ókunnri perlu
að mjúkri lýsandi perlu
sem aldrei hefur fundist.
Jón Gunnar Jónsson safnar vlsum og birtir I
Lesbók. Jón frá Pálmholti er skáld I Reykjavlk.
22