Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 18

I ' -
Mynd úr Ijóa- og prentmyndasafni Þjóðminjasafns fri þríum 1880 sem sýnir ferðafólk matreiða íbrer nálægt Geysi.
Vínmenningin hjá Oddi Einarssyni Skálholtsbiskupi þótti
óvenjuleg, en ekki að sama skapi geðfelld:
„ ... lét hann bera fram vín í einu íláti, í öðru bjór, sem hann
átti bestan, mjöð í því þriðja, í hinu fjórða brennivín og mjólk í
hinu fimmta; öllu þessu blönduðu þau og helltu saman í eina
könnu og drukku okkur til“
Daniel Vetter
í ferðalýsingu
fram á 19. öldina. Það var látið súrna og
þannig mátti geyma það von úr viti og
þótti jafnvel betra eftir því sem það varð
eldra, fornt smjör er t.d. oft nefnt í mið-
aldaritum. Þessi forneskjukeimur af súra
smjörinu, sem íslendingum fannst bragð-
bætir að þótti útlendum bending um sóða-
skap og skemmdir. Sjálfsagt hefur líka
víða verið misbrestur á hreinlæti við
smjörgerðina. Langflestir þeirra ferða-
manna sem á annað borð minnast á mat-
inn gera athugasemdir við súra smjörið og
algengasta athugasemdin var — alveg
fram á þessa öld, eftir að geymslumátinn
var hættur að hneyksla fólk — að smjörið
væri vaðandi í hárum.
ÓSALTAÐUR ÓSOÐINN FlSKUR
MEÐ ÞRÁU Smjöri
Það er i rauninni sannferðug lýsing á
því hvernig ókunnugum hefur komið ís-
lenskt hversdagsfæði fyrir sjónir í frásögn
Vetters. Stutt og laggóð. Vetter er nýkom-
inn til íslands og er á leiðinni frá Stykk-
ishólmi á Þingvöll, ásamt íslenskum fylgd-
armanni af höfðingjaættum:
„Fæði okkar á ferðalaginu, áður en
við komumst á þingið var að mestu
leyti þannig: þurrkaður fiskur,
ósaltaður og ósoðinn, með þráu
smjöri, ef til vill tuttugu ogfjögurra
vetra gömlu, til viðbits. Fengjum
við nokkurn tímann soðinn kjötbita
var hann einnig ósaltaður; og allt
varð að snæða brauðlaust. Drykkj-
arföng voru vatn og mysa, en ævin-
lega var vatnið betra en mysan.“
Þegar þeir kumpánar komu síðan á
þingið hittu þeir danska höfuðsmann-
inn sem spurði strax um viðurværi
þeirra. Þegar hann heyrði að það væri
það sama og hjá innfæddum undraðist
hann mjög hvernig þeir gætu afborið
þetta og melt þessa fæðu. Hann skipaði
síðan matsveini sínum að gera þeim
almennilegan mat þegar í stað og var
það gert. Vetter segir:
„Hve okkur fannst matur þessi og
drykkur vera gómsætur eftir skreið-
ina, mysuna og vatnið, verður vart
með orðum lýst.“
EKKI Mönnum Bjóðandi
í lok 18. aldar komu hingað fyrstu
skemmti- og rannsóknarleiðangrarnir, yf-
irstéttarfólk utan úr Evrópu, sem sakir
náttúrufræðiáhuga og fornvitni á að sjá
þær kitlandi öfgar sem hér kváðu viðgang-
ast í mannlífinu, tók land á íslandi. Ensk-
ur hefðarmaður, sir Joseph Banks, kom
með fríðu föruneyti vísindamanna árið
1772 og 1789 birtist hér landi hans, sir
John Stanley barón af Aldersly og menn
hans. Þeir höfðu frétt af ferðum Banks og
vildu nú kanna af eigin raun þetta ævin-
týraland. Með Banks í fyrri ferðinni var
Svíinn Uno von Troil og gaf hann út ferða-
bréf sín skömmu eftir heimkomuna. Eitt
af bréfum Troils var alfarið um mataræði
íslendinga. Það var stílað á frú Carlsson í
Gautaborg og hefst á þessa leið:
„Ekki er skemmtileg tilhugsun að ræða
matargerð íslendinga á eftir hinu
gómtama ljúfmeti fjögurra heimsálfa,
sem ég snæddi hjá yður; vil ég þó ekki
ganga á bak orða minna um að lýsa
henni. Mér er sem ég sjái, hvað yður
mun velgja við sumum af réttum
þeirra. En ímyndið yður þó ekki, að
íslendingar séu óhamingjusamir, þó að
þeir geti ekki bætt sér í munni með
kryddi, sem komið er um langa vegu.
