Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 10

sem byggjast
á einfaldleika
oghlýh1
H.C. Andersen var óvenjulegur listamaður og ekkert
var honum fjær en hið falsaða og tilbúna. Einföld
ævintýri gerði hann ódauðleg með frásagnargáfu sinni.
Eftir Þorstein Stefánsson
„Þríggja þrepa tungumálaeldflaug var á leið út í heiminn,“
skrifaði Beríingske Tidende 1. febrúar 1974... íslenski rithöf-
undurinn Þorsteinn Stefánsson, sem er sjálfmenntaður, kom til
Danmerkur 1935 og hefur átt heima þar síðan. Þegar 1942 hlaut
hann minnispening H.C. Andersen fyrir handrit sitt að skáld-
sögunni „Framtíðin gullna“ („Den gyldne Fremtid“ (Dalen)),
sem skrifað var á dönsku... Það var afrek að íslendingurinn
skyldi fá útgefna bók á dönsku, en nú hefur hann enn aukið við
listhróður sinn. Bók hans hefur verið gefin út af hinu virta
útgáfufyrirtæki Oxford University Press og takið eftir, hann
skrifaði hana sjálfur á ensku. Það er fádæmi að Dani (því að það
er hann nú smám saman orðinn) skrifi bók á ensku ogfái hana
gefna út. Karen Blixen gerði það, en slíkir viðburðir eru mjög
sjaldgæfir. “
Varla finnst í heimi hér
barn, sem ekki hefur
heyrt eða lesið eitthvað af
sögum H.C. Andersen.
Þetta gilti um mig, þegar
ég var lítill snáði í af-
skekktri sveit langt í
norðri. Ekki grunaði mig
þá að mér, bóndasyninum, ætti eftir að
hlotnast sá mikli heiður að tengjast á viss-
an hátt hinu mikla ævintýraskáldi.
Öll list er stæling, skrifar einn af
fremstu gagnrýnendum okkar. En þá er
H.C. Andersen heldur enginn listamaður.
Vegna þess að skáldskapur hans er sann-
ur. Ekkert var honum fjær en hið falsaða
og tilbúna. — Fý, fý, sögðu ungfrúrnar,
hann er náttúrlegur.
„Fý, pabbi," sagði heimska prinsessan,
„hún er ekki tilbúin, hún er náttúrleg."
„Svei,“ sagði öll hirðin, „hann er náttúr-
legur.“
Og „náttúrlegi næturgalinn var gerður
útlægur úr ríki keisarans".
„Því sjáið nú, þér hágöfugu tignar-
menni, og æðstur allra keisarinn: Hjá
náttúrlega næturgalanum verður aldrei
reiknað út, hvað koma muni, en hjá gervi-
fuglinum er allt niðurskorðað; svona verð-
ur það og ekki öðruvísi. Maður getur gert
grein fyrir því, maður getur tekið hann í
sundur og sýnt hina mannlegu hugvits-
semi, hvernig valtararnir liggja, hvernig
þeir leika, og hvernig eitt leiðir af öðru.“
„Og tónmeistarinn skráði tuttugu og
fimm bindi um gervifuglinn. Það var nú
svo hálærð og langorð ritsmíð, með allra
torskildustu orðum í kínversku máli, og
sögðust allir hafa lesið og skilið, því ann-
ars mundu þeir vitanlega hafa verið
dæmdir heimskir og lamdir fyrir það á
magann."
Aö lúta leikreglunum
Er hægt að hugsa sér sannari og raun-
verulegri lýsingu á nútímanum? Eða eig-
um við að minna á Nýju fötin keisarans?
Ekki skortir hliðstæð dæmi.
Síðan H.C. Andersen hvarf úr heimi
héðan hafa margar byltingar átt sér stað í
ríki andans. Til dæmis hefur skammaryrð-
ið „natúralismi" komið fram á síðustu ára-
tugum. Og auk þess mismunandi kyndug
heiti frá ýmsum tímum svo sem existentíal-
ismi, sósíalrealismi, súrrealismi, dadismi og
módernismi. Og guð varðveiti rithöfunda,
ef skrif þeirra eða fyrirlestrar lúta ekki
leikreglum hinna keisaralegu leikmeistara
hvers tíma ... Eins og hið sama gildi um
skáldskap og nýjustu fatatískuna, París-
arkjólana eða fyrirmyndina miklu: Kú-
rekabuxur frá Texas.
Eins og hlutverk listarinnar hafi ekki
alltaf verið og muni verða, hvort sem not-
að er líkingamál ævintýrisins eða skarpari
raunveruleiki frásögunnar, að láta í ljósi
skýrastan sannleika um lífið og eilífðina.
Þorsteinn Stefánsson
Liðinn er áratugur (1975—1985) síðan Bókaforlagið BHB (Birgitte Hövrings
Biblioteksforlag) var stofnað í Danmörku. Forlagið hefur einvörðungu helgað sig
útgáfu íslenskra bókmennta. Stofnendur voru Birgitte Hövring bókavörður og
Þorsteinn Stefánsson rithöfundur.
