Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 20

Öddi á Rangárröllum fyrir um það bil einni öld. Hér stendur séra Mattbías Jocbumsson rið kirkjudyr, en bann rar prestur
í Odda á árunum 1881—1887.
Oddi
á Rangárvöllum
Fornt höfðingjasetur og einn af
uppsprettustöðum íslenzkrar
menningar
Eftir Árna Böðvarsson
rag skó þína af fótum þér, því að staðurinn sem þú stendur á er
heilög jörð. — Þessi orð sem skráð voru 1 heilaga ritningu í
árdaga vestrænnar ritmenningar mega með nokkrum
hætti eiga við Rangæinga og Oddastað. Þetta forna höfð-
ingjasetur er einn sá staður sem verið hefur uppspretta
íslenskrar menningar frá fornu fari. Raunar er það svo
að upphaf menntaseturs hér í Odda er okkur hulið inni
í þokunni sem hjúpar flest á fyrstu öldum þjóðarsög-
unnar. Samt verður reynt að benda hér á nokkur atriði
sem geta varpað dálitlu ljósi á mikilvægi staðarins í
sögu héraðsins og íslenskrar menningar.
Lærdómur þeirra manna sem sátu þennan stað,
kunnátta þeirra í vísindum samtímans, barst þjóðinni
við miklar breytingar sem urðu hér í kjölfar kristnitök-
unnar. Vísindi öll á þeim tímum máttu kallast vera á
vegum kirkjunnar manna og skyldu því stuðla að fram-
gangi hennar mála. Skv. ísl. þjóðtrú lengst af var þó
kunnátta hvorki af hinu góða né illa, heldur var hún
máttur byggður á yfirráðum yfir náttúrulögmálum,
eins konar orkubeislun þeirra tíma þótt hún kæmist
ekki lengra en í þjóðtrúna. Það munu hafa verið ekki
fáir sem hafa hugsað sér að nú væri gott að eiga kunn-
áttu og vald Sæmundar fróða til að létta sér dagleg
störf, sækja eldivið upp í Landskóga fyrir austan Búr-
fell, bjarga heyi undan rigningu, eða bara moka fjósið.
En til þessa notaði Sæmundur kunnáttu sína, jafnvel
kennara sinn úr Svartaskóla. — Það var gott að geta
flúið inn í þennan draumaheim þegar raunveruleikinn
var öðruvísi.
Það mun annars lítt þekkt, ef ekki með öllu óþekkt, í
gervallri sögu kristninnar að fremstu menn kirkjunnar,
einmitt þeir sem fólk hafði mestar spurnir af eins og
séra Sæmundur í Odda og séra Hálfdan á Felli í Skaga-
firði, hafi sótt lærdóm sinn í skóla hjá sjálfum erkióvin-
inum. Fremstu menn hinnar alþjóðlegu kirkju eins og
páfinn í Róm og erkibiskupar einhvers staðar úti í
löndum voru utan við þetta áhrifasvæði þjóðtrúarinnar;
þeir voru of fjarlægir raunveruleika hversdagsins. Það
skipti engu máli þó að þessi trú væri ekki í neinu
samræmi við kenningar kirkjunnar. En ef til vill er
þetta eitt skýrasta dæmið um sjálfstæði íslendinga
gagnvart útlendum kenningum.
Stórhöfðinginn Jón Loftsson
Einn kunnasti ábúandi í Odda var Jón Loftsson sem
bjó hér fyrir átta öldum. Kalla má að hann hafi komist
næst því að vera ókrýndur konungur íslands meðan
hann stóð upp á sitt besta. Ekki getum við vitað nú
hvort hugur hans hefur staðið til slíks, en hann hefur
þekkt þjóðskipulag annarra ríkja um sína daga og jafn-
framt skilið að þjóðskipulag íslendinga var ekki í sam-
ræmi við það. Samt vill hann ekki flana að breytingum,
sér ekki ástæðu til aö veita kirkjunnar höfðingjum
meiri völd en þeir höfðu áður haft, enda er frægt svar
hans þegar hann neitar að láta af hendi forræði fyrir
kirkjunni á Höfðabrekku í Mýrdal, en þar átti hann
völd og eignir sem víðar.
