Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 6

Smásaga eftir Lawrence Millman
Maður var nefndur Sveinn, sonur
Eyjólfs gráa, úr Hraunhreppi á
Suðurnesjum. Sveinn gat stát-
að af frændsemi við útlagann
Eyvind sem rændi bæi á
Hornsströndum og um gervalla
Vestfirði. Af sömu ætt var Ein-
ar Finnbogason, sá er rak í
gegn með atgeiri sýslumanninn í Reykholti og mælti:
„Maðurinn var flón, svo ég fargaði honum." Einar þessi
var ofstopamaður og mikils virtur. Afi Sveins var Þor-
geir loðbrók, alkunnur sauðaþjófur og rómaður í mörg-
um rímum.
Einar gekk að eiga konu frá Melabergi í Hvalsnes-
sókn. Sú kona, Guðrún að nafni Magnúsdóttir, átti ekki
sama ættarláni að fagna. Einungis skriður og sjávarofsi
virtust róma ættmenn hennar. Þráttfyrir viðvörun
hrafns nokkurs varð systir hennar undir aurskriðu hjá
Ólafsvík. Þrír föðurbræður hennar höfu drukknað, og
lögðu vofur þeirra í vana sinn að klöngrast upp klettana
hjá Hellnum með sælöðrið drjúpandi af sjóstökkunum.
Sjálf sá Guðrún þá oftar en einu sinni. En eftir fyrsta
fund, þegar þeir birtust henni með hauskúpur fyrir
ásjónur, var hún aldrei söm kona. Hugsanir hennar
tóku mjög að hníga til hinna myrkustu efna. Aldrei sá
hún svo merki eða fyrirboða að ekki væri útlagt sem
tákn um einhverja nýja ógæfu til handa ættinni.
Og þegar Guðrún gekk með barni var enginn hörgull
á ógæfumerkjum. Einn morgun féll svart regn af himn-
um ofan og varð hvergi vart nema á Suðurnesjum.
Síðan var forustusauðurinn fyrirvaralaust sleginn
blindu. Kýr ein bar kálfi með fiskhausi. Og kálfur sá leit
upp og mælti þessi orð mennskri raust: „Æ hvílík hörm-
ung! Eg er fordæmd sál.“ Guðrún lét þess getið við
Svein, að sig uggði að barnið sem hún bæri undir belti
mundi á einhvern hátt verða öðrum börnum frábrugðið,
og mætti mildi heita ef það reyndist ekki vera ein-
hverskonar afskræmi. Sveinn bað hana fella niður því-
líkt tal. Honum var kunnugt um að margt afskræmið
átti upptök sín á tungum kvenna.
Og síðan ól Guðrún son. Drengurinn sýndist í engu
tilliti ólíkur öðrum börnum. Móðirin kannaði kropp
hans gaumgæfilega, en fann engin lýti. Ef nokkuð var,
virtist hann helsti sterkbyggður, helsti heilsuhraustur
af venjulegu barni að vera. Hann verður stríðsmaður á
ungum aldri, hugsaði Guðrún, og fellur í orrustu.
„Færðu mér hann, kona,“ sagði Sveinn.
Samkvæmt siðvenju lagði Guðrún kornabarnið á
gólfið og beið úrskurðar Sveins: hvort hann ætti barnið
sjálfur og mundi veita því ást og vernd, eða hvort fara
bæri með það uppá fjallstind handa örnum eða ein-
hverjum sem vanhagaði um fósturson. Jafnvel þó
Sveinn hefði treyst sér til að velja fjallstindinn, þá
hefði hann ekki gert það í þessu tilfelli, því hann sá sér
til óblandinnar ánægju að barnið hafði yfirbragð og ef
til vill lyndiseinkunn langafa síns, Þorgeirs loðbrókar.
Þessvegna var það nefnt Þorgeir. Og það var krýnt
þvílíkum flóka af rauðu hári sem liðaðist um höfuðið, að
hann gaf því viðurnefnið rauðkollur.
