Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 16

Svona kom íslenskt heimilislíf Ameríkumanninum J. Ross Browne fyrir sjónir árið 1862. Við sjáum að einn heimilismanna fær sér bita af mat
sem hangir niður úr rjáfrinu út um allt. Úr íslandsferð J. Ross Browne 1862 (bls. 173).
Kóngsíns aðall
og kæstur hákall
Lýsingar ferðamanna á mat og
drykk íslendinga fyrr á öldum
Eftir Hallgerði Gísladóttur
Mörk hins byggilega heims hafa ævinlega
búið yfir drjúgu aðdráttarafli fyrir þá
sem leggja sig eftir fróðleik um lönd og
mannlíf. Þannig hefur það ævinlega
verið um ísland. Á öldum áður gengu
margs konar sagnir um þessa dularfullu
eyju á norðurhjara sem í meðförum
ímyndunarríkra manna skópu smám sam-
an furðufólk í undralandi. Við lok miðalda
var fslands víða getið í erlendum land-
fræðiritum. Menn sem heimsóttu landið
fóru að skrifa og gefa út um það ferðasög-
ur sem urðu feikna vinsælar. Slík iðja
færðist einkum í aukana eftir að kom fram
á seinni hluta 18. aldar og á 19. öldinni
kom út fjöldi bóka af þessu tagi. Fram yfir
miðja 18. öid, þegar áhrifa upplýsingar-
stefnunnar fer verulega að gæta, voru þær
fréttir sem heimsbyggðin hafði af landi og
þjóð æði reyfarakenndar. Menn átu hver
eftir öðrum staðhæfingar um bústað for-
dæmdra í því síspúandi Heklufjalli, ein-
hyrninga, hverafugla og búskap Islendinga
í holum og hellum svo að nokkuð sé nefnt.
Annað mátti heita að styddist við einhver
rök, en ekkert var sparað til að gera lýs-
ingarnar sem afskræmilegastar. Vottar
þar víða fyrir hroka sem menningarþjóð-
um svokölluðum hættir gjarnan til þegar
fjallað er um aðra samfélagshætti en tíðk-
ast hjá þeim sjálfum og er þetta viðhorf
síður en svo úr sögunni.
Spaugilegar ýkjulýsingar á lífsháttum
þjóðarinnar fóru mjög fyrir brjóstið á
mönnum hér. Risu margir góðir íslend-
ingar og íslandsvinir upp til andmæla,
enda varla bætandi á niðurlæginguna á
•þessum myrku öldum erlends arðráns og
nýlendukúgunar.
PEERSE, Blefken Og Vetter
Göries Peerse, þýskur útgerðarmaður
frá Hamborg varð fyrstur til að setja sam-
an ferðasögu, reyndar í bundnu máli, um
fsland. Hann kom hingað líklega 1554 og
bókin kom fyrst út í Hamborg í kringum
1561. Kvæði þetta bar íslendingum illa
söguna og varð Arngrími Jónssyni lærða
tilefni til þess að gefa út svarrit þar sem
hann ræðst heiftarlega á skrif Peerse og
aðrar kynjasögur um ísland og íslendinga
sem ritaðar höfðu verið á útlendar bækur.
Ekki leið á löngu þar til Arngrímur þurfti
aftur að munda stílvopn sitt og verja heið-
ur íslands því að árið 1607 kom út i Hol-
landi einhver sú frægasta og jafnframt
illræmdasta bók sem nokkru sinni hefur
verið skrifuð um landið. Þetta var ferða-
saga Hollendingsins Blefken, um ferð hans
til íslands árið 1563. Lýsti hann landi og
þjóð með miklum endemum og hafa ýmsir
dregið í efa að hann hafi nokkurn tíma
komið hér. Þá kom út skömmu seinna í
Póilandi þriðja ferðabókin, eftir Tékkann
Daníel Vetter sem var hér á landi 1612 eða
1613. Hefur sú bók þótt áreiðanlegust
þessara þriggja þó svo að í henni örii víða
á þeim kynjum sem voru hluti af hug-
myndum manna úti i heimi um ísland á 17.
öld.