Um boðskap erkibiskups í því sambandi eru þessi orð
höfð eftir honum: „Heyra má ég erkibiskups boðskap,
en ráðinn er ég í að halda hann að engu, og eigi hygg ég
að hann vilji betur né viti en mínir foréldrar, Sæmund-
ur hinn fróði og synir hans. Mun ég og eigi fyrirdæma
framferðir (þ.e. ganga gegn ákvörðunum) biskupa vorra
hér á landi er sæmdu þann landssið að leikmenn réðu
þeim kirkjum er þeirra foreldrar gáfu guði, og skildu
sér vald yfir og sínu afkvæmi."
Það var þessi afi Jóns, Sæmundur fróði, sem lét reisa
kirkju hér í Odda, og helgaði hana Nikulási frá Myru í
Litlu-Asíu, fjórðu aldar manni sem var dýrlingur sæ-
farenda. En Oddaverjar voru mjög í förum til annarra
landa og þurftu því verndar dýrlings til að þeim farnað-
ist vel. Og sú trú hefur hvílt á kirkjunni að verndar-
dýrlingurinn dugi henni vel.
Það var einmitt Sæmundur fróði sem studdi setningu
tíundarlaganna árið 1096 eða 1097, þar sem kveðið var á
um skattgreiðslu til almannaþarfa, og skyldi skipta
tekjunum í fjóra hluta, til biskups, presta, kirkna og
þurfamanna. Þetta fyrirkomulag segir Jón með þessum
orðum að sé betra en það sem erkibiskup vildi innleiða.
Tíundinni til kirkna fylgdi vitanlega auðsöfnun höfð-
ingja því að þeir héldu áfram að fara með kirkjurnar
sem sína eign eftir að þeir höfðu gefið þær Guði eða
helgum mönnum. Og auðsöfnun ábúendanna í Odda hélt
áfram margar aldir eftir dauða Jóns Loftssonar, en hún
byggðist alla tíð á því valdi sem fylgdi skattheimtunni,
ekki á búskapnum á jörðinni. Eflaust hafa þeir beitt
þessu valdi misjafnlega. En þessi aðstaða þess sem hélt
Odda gerði staðinn eitt eftirsóknarverðasta brauð
landsins. Þessar tekjur af brauðinu tóku snemma að
rýrna, en hurfu ekki fyrr en nútímahættir komust á og
skattgreiðsla frá öllum bæjum í Rangárþingi féll niður,
fyrst í raun og svo að lögum. Því sóttu hingað dugmiklir
menn sem hugsuðu hátt.
Sjö Oddaprestar Urðu Biskupar
Af rúmlega 90 (líklega 93) biskupum á íslandi frá því
er fyrst var reistur biskupsstóll í Skálholti, hafa sjö
verið prestar hér (vígslubiskupar eru ekki taldir i þess-
ari tölu). Ólafur Gíslason var hér prestur 21 ár áður en
hann tók við embætti Skálholtsbiskups 1747, hafði áður
hafnað biskupsembætti á Hólum. En Hólabiskupar
komu að minnsta kosti fjórir héðan frá Odda, Ólafur
Rögnvaldsson á 15. öld, og Björn Þorieifsson var hér ein
átta ár áður en hann tók við embætti Hólabiskups 1697.
Árni Þórarinsson var hér þrjú ár prestur áður en hann
varð næstsíðasti biskup á Hólum 1784. Báðir eru þeir
taldir til skörunga í hópi íslenskra biskupa. Þá er
ónefndur sá Hólabiskupinn sem kunnastur er nú, Jón
Arason. Hann hafði veitingu fyrir Oddastað 1519—25, en
lét staðgengla sinna prestsverkum hér. Tveir af biskup-
um yfir öllu landinu voru áður prestar í Odda, Stein-
grímur Jónsson 1824—45 og Helgi Thordersen 1846—66.
Mér sýnist við skjóta athugun að önnur prestssetur
komist ekki nærri Ödda að þessu leyti, nema Reykjavík-
urprestakall og dómkirkjuprestakallið á Hólum með
sjö, og í Skálholti hafa víst verið 12 dómkirkjuprestar
sem síðar urðu biskupar. — Þessi litla og smámunalega
upptalning segir dálítið um stöðu Odda meðal presta-
kalla hér á landi.