Þeir gera sér að góðu það, sem náttúr-
an gefur þeim, eta sig metta og líður
prýðilega, meðan við skemmum í okkur
magann með kræsingum og væmir við
hoíi'asia mat.“
Þrátt fyrir að hér er um nokkuð ýkju-
lausa og sanngjarna umfjöllun að ræða
getur höfundur i'fcki leynt viðbjóði sínum á
umræðuefninu. Hann staldrar við súra
smjörið, saltleysið, signa fiskinn og segir
frá því að hann hafi hrak:st undan borðum
vegna hákarlsbita sem þar var fyrir. Sjálf-
ir höfðu leiðangursmenn m« ð sér matvæli
og franskan matreiðsluman i. „Ég þarf
ekki að geta þess,“ segir Troil í ' réfinu, „að
við þurftum ekki að taka upp íslenska lifn-
aðarhætti meðan við dvöldumst í landinu."
HEFÐARFÓLK í Herlegri
Veislu
í dagbókum leiðangursmanna sir Stan-
ley er víða að finna nákvæmar lýsingar á
því sem borið var á borð fyrir þá á íslandi.
Þó er þar mest lýst tveimur málsverðum,
annars vegar miðdegisverði sem Levetzov
stiftamtmaður á Bessastöðum bauð til
daginn eftir að þeir tóku hér land, en hins
vegar alíslenskum miðdegisverði sem þeir
borðuðu með Jóni Sveinssyni landlækni.
Að sjálfsögðu lifðu dönsku embættismenn-
irnir hér á landi ekki á harðfiski, smjöri og
skyri eins og íslensk alþýða, enda kveður
við annan tón um matföng stiftamtmanns,
en þegar að veislu landlæknis kemur. Við
skulum líta á upplifun eins af gestunum,
læknisins og grasafræðingsins James
Wright sunnudaginn 5. júlí 1789 kl. rúm-
lega 4 eftir hádegi á Bessastöðum:
„Borðið var fallegt og ríkulega hlaðið.
Réttirnir voru súpa, þar sem aðal-
kryddið var kerfill, soðið og steikt
kindaket, súrugrautur, reyktur lax,
kartöflur, salat gert úr salatblöðum og
karsa, nýr lax, gulrófur, tertur, kon-
fekt, grænsúrs o.fl. o.fl. Seinast kom
stór skál með hindberjamauki og
rjóma. Með þessu var drukkið vauðvín
frá Malaga ... Þegar síðasta réttinum
var lokið stóðu allir skyndilega á fætur
eins og eftir klukku, mér til undrunar
og jafnvel leiðinda. Mér var þá sagt
dálítið, sem ég aldrei mun gleyma, en
það var að menn ættu að drekka eins og
þeir gætu undir borðum því að eftir það
fengi enginn neitt.“
Á eftir var borið fram heitt kaffi, sem
var sjaldfengið nema meðal háttsettustu
manna á íslandi á þessum árum.
Það Djöfullegasta,
VIÐB JÓÐSLEG ASTA
OGVERSTA ...
f hinni veislunni var öðruvísi á borð bor-
ið, þó að þar hafi áreiðanlega ekki verið
skorið við nögl. Um íslenska matinn hjá
landlækni farast Wright orð á þessa leið:
„Okkur var sagt, að ekki væri venja að
nota borðdúk á íslandi, en hann var nú
breiddur á borð okkar í heiðursskyni.
Fyrir hvern okkar var látið stykki af
börðum harðfiski, kringlótt rúgkaka og
hnífur. Á miðju borði var skál með
súru sméri og fat með reyktum hákarli,
þar var einnig bæði salt og nýtt smér.
Við borðuðum lítilsháttar harðfisk,
brauð og nýtt smér. En þó að ég gerði
þrjár alvarlegar tilraunir til að smakka
hákarlinn og súra smérið kom ég eng-
um bita niður. Þetta er undantekn-
ingarlaust það viðbjóðslegasta, versta
og djöfullegasta matarkyns, sem ég
hefi látið inn fyrir mínar varir. Fjand-
inn hirði það. Það eitt að hugsa til þess,
nægir til þess ég fái klígju. Lyktin ein
af sýrunni, sem verður til við gerjun af
mysu, nægir til að eitra mann. Læknir-
inn át þetta allt, meira að segja hákarl-
inn, sem hann stráði vel á af pipar og
sagði, að án þess yrði hann of þungur í
magann. Smérið er látið súrna við
geymslu, og þannig getur það haldist
árum saman, og þykir íslendingum það
hið mesta lostæti. Framyfir súpuna
tókum við vatnsblandað vín, sem lyf-
salinn skenkti okkur af meðaumkun.
