Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 14

Geimskip er komið i braut umbverfís Marz og Marzfarar eru að leggja upp sfðasta spölinn í
skutlu, sem i teikningunni er að yfírgefa geimskipið.
Geimfararnir munu einnig leita lausnar
á gátunni um hinar horfnu ár á Mars. Ef
menn vissu, af hverju Mars missti vatn
sitt, kynni þaö að skýra, hvers vegna jörð-
in gat haft stöðugt loftslag, sem leiddi til
myndunar hafa og fljóta.
Mars gæti einnig að vissu marki stuðlað
að öruggari veðurspám. Með því að kanna
veðurfar Mars, sem er einfaldara en hið
jarðneska, kynni að mega prófa aðferðir
við veðurspár á jörðu.
Mars kann jafnvel að geyma vísbend-
ingar um örlög risaeðlanna. Með því að
mæla aldur gíga á hinu örótta yfirborði
Mars, gætu jarðfræðingar ef til vill komist
að því, hvort sólkerfið, eins og sumir halda
fram, verði á 26 milljóna ára fresti eða svo
fyrir skothríð halastjarna, sem þyrli upp
ógurlegum rykskýjum, þegar þær lenda á
jörðinni, og kæli hana með því og valdi
útrýmingu fjölda dýrategunda.
,,VlÐ MUNUM
Saurga Mars“
Er hugsanlegt, að á Mars sé örverulíf,
sem Víkingaförunum hafi yfirsézt? Því
verður erfitt að svara, þótt geimfarar
komist til Mars. Hinir „nýju Marsbúar"
myndu sennilega yfirbuga allt líf, sem þar
væri fyrir, með sínum eigin sýklum. „Við
munum saurga Mars, þegar við lendum
þar,“ sagði einn þeirra á ráðstefnunni. En
G.Soffen, líffræðingur hjá NASA, sem
vann við undirbúning að leiðöngrum Vík-
inga-geimfaranna, er nær sannfærður um,
að Marsfararnir yrðu aleinir á þeim
hnetti.
Reyndar var einsemd eða einmanaleiki
eitt af þeim vandamálum, sem starfshóp-
unum í Boulder tókst ekki að leysa. J.B.
Bluth, félagsfræðingur, sem vinnur að
undirbúningi að geimstöð hjá NASA,
skýrði frá þvi, að einangrun frá jörðu leiði
út af samferðamönnum og álagið af því að
lifa úti í geimnum hafi valdið deyfð og
drunga meðal áhafnanna á hinum sex og
sjö mánaða löngu geimferðum Sovét-
manna — hinum lengstu, sem enn hafa
verið lagðar á menn. Þegar leið að lokum
einnar maraþon-geimferðarinnar, sagði
Bluth, að geimfararnir hefðu verið farnir
að sofa 12 tíma á sólarhring til þess óafvit-
andi að reyna að gleyma, hvar þeir væru
staddir.
Marsfararnir munu einnig þurfa að
berjast við líkamlegar þrautir svo sem
vöðvarýrnun og hreyfihömlur sem og mis-
si kalks úr beinum, sem fylgir langri dvöl í
þyngdarleysi. Þegar geimfarar áðlagast
aftur þyngdarafli jarðar, en það kostar
nokkur óþægindi, batnar þetta þó smám
saman. Og þess eru jafnvel dæmi frá ný-
legum ferðum Sovétmanna, að kalkþurrð,
sem menn hafa lengi haft áhyggjur af, þar
sem hún virtist halda áfram óslitið í löng-
um geimferðum, hafi gert minna vart við
sig eftir nokkurra mánaða dvöl manna í
geimnum. En eigi að síður gæti jafnvel hið
væga aðdráttarafl Mars, sem er þriðj-
ungur þess, sem jörðin hefur, skapað að-
lögunarvandamál hjá geimförunum fyrstu
daga þeirra á reikistjörnunni, en þeir geta
skipt sköpum, þar sem þá reynir mest á þá
í leiðangrinum.
Verður Það Kapphlaup
VlÐ SOVÉTMENN?