Hér Lærði Snorri Að
Lesa Og Skrifa
Lítum þá aftur til búskaparára Jóns Loftssonar hér,
áratuganna fyrir aldamótin 1200, fyrir 800 árum. Okkur
tölvualdarfólki hættir til að líta svo á sem þessir tímar
séu í órafjarlægð, og víst hefur mikið vatn runnið til
sjávar síðan. Þó er þetta ekki lengri tími en svo að
áttræður maður hefur lifað tíunda hluta hans, og nú-
verandi Oddakirkja hefur staðið rúman fjórtánda hluta
þessa tímaskeiðs.
Til að sætta menn vestur í Dölum tók Jón Loftsson til
fósturs ungan son Sturlu Þórðarsonar í Hvammi. Þá
var ráðinn sá hluti ævistarfs Snorra Sturlusonar sem
hann er kunnastur fyrir. Hér hefur hann lært á bók, að
lesa og skrifa, og orðið fyrir þeim uppeldisáhrifum sem
réðu því hvað hann mat mest til skráningar, og hér
hefur hann kynnst þeim fræðum, þeim fróðleik sem
hann síðan setti á bækur. Þekking á sögu íslendinga og
Norðmanna hefur verið hluti af þessari menntun hans
— og annarra sem numið hafa hér, því að varla er
gerandi ráð fyrir að hann hafi verið eini Oddasveinninn
sem numið hafi bókleg fræði að marki. Tæpast mun Jón
Loftsson þó hafa grunað hver áhrif yrðu af því að hann
fræddi þennan unga Dalamann um meginþræðina í
sögu Noregs. Hingað að Odda hefur Snorri frétt af
deilum Orkneyinga og Norðmanna. Þar áttust við ann-
ars vegar frændur fóstra hans í norsku kouungsættinni,
hins vegar vinir þeirra Oddaverja í Orkneyjum. En
viðskipti íslendinga við Orkneyinga virðast hafa gefið
Oddaverjum bolmagn til að standa móti Norðmönnum í
viðskiptum um þessar mundir og jafnvel gert þeim fært
að þvinga niður verð á vöru norskra kaupmanna. Odda-
verjar þeirra tíma tömdu sér siðu erlendra höfðingja í
flestu eflaust í klæðaburði og hýbýlaháttum öllum,
héldu uppi fræðslu fyrir unga menn og svo framvegis.
Þannig komst Snorri í kynni við hið fremsta í alþjóð-
legri menningu samtímans.
í beinu framhaldi af veru sinni hér í Odda skráir
Snorri svo megindrættina í sögu norskra konunga og
valdabaráttu um nokkurra alda skeið, hann skrifar
Heimskringlu. Og mjög sterk rök hafa verið færð til
þess að hann muni einnig hafa ritað sögu Egils Skalla-
grímssonar. Nægir að minna á stílfræðirannsóknir í því
sambandi, kunnleika höfundar um norska staðhætti og
ýmis minni atriði, svo sem frásagnir af landamerkja-
málum sem eru mjög viðhallar Snorra.
PÁLL OG SÆMUNDUR SYNIR JÓNS
Sonur Jóns Loftssonar og Ragnheiðar hjákonu hans
var Páll biskup í Skálholti, einn sá hérlendur biskup
sem hvað mest virðist hafa hagað sér að hætti glbesi-
legra erlendra stórhöfðingja. Hann lét gera sér líkkistu
úr svo óforgengilegu efni að hún er á okkar dögum höfð
til sýnis ferðamönnum í Skálholti, eini íslendingurinn
sem vitað er um að hafi látið höggva handa sér stein-
kistu til að liggja í dauður. Hann bjó að vísu ekki hér í
Odda, því að skilgetinn bróðir hans sat staðinn, en hann
var goðorðsmaður í Skarði á Landi uns hann gerðist
biskup í Skálholti eftir Þorlák helga móðurbróður sinn
og andaðist þar 1211.
Sæmundur hét sá sonur Jóns Loftssonar sem hélt
Oddastaö meðan Páll var biskup í Skálholti. Honum
B