Þarna voru einnig hertir þorskhausar á
borðum. Roðið á þeim er seigara en
bókfell, en læknirinn stýfði það í sig
með súru sméri, jafnléttilega og hann
væri að borða pönnukökur. Þegar þetta
var tekið af borðinu voru bornar fram
tvær miklar skálar, í annarri var
sauðaskyr og rjómi, en í hinni rjómi
með rúgbrauðsrúst útá. Við gerðum
þessu lítil skil, því að við höfðum þegar
fengið nóg af hinum réttunum.“
Andans^mönnum Gefst
Á Að Líta
Sir Stanley var meðlimur í afskaplega
fínum klúbbi hefðarfólks í Edinborg. Þeg-
ar félagar hans þar fréttu af ferðinni
óskuðu þeir eftir því að hann hefði með sér
til Englands eitthvað af þeim frægu ís-
lensku matvælum og hétu jafnvel að
bragða á ef ósk þeirra yrði uppfyllt. Stan-
ley tók því með sér sýnishorn af réttunum
í veislunni sem á undan er lýst og þegar
hann kom heim hélt hann sérstaka sam-
komu, þar sem þessi matur var á borð
borinn. Við þetta tækifæri var samankom-
ið safn heimsfrægra lærdómsmanna, t.d.
var þarna hagfræðingurinn alkunni,
Adam Smith, Dr. James Hutton, einn
frægasti jarðfræðingur seinni alda, heim-
spekingar, bókmenntamenn og skáld.
„Hver mundi sá vera sem ekki gæti étið
jafnvel íslenskan mat, ef hann sæti að
borðum með slíkum borðnautum" sagði
Stanley um þetta tækifæri. Sýningin á
matnum vakti mikinn fögnuð sem slík, en
heimspekingarnir snertu varla við honum
þrátt fyrir fögur fyrirheit.
Fryst Uti A Hlaði
Við höfum séð, hvernig matvæli íslend-
inga komu betri borgurum utan úr hinni
siðmenntuðu Evrópu fyrir sjónir á einu
skeiði íslandssögunnar. Vissulega er tölu-
verður sannleikskjarni í mörgum þeirra
lýsinga sem hér hafa verið kynntar, en þó
er deginum ljósara að ýkjur og uppspuni
eru þar víða samanvið. Sumpart stafar
þetta af fáfræði og heimsku, sumpart e.t.v.
af ásetningi, vegna einhvers konar hags-
muna. Kannske eiga einhverjar þessara
sagna upphaf sitt í misskilningi á borð við
þann sem franskur túristahópur í há-
fjallaferð varð fyrir hérna á dögunum.
Vinkona mín hitti þetta fólk uppi við
Tungnafellsjökul og spurði þessarar sí-
gildu spurningar: „Hvernig líst ykkur á
Island?" Þeim fannst ísland stórkostlegt,
loftið tærara, fjöllin blárri og jöklarnir
hvítari en þau höfðu áður séð. Hraunin,
hverirnir, gígarnir — allt var þetta frá-
bært. Og maturinn var góður. Aðeins eitt
skyggði á og það var hvað smjörið var
ótrúlega andstyggilegt. Vinkona mín varð
alveg steinhissa, hún hafði satt að segja
staðið í þeirri meiningu að íslenska smjör-
ið væri alveg sérstök gæðavara. Þau drógu
þá fram eina af þessum gulu júgur-
smyrsladósum með mynd af Búkollu fram-
aná til að sanna sitt mál. Við getum
ímyndað okkur auglýsinguna sem íslenskt
smjör hefði fengið í Frakklandi, ef enginn
hefði leitt þetta fólk í sannleika um með
hverju það hefði í rauninni smurt brauð
sitt á ferðalaginu.
Og hvað varðar ýkjur og fáfræði gerast
ótrúlegustu hlutir enn á þessari okkar fjöl-
miðlaöld. í nýlegri bók um matargerð, þar
sem kynntir eru réttir frá ýmsum löndum
heims er uppskrift af léttfrystum íslensk-
um sítrónubúðingi og þess er getið í leið-
inni, að íslendingar séu ekki i vandræðum
með frystinguna á slíkum réttum, þeir
skáki þeim bara rétt sísona út fyrir dyrnar
á snjóhúsinu sínu og bíði þar til allt sé
tilbúið. Þeir eru sem sé með náttúrulega
frystikistu í hlaðvarpanum hjá sér, vænt-
anlega árið um kring. A.m.k. var ekki ann-
ars getið.
Heimildir:
Glöggt er gests augaö. Úrval terðasagna um
ísland. Siguröur Grfmsson sá um útgáfuna.
Reykjavlk 1946.
Niels Horrebow. Frásagnir um Island. Steindór
Steindórsson Islenskaöi. Reykjavlk 1966.
Islandsleiöangur Stanleys. Feröabók. Steindór
Steindórsson þýddi. Reykjavlk 1979.
Oddur Einarsson. Islandslýsing. Sveinn Pálsson
þýddi. Reykjavlk 1971.
Uno von Troil. Bréf frá Islandi. Haraldur Sig-
urösson Islenskaöi. Reykjavlk 1961.
Daniel Vetter. Island. Feröasaga frá 17. 8ld.
Hallfreður örn Eirlksson og Olga Marla Frans-
dóttir þýddu. Helgi Þorláksson sá um útgáfuna.
Reykjavlk 1983.
Þorvaldur Thoroddsen. Landfræöisaga Islands.
Hugmyndir manna um Island, náttúruskoðun og
rannsóknir fyrr og slöar. 1—4 bindi. Kaup-
mannahöfn 1892—1904.
Hallgeröur Glsiadóttir er sagnfræðingur og vinn-
ur I þjóöháttadeild Þjóðminjasafnsins.