Þeir Sitja Og Urra
Hér er ætlunin að draga fram i dagsljós-
ið nokkrar af lýsingum þessara löngu
horfnu gesta okkar á mat og drykk íslend-
inga. Ekki gefst rúm til að minnast á nema
örfáar þeirra bóka sem ástæða væri til að
vitna í hér. Til að setja einhver mörk mun
ég reyna að halda mig sem mest við 16.,
17., og 18. öldina. í fyrstu ferðalýsingunni,
bók Göries Peerse, koma margar lífseigar
bábiljur fram um matarhætti landans. Við
skulum líta á hvað hann hefur að segja:
„Þá (borða þeir) harðan, úldinn, ósalt-
an fisk og með honum mikið óbrætt,
hárugt smjör. Og þeir salta heldur alls
ekki kjötið. Sé það magurt borða þeir
tólg við því. Hákarl og fisk borða þeir
ósaltaðan. Skyr, drafla, melbrauð og
blóðrfiör má aðeins bera fyrir höfð-
ingja. Þeim finnst maturinn vera góður
án salts og án brauðs. Þeir éta mjög
gráðugir í trýnið á sér feitt selspik,
ósoðið og saltlaust og brauðlaust, rétt
eins og væri það hænsni og hérasteik.
Þeir láta sig litlu skipta, þótt langt sé
síðan sauðir og uxar hafi orðið sjálf-
dauðir, því að slíkan mat þykir þeim
gott að borða og háma í sig. Ég vissi
eitt sinn til þess, að það hafði viljað til,
að kýr sálaðist fyrir manni. Hún hafði
sálast um jól, en hún var óskemmd í
föstuinngang. Hann fann hana í snjón-
um og hirti hana og honum smakkaðist
þá kjötið enn eins og sælgæti. Þetta
gerðist fyrir sunnan land, það er að
segja á Akranesi... Og ef bjór flyst
þangað með skipum, þá drekka menn af
kappi, meðan hann endist. Þeir láta það
þó ekki standa yfir lengur en í átta
daga því þá kynni sætt að snúast upp í
súrt... Og þar gengur enginn undan
borðum sem þarf að kasta af sér vatni,
trúið mér vel um það. Húsfreyjan verð-
ur að rétta manninum næturgagnið, og
víkur hún sér ekki frá, en verður að
taka við því aftur, þegar hann er búinn
að Ijúka sér af. Ekki blygðast hann sín
fyrir þetta. Hún verður síðan í hljóði að
skvetta úr koppnum, það er háttur og
siður þar í landi. Þeir sitja og urra eins
og birnir og hundar, og þegar bjórinn
er þrotinn þurrka þeir sér um munn-
inn. Síðan ganga gestirnir heim til
sinna húsa, en húsbóndinn verður að
vera eftir hjá lúsunum sínum.“
Ekki var lýsingin fögur. Og sá sem næst-
ur gaf út bók, Dithmar Blefken virðist
hafa tekið ýmislegt beint upp úr riti Peers-
es. Þar er að finna lýsinguna á drykkju-
veislum lítt breytta — í staðinn fyrir að
urra eins og hundar í sögu Peerse, rýta
íslendingar eins og svín við drykkjuna í
bók Blefkens og syngja um dáðir forfeðra
sinna. Þar kemur einnig fram að íslend-
ingar geymi aldrei vínföng sem þeir kom-
ist yfir, heldur drekki allt upp jafnharðan.
Vetter gerir þetta einnig að umtalsefni.
Segir hann að íslendingar láti ölið aldrei
súrna í kauptiðinni heldur ljúki því fljótt
en snúi sVo aftur til hversdagslegra lífs-
hátta. Þess er raunar víðar getið í ferða-
sögum frá íslandi að þar láti menn ekki af
drykkju meðan eitthvað er á könnunni og
enn í dag er vaskleiki landans við þessa
iðju erlendum gestum undrunarefni.
Ekki er gott að segja hvaða rök sagan
um koppaburð í drykkjuveislum styðst við,
en nefna má að líkir siðir munu hafa verið
viðhafðir í hirðveislum Kristjáns dana-
konungs fjórða.