Fyrstu Marsfararnir verða ef til vill
ekki Bandaríkjamenn. G. Soffen sagði frá
því, að hann hefði verið að drekka kaffi
með Georgiy Skryabin, frá soveáku vís-
indaakademíunni, er hann var í heimsókn
í fyrra, þegar hann var allt í einu spurður:
„Hvaða áætlanir hafið þið varðandi
Mars?“ Soffen svaraði því að þeir hefðu
engar fyrirlætanir á prjónunum. Þá sagði
Skryabin: „Við ætlum til Mars.“ Og meira
að segja voru þrír geimfarar um borð í
Salyut 7-geimstöðinni á braut umhverfis
jörðu að nálgast 211 daga metið úti í
geimnum, þegar ráðstefnan stóð yfir í
Boulder, en með því öðluðust þeir reynslu,
sem er mikilvæg fyrir leiðangur til Mars.
Millilending á Fóbosi
J. Oberg, flugumsjónarmaður hjá
NASA, sem hefur fylgzt náið með athöfn-
um Sovétmanna á sviði geimrannsókna,
gaf stutt yfirlit yfir það, sem áunnizt hefði
af þeirra hálfu nýlega í þágu hugsanlegrar
Marsferðar. Þar á meðal var hönnun nýrr-
ar eldflaugar, sem væri enn kröftugri en
hin stórfenglega tunglflaug Satúrnus 5.
Hann kvað flaugina geta sent Salyutfar
með nokkrum geimförum ásamt „tengi-
vagni" með birgðir til Mars. „Mars var
aldrei bannorð hjá Sovétmönnum," sagði
Oberg, eins og það hefði verið í Bandaríkj-
unum lengst af á 8. áratugnum. Hann býst
við, að þeir reyni ekki að lenda á Mars,
heldur á fylgihnetti hans, Fóbosi. Þyngd-
araflið á yfirborði þess tungls er svo lítiö,
að við lendingu þar þurfti varla á hemlun-
arflaugum að halda. Þess vegna myndi
ferð þangað krefjast minni orku en ferða-
lag milli jarðar og tungls þess. Með því að
ná til hins illa útleikna Marstungls myndu
geimfararnir fá aðstöðu á náttúrulegri
geimstöð. Og möguleikinn á að kanna Fób-
os, sem kann að vera flækingssmástirni,
sem þyngdarafl Mars hafi náð á sitt vald,
gerir áætlunina fýsilegri. Margir stjörnu-
fræðingar telja, að Fóbos sé að samsetn-
ingu svipað kolefnisríkum loftsteinum. Sé
sú raunin á, ætti gestum þess að standa til
boða hráefni í loft, vatn og jafnvel elds-
neyti.
Af hálfu Sovétríkjanna hefur þegar ver-
ið skýrt frá áætlunum um að senda mann-
laust könnunarfar til Fóbos 1988, og verði
það ef til vill búið leysitæki til að leysa upp
sýni af yfirborði tunglsins og efnagreina
þau. Slík rannsókn myndi geta dugað langt
til að kveða á um það, hvort það borgaði
sig að senda mannað geimfar til þessa
tungls.
Oberg sagði á ráðstefnunni, að það
myndu ekki líða nema 15 ár, þangaö til
Sovétmenn gætu sent mannað geimfar til
Fóbos. Horfurnar á hinum rússneska leið-
angri urðu áhrifamönnum hvatning til að
beita sér fyrir því, að á verkefnalista
Bandarísku geimferðastofnunarinnar yrði
sett mannað geimfar til Mars. Þar voru
fremstir í flokki Harrison Schmitt, tungl-
fari og fyrrum öldungadeildarþingmaður,
og Thomas Paine, sem stjórnaði stofnun-
inni, þegar fyrstu Apolloförin lentu á
tunglinu. Paine var minnugur þess, hve
samkeppnin við Sovétmenn hefur haft
mikil áhrif í þessum efnum. „Mér leiðist að
segja, að sagan muni endurtaka sig,“ sagði
hann, „en "svo kynni að fara, að okkur
fyndist við vera orðnir langt á eftir, og að
það gæti orðið erfitt að jafna metin."
Mars kallar, eins og hann hefur áður
gert, en nú er spurningin sú: Hver ætlar að
svara og hvenær.
— SvÁ — þýtt og endursagt úr „Dis-
cover“.
ÞJOÐFRÆÐI
Lesbók/RAX
Neftóbaksdósir Skúla fógeta eru nú í eigu Stefins Stephensen og líta þannig út
Neftóbaksdósir
Skúla fógeta
Eftir séra Ólaf Stephensen
að var víst á útmánuð-
um 1894 sem fyrsta
inflúensan barst
hingað til lands. Þá var
ég nýlega (1890) orðinn prestur á
Mosfelli í Mosfellssveit. Lagðist
hún víða þungt að og dóu margir.