BHB-forlagið hefur á undariförnum árum gefið út fjölda bóka íslenskra höfunda
og þannig unnið ómetanlegt starf á sviði kynningar ísl. bókmennta erlendis.
Birgitte Hövring lést 1978, langt fyrir aldur fram. Síðan hefur Þorsteinn starf-
rækt forlagið einn, og nefnir það nú BHB’s lcelandic World Literature.
Þorsteinn Stefánsson fluttist til Danmerkur rúmlega tvítugur að aldri og hefur
búið þar síðan. Hann var snemma staðráðinn í að gerast rithöfundur og hóf að rita
á danska tungu að dæmi frægra landa sinna. Honum hefur hlotnast margvísleg
viðurkenning og verk hans verið þýdd á mörg tungumál. Þá er hann einnig
mikilvirkur þýðandi, því flestar útgáfubækur sínar íslenskar hefur hann þýtt
sjáifur.
Þrátt fyrir mikil umsvif hefur Þorsteinn aldrei lagt skáldskapinn á hilluna. í lok
janúar sl. skrifaði skáldið aldna, sem býr í Humlebæk á Sjálandi, í bréfi til vinar
síns hér heima:
„Spáð er meira frosti og snjó. Ég get þó farið í mínar daglegu gönguferðir um
skóginn og brotið heilann um nýjasta söguefnið. Ég hef ekkert á móti snjónum og
er ekki hræddur við að detta. Eg er í loðkápu og með loðhúfu og tvenna íslenska
ullarvettlinga, svo að mér verður ekki kalt.“
Nýlega birtist kjallaragrein eftir Þorstein í danska blaðinu Jyllands-Posten.
Lesbók hefur góðfúslega fengið leyfi höfundar að birta þessa grein, ásamt
kynningarorðum blaðsins.
Hin einföldu og stundum nokkuð ótta-
legu ævintýri eins og Eldfærin og Litli
Kláus og stóri Kláus, sem Andersen end-
ursagði með eigin orðum, gerði hann
ódauðleg með frásagnargáfu sinni, ósvik-
inni kímni og eðlilegu málfari. Það sem
einkennir hans eigin sögur er miklu
frjórra ímyndunarafl og hlýjan, sem frá
þeim streymir. Sá hlýtur að hafa harðan
skráp, sem er ósnortinn af undursamlegri
lýsingu á Grenitrénu. Hér er auðvit.að lýst
á táknrænan hátt þrá barnsins eftir hinu
óþekkta, heimi hinna fullorðnu. Af ómót-
stæðilegri snilld lætur skáldið okkur sjá og
skynja skógartréð unga, ekki einungis sem
tré, heldur ljóslifandi með — bróður —
sem það í raun og sannleika er líka. En um
leið heldur tréð öllum sínum náttúrulegu
eiginleikum og virðingu sinni, jafnvel eftir
að hávær og yfirborðskennd mannanna
börn hafa hengt glingurskraut sitt á það.
„Og tréð stóð grafkyrrt og hugsandi alla
nóttina."
Ovæntar hugdettur
í þessum einföldu orðum, sem standa á
hárréttum stað, rís ævintýrið hæst, álít ég.
Margir eru þeir þættir í skáldskap H.C.
Andersen, sem menn dást að. Þar má
nefna hinar skemmtilegu og óvæntu hug-
dettur hans auk mikillar innlifunar.
Eins og í sögunni um Strætisljóskerið
gamla, sem átti að láta af störfum. Þetta
var angurvær tíð fyrir strætisljóskerið. En
það er um það eins og svo oft skeður í
mannheimum: Eins dauði er annars brauð.
„A göturæsisborðinu stóðu þrír umsækj-
endur, sem komnir voru á fund ljóskersins,
í þeim vændum, að það mundi eiga að veita
embættið. Einn umsækjandinn var síldar-
höfuð, því síldarhöfuð lýsa í myrkri, og var
ætlun þess, að það mundi verða hreinn
sparnaður á lýsi, ef það kæmist upp á
ljóskersstaurinn. Hinn umsækjandinn var
dálítill fnjóskur, því fnjóskur lýsir líka, og
það sagði hann sjálfur."
Eða í ævintýrinu fagra um Snædrottn-
inguna, þar sem drengurinn Karl, sem
hafði fengið glerbrot skilningsins í augað
og er síðan frelsaður með heitum tárum
Gerðu litlu, sem bræða ískökkinn í hjarta
hans svo að hann vaknar og sér hve kalt og
tómt er umhverfis hann.
Og sjá. Þá fyrst myndast orðið Eilífðin,
sem hann hefur fram að þessu reynt að
finna en árangurslaust, svo að hann verð-
ur nú sinn eigin húsbóndi, og fær auk þess
að gjöf „alla veröldina og spánnýja
skauta".
Alla veröldina og spánnýja skauta.
Ég held fram að aldrei hafi verið né
muni verða skrifað nokkuð betra, sem aft-
ur sannar hve einfaldleiki, fegurð og sann-
leikur eru nátengd.
Töfrar hins hversdagslega —
Og töfrar ævintýrisins
Mér finnst eftirtektarvert að jafnvel