Eftir því sem drengurinn óx að málþroska og skiln-
ingi tókst faðirinn á hendur að fræða hann um heimsins
gagn og nauðsynjar. Hann sagði honum frá fjöllunum
sem væru í reyndinni tröll, frá dvergunum sem héldu
uppi festingunni, frá konum og vélabrögðum þeirra, og
frá hyggindum hrafnsins. Sveinn kunni margar sögur
um ránsferðir og sagði frá víkingum sem réðust inní
ókunn lönd þar sem þeir brenndu heimili til ösku og
slátruðu öllum kárlmönnum sem væru ómaksins virði.
Drengurinn lærði líka að herða líkamann með því að
synda i jökultjörnum eða hvar sem ískalt vatn vakti
húðinni hroll. Hann synti bæði í Jökulsá á Fjöllum og í
hafinu umhverfis fsland. Hann varð þvílíkur afburða-
sundmaður, að haft var fyrir satt að enginn, ekki einu
sinni sjálfur Grettir sterki, hefði getað tekið honum
fram í kröftugu skriðsundi, og þó var hann ennþá ein-
ungis fjórtán vetra piltungi.
„Þessi drengur mun með vissu færa okkur frægð,“
sagði Sveinn.
Móðirin svaraði: „Hefurðu litið í strokkinn? Sauða-
nytin er orðin græn. ólánið er á næstu grösum ..."
Og ólánið lét ekki á sér standa. Sveinn lagðist í rúmið
eftir kvöldskattinn næsta dag. Hann kvartaði yfir maga
sem væri eins og spjótapúði og útlimum sem fengjust
ekki til að hrærast hvernig sem hann beitti sér. Næsta
morgun var hann nár. Drengurinn fór á kreik og kunn-
gerði andlát föður síns. Ættmenn Sveins Eyjólfssonar
komu hvaðanæva til að syrgja hann. Var það almennt
hald manna að hann hefði lagt sér til munns skemmdan
hákarl, sem ekki hefði legið nógu lengi í jörð til að ná
fullum þroska. Pétur Eyjólfsson, bróðir Sveins, sagði
frá heilli fjölskyldu í grennd við Vík í Mýrdal sem hefði
hnigið í valinn, og seinna orðið uppskátt að hákarlinn
hefði verið skemmdur. Pétur lét þess getið að margir
fleiri mundu eiga eftir að grafa upp skemmdan hákarl
ef ríkjandi tíska langra vetra héldist enn um sinn.
Og nú varð Þorgeir rauðkollur einasta fyrirvinna
móður sinnar. Hann var mikill dugnaðarpiltur og sagði
sem svo: „Nú er ég hvorttveggja í senn, faðir og sonur."
Framá daga Þorsteins þessa var Hraunhreppur tal-
inn mesta örreyti. Land var þar hrjóstrugt og harð-
hnjóskulegt. Sagt var að það væri aðeins byggilegt
sauðaþjófum slíkum sem Þorgeiri gamla loðbrók, því
þeir gætu aflað sér fanga annarsstaðar. En Þorgeir ungi
lét sér það ekki lynda. Svo kröfuharður sem búskapur-
inn var, þá lagði hann á sig tvöföld afköst. Brátt hafði
hann breytt grýttum melum og hraunflákum í grösug
tún. Brátt kom líka að því að ýmsir bændur á Suður-
landi töídu hann geta orðið ákjósanlegt mannsefni
dætrum sínum. Og sjálfar litu dæturnar svo á, að rauða
hárið væri vísbending um að hann mundi halda eldum
ástarinnar skíðlogandi um dimmar nætur.