MORGUNVERÐARBOLLA í
Skálholti
Daniel Vetter lýsir einnig veislu þar sem
drykkjusiðirnir komu greinilega flatt upp
á hann. Ekki er það svo að um sé að ræða
óheflaða alþýðuna í því tilviki, heldur
höfðu Vetter og félagar dvalið hjá þeim
merka biskupi Oddi Einarssyni í Skálholti.
Daginn sem þeir voru á förum vildi bisk-
upinn gera sérstaklega vel við gesti sína:
„Hann lét elda góðan morgunverð og
snæddi hann með okkur ásamt sinni
ektakvinnu, börnum og öðrum vinum,
sem þar voru í heimsókn, og til að
heiðra okkur að lokum lét hann bera
fram vín í einu íláti, í öðru bjór, sem
hann átti bestan, mjöð í því þriðja, í
hinu fjórða brennivín og mjólk í hinu
fimmta; öllu þessu blönduðu þau og
helltu saman í eina könnu og drukku
okkur til; en þegar þau sáu og komust
að því, að þessi drykkur var okkur ekki
skapfelldur, drukku þau af honum ein;
við fengum svo aðeins bjór og vín sitt í
hvoru lagi, og féllumst við á það með
miklum fögnuði.“
í íslandslýsingu frá þessum tíma sem
sterkar líkur eru á að Oddur hafi sjálfur
skrifað segir að í veislum ofhlaði íslend-
ingar ekki einasta gesti sína með ofboðs-
legum skálum, heldur hafi þeir líka gaman
af að ofbjóða þeim með óheppilegu og
óvæntu samsulli og samblöndun víns,
mjaðar og öls þangað til hvorki fótur,
hönd né tunga fái gegnt hlutverki sínu.
„En,“ segir séra Oddur, „fyrir slíkum og
þvílíkum landssiðum tjáir ekki annað en
beygja sig og sætta sig við þá, ef menn
vilja ekki vera taldir óheflaðir, einstreng-
ingslegir og ókurteisir."
Biskupinn hefur sem sé verið alþýðlegur
í meira lagi og iðkað siði landa sinna
feimnislaust jafnvel þó að erlendir heldri-
menn væru viðstaddir.
Lostætar kýr
Sögunni um að íslendingar éti sjálf-
dauðar skepnur bregður líka víða fyrir.
Skálkurinn Blefken étur hana upp eftir
Peerse. Þar á atburðurinn sem frá segir
enn að hafa átt sér stað á Akranesi, en
ekki er lengur um eina kú að ræða, heldur
margar. Samkvæmt frásögn Blefkens
höfðu þær legið í fönn frá því í janúar og
fram í apríl og þegar hræin fundust var
þeim skipt á milli nágrannanna og jafnvel
höfuðsmanninum var færður biti. Tekur
Blefken fram að kjöt af sjálfdauðu þyki
fslendingum raunar hið mesta lostæti.
Vafalaust hefur það oft hent í harðindum,
að menn legðu sér til munns sjálfdauð dýr,
en þessar frásagnir hafa yfir sér mjög
ákveðinn þjóðsagna- og ýkjusvip. Enda
augljóst að þarna hefur verið smurt vel á
eins og víðar. Bækurnar voru jú skrifaðar
öðrum þræði í von um að þær skiluðu höf-
undum sínum aurum í handraðann og það
eru gömul og ný sannindi að þegar slík
sjónarmið eru annars vegar verður upplýs-
ingamiðlunin ekki alltaf sem áreiðanleg-
ust. Bækur Peerse og Blefken urðu enda
afar vinsælar, þær voru gefnar út aftur og
aftur og bók Blefken var þýdd á fjölda
tungumála.
SKÓR Stýfðir Úr hnefa
Síðasta meiriháttar ýkjubókin um ís-
land kom út 1746 og var eftir Johann And-
erson borgarstjóra í Hamborg. Anderson
kom að vfsu aldrei til íslands þannig að
um eiginlega ferðabók er ekki að ræða, en
hann kveðst styðjast við lýsingar íslands-
kaupmanna og farmanna sem hafi siglt til
landsins. Lýsingar á íslendingum í þeirri
bók eru meðal annars að þeir séu deilu-