Þá voru nágrannaprestar mínir
eldri menn, sr. Þorkell á Reyni-
völlum og próf. sr. Þórarinn í
Görðum, veikir.
Einn daginn um vorið kemur
til mín að Mosfelli Böðvar veit-
ingamaður í Hafnarfirði, bróðir
sr. Þórarins, með þau skilmæli
frá prófasti, hvort ég geti ekki
komið og jarðað fyrir sig nokkr-
ar manneskjur, þá nýdánar, sem
hann ekki treysti sér til vegna
veikinda, og yfir höfuð veitt sér
aðstoð við þjónustu prestakalls-
ins, meðan hann væri veikur, því
hann hefði frétt að ég væri
hraustur.
Sagði ég Böðvari að flytja
prófasti þau orð að sjálfsagt
væri að ég léti honum í té alla þá
aðstoð sem ég megnaði og mundi
koma dag eftir.
Er ég kom að Görðum var
fremur köld aðkoma: fjórar
manneskjur lágu þar á börunum,
þar á meðal prófastsfrúin, og
prófastur liggjandi í rúminu, þó
ekki þungt haldinn, vel mál-
hress. í Bessastaðasókn voru
aðrar 4 manneskjur ójarðaðar.
Nú varð ég að setjast við
ræðugerð því ákeðið var að ég
skyldi jarða daginn eftir þrjá af
þeim sem látnir voru í Görðum.
Var ég illa undirbúinn þær
ræðugerðir, því nóttina áður var
ég sóttur út á Kjalarnes að skíra
veikt barn, nýfætt. Er það hin
ömurlegasta sjón, sem mætti
mér í mínum prestskap,’ er ég
kom þar upp á baðstofuloftið,
litla kytru með 4-rúðu glugga á
stafni. Ætlaði ég að kafna af
loftleysi er ég kom upp og rauk
því strax í gluggann til að opna
hann, en hann var ekki á hjör-
um. Engin loftrás var utan svo
sem lófastórt gat (túða) á bað-
stofumæni.
Sjón sú sem mætti mér var sú,
að öðrum megin við gluggann lá
konan mikið veik með nýalið
barnið, sem var að sjá fárveikt.
En hinum megin við gluggann lá
bóndinn þungt haldinn af
lungnabólgu.
Ég skírði barniö og gerði
ráðstafanir til að gluggann yrði
hægt að opna og fór svo mína
leið. Meira hafði ég ekki þar að
gjöra. Fyrir miskunnsemi guðs
náðu hjónin, sem nú eru löngu
dáin, fullri heilSu og sveinbarnið
er nú velmetinn bóndi á Kjalar-
nesi. Af þessu sést að ég var ekki
vel undir ræðusmíðina búinn,
þar sem ég var búinn að vera á
ferð nærri sólarhring og hafði
ekker sofið um nóttina.
Núlifandi eldri menn, sem
kunnugir voru í Görðum í gamla
daga, rekur máske minni til
þess, hvernig herbergjaskipan
var niðri í prófastshúsinu gamla.
Að vestan við útidyr var stór
borðstofa og á norðurvegg henn-
ar voru þrennar dyr. Gengu ein-
ar til eldhúss, aðrar inn á
skrifstofu prófasts og þær þriðju
(vestast) inn í svefnherbergi
þeirra hjóna.
Þegar ég hafði „rústað" mig
upp og matast, settist ég inn að
rúmi prófasts og fór hann að
segja mér æviatriði hinna
þriggja látnu, sem jarða átti
daginn eftir. Að því loknu settist
ég inn á skrifstofuna og fór að
skrifa. Gekk það vel fram eftir
kvöldinu. Var prófastur að smá
tala við mig gegnum þilið, sem
var einfalt — minna mig á það
sem hann hafði sagt mér og
bæta ýmsu við sem hann vildi að
yrði tekið fram.
Þegar leið á kvöldið varð próf-
astur þess var að ég hætti að
ansa þegar hann talaði til mín.
Eftir nokkra stund fékk hann
mig til að ansa og kvaðst búast
við að ég hefði sofnað, sem og
líka tilfelliö var. Ég hafði sofnaö
ofan í blöðin. Spurði hann mig
hvort ég vildi ekki koma og fá