Nú var það siðvenja Suðurnesjamanna að hætta sér
útí Geirfuglasker til að fanga geirfugla og taka egg
þeirra. Þvílikar ferðir voru háskasamlegar og einungis
farnar við rétt veðurskilyrði. Stafar það af því að skerið
liggur vænan spöl frá landi og er sveipað þungri ylgju
og sömuleiðis lamið brotsjóum sem slitið hafa margt
ættarbandið. Og er haft fyrir satt að þeir sem þau örlög
hreppa verði sjálfir að sjófuglum og gargi frá einmana-
legum hömrum Geirfuglaskers.
Einn bjartan sumardag lagði bátur frá Suðurnesjum
og stefndi á skerið. Og í þeim báti var Þorgeir rauðkoll-
ur. Fyrirliði fuglafangaranna, maður að nafni Steinar,
hafði beðið hann að slást í förina. Hann hafði oftsinnis
séð piltinn leita týndra sauða í hæðunum handan
Hraunhrepps fráan á fæti. Honum hugkvæmdist að svo
kvikur sveinstauli ætti að geta náð til torsóttustu fugl-
anna. Þessvegna sagði Þorgeir móður sinni að hann
hygðist leita eldiviðar á ströndinni, því að öðrum kosti
hefði hún ekki leyft honum að fara í svo ótryggan stað.
Þegar tekist hafði með erfiðismunum að lenda bátn-
um, urðu fáeinir mannanna um kyrrt í fleytunni, en
hinir klifu norðurhamar skersins. Fyrir þeim öllum fór
Þorgeir, stökk af einni nöf á aðra eins og fjallahrútur
meðal þungfærra ásauða. Hann varð fyrstur til að kom-
ast í fuglabjargið. Brátt var hann farinn að klifra niður
bjargið og grípa feng sinn af syllum og snösum. Hann
gat gripið i þröm og hálsbrotið fugl með lausu hendinni.
Hinir urðu að notast við kaðla og vindur, þareð bjargið
var um eða yfir hundrað faðmar.
Þá heyrðist hrópað frá bátnum að mennirnir ættu að
hraða sér til baka. Sjór var orðinn úfinn og aðkallandi
að leggja frá í snarhasti.
Mennirnir fóru aftur útí bátinn með talsverðri fyrir-
höfn, allir nema Þorgeir. Hann hafði klifrað lengst og
var enn önnum kafinn við að snúa fugla úr hálsliðnum.
Þeir kölluðu til hans aftur og aftur, en heyrn hans var
sýnilega ekki jafnnæm og líkaminn var liðugur. Um
síðir sáu þeir sig tilneydda að leggja frá án hans.
Steinar sagði: „Annaðhvort skiljum við hann eftir eða
við verðum allir skildir eftir. En hann er ákaflega úr-
ræðagóður, hann Rauðkollur minn. Hann getur nærst á
geirfuglum og eggjum þeirra og líka skarfakáii þangað
til við komum aftur."
Einn mannanna hló við. „Og ég hef líka séð þar ásta-
gras; það vex á syllunum," sagði hann. „Pilturinn verður
ugglaust búinn að koma fáeinum geirfuglum fyrir, þeg-
ar okkur ber að garði næst.“
Þeir létu sér málið í léttu rúmi liggja. Þareð enn var
sumar áttu þeir ekki von á að hann yrði innlyksa nema
fáeina daga. En í þetta sinn kaus Ægir að gefa sínum
stóru, hvítu fákum lausan tauminn, þannig að hver
dagurinn leið af öðrum án þess hægt væri að senda bát
eftir piltinum vegna sjávarofsa.
Guðrún fann hvergi nein merki sem gæfu bendingu
um hvort sonur hennar væri enn í tölu lifenda. Löngum
stundum stóð hún í flæðarmálinu og reytti á sér hárið.
Loks þegar fyrstu snjóar féllu, lagðist hún í rúmið og
fékkst hvorki til að prjóna né neyta matar. Öldruð kona,
Nína, dóttir Bjarna, var send á vegum hreppsnefndar-
innar til að annast um hana, til að gæta þess að hún
fargaði sér ekki.
Nú leið timinn framá snemmsumar og enn héldu
Suðurnesjamenn til fuglatekju á Geirfuglaskeri. Þegar
þeir nálguðust norðurhamarinn sáu þeir mann hvílast i
klettunum.
„Ef þetta er veiðiþjófur frá Keflavík," sagði Starkað-
.ur nokkur, „þá skal hann hníga í gras fyrir þessu egg-
járni."
Ketill. sonur Skafta, mælti: „Ef það væri bara veiði-
þjófur! Iskyggilegri hluti hefur borið fyrir augu á þess-
um nöturlegu tröllaslóðum."
Maðurinn í klettunum kom til móts við þá og urðu
þeir meira en lítið forviða að sjá, að þar var kominn
Þorgeir rauðkollur. Þeir áttu von á að finna bein hans
hvítnöguð af sjófuglum. En hér var hann kominn ljós-
lifandi og eins hýr og hugsast gat. Hann kvaðst alls ekki
hafa þjáðst af vosbúð veturlangt, öðru nær; honum
hefði verið fjarskalega hlýtt. Eitthvað var einkennilegt
við fas hans. Glaðværðin rímaði ekki við ársdvöl í ein-
semd á Geirfuglaskeri. Ekki vildi hann svara spurning-
um þeirra en spurði þeim mun meir um móður sína og
líðan hennar. Augu hans virtust dansa í margar áttir í
senn. Og hann var orðinn miklu holdugri en áður, sem
ku vera fátítt um menn sem einungis nærast á geirfugli
og skarfakáli.
Eigi að síður fagnaði Guðrún honum með allri sinni
týndu gleði þegar hann var leiddur heim til hennar.
Eins og hver sönn móðir var hún þakklát fyrir að sonur
hennar var enn á lífi. Væri hann ekki fyllilega með
sjálfum sér, gæfi það henni færi á að hjúkra honum til
fullrar heilsu. Nótt sem dag annaðist hún um hann.
Hún færði honum hrossarif að naga og eldaði ljúffenga
grauta. Hún gaf honum kryddað vín að drekka. Og hann
sat lon og don fyrir framan eldstæðið, þó enn væri
sumar, og ornaði sér eins og hann væri Egill Skalla-
grímsson á efri árum. Þegar komið var að göngum um
haustið var hann orðinn svo værukær að hann komst
varla uppúr stólnum, hvaðþá honum væri ætlandi að
klífa fjöll og hóla handan Hraunhrepps.
Svo var það einn sunnudag þegar messað var á Suður-
nesjum, að kom fyrir atvik sem vakti mikla furðu.
f kirkjunni var múgur manns, þar á meðal Þorgeir
rauðkollur. Guðrún hafði nuddað honum frá eldstónni
til að vera við jarðarför Eiríks hálfbróður hennar, sem
hafði oltið af hestbaki í Ölfusá og drukknað einsog var
siður í þeirri ætt. Þegar fólkið kom úr kirkjunni með
kistuna blasti við því lítil vagga með áklæði, sem var
fínlega og fagurlega unnið, ofið úr einhverju óþekktu
efni. Við fótagafl vöggunnar var bréfmiði sem þessi orð
voru rituð á: „Sá sem er faðir þessa barns mun sjá til
þess að það verði skírt."
Presturinn lyfti ábreiðunni og sá undir henni korna-
barn með mikinn lubba af rauðu hári. Hann spurði
hvort nokkur kannaðist við vöggu eða barn, eða hefði
komið með þau á þennan stað.
Enginn kannaðist við neitt, þó margra augu beindust
að Þorgeiri, því barnið var skírasta eftirmynd hans.
Prestur mælti: „Veist þú nokkuð um þetta, Þorgeir?"
Þorgeir svaraði: „Ég veit ekkert um vögguna. Og að
því er barnið varðar, þá vil ég að það sé fest upp í sperru
í því reykhúsi sem nálægast er.“
Um leið og hann mælti þetta birtist meðal fólksins