Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 5

er aðfall og útfall, alltaf hreyfing og líf. Og
svo var fuglinn — hann setur alltaf sér-
stakan svip á fjöruna."
„Málarar sóttu líka mikið í fjöruna á
tímabili, en mér finnst eins og það hafi
minnkað. “
„Sem myndefni úreldist fjaran aldrei.
En það er nú svona í þessu eins og ýmsu
öðru: Menn róa á ein mið í dag og önnur á
morgun. Fjörumálverkið var yfirleitt mjög
stílfært eða afstrakt og afstraktlist er
skyld nútíma ljóðlist. Það er þessi áherzla
á einfaldleikann, stundum með mystísku
ívafi. í þeirri óreiðu, sem er allt í kringum
okkur í lífinu, freistast skáldið og málar-
inn til að koma á einhverskonar reglu.
Listaverkið minnir á kyrrð — verður eins-
konar athvarf. Að sjálfsögðu er það þó
ekkert lokatakmark."
„Hvert er þá lokatakmarkið?“
„Ætli það sé ekki að spegla einhvern
smáheim, sem maður þekkir af eigin raun
— spegla hann vel.“
„Er ekki mikilsvert í því sambandi, að
skáldið byggi á því, sem það hefur
sjálft upplifað?“
„Ekki er vafi á því. Það vill verða erfitt
og ósannfærandi að byggja á upplifun
annarra. En það er þó hægt. Til eru skáld,
sem geta vel sett sig í spor annarra og þau
virðast geta túlkað sjónarmið og upplifun
annarra af miklu innsæi. En til þess verð-
ur þó að gefa mikið af sjálfum sér.“
„Afsakaðu þó ég skírskoti enn til mál-
ara. Ég ræddi í fyrra við ungan málara,
sem sagði í samtali íLesbók: „Myndlist
er list hinna skyggnu — og þeir eru
fáir.“ Gætiþetta gilt einnig um ljóðlist;
er nútíma ljóðlist eitthvað, sem út-
heimtir sérstaka skyggni til að hægt sé
að meðtaka hana?“
„Hvað skáld varðar, þá má segja að þau
séu ekki mjög mörg, sem raunverulega
marka tímamót. Þrátt fyrir það er nauð-
synlegt að margir yrki og að margskyns
skáldskapur sé til. Frá sjónarhóli skálda
má kannski svara þessu sem svo: Mér kem-
ur þetta ekki við. Ég yrki —og hvort 4—5
meðtaka það, eða 4—5 þúsund, er ekki mitt
mál og ég mun ekki hafa áhyggjur af því.
Hér er komið að veigamiklu atriði, sem
skáld hafa velt fyrir sér ekki síður en les-
endur. Ég hlýt að játa að hafa gert tilraun
til að yrkja með þeim hætti, að ljóðið höfði
ekki bara til skálda og bókmenntamanna.
Ég hlýt að leita annarra leiða en þeirrar
að skrifa einskonar sendibréf til skálda,
eða þegar dýpst er kafað: Að stunda það að
síma til Guðs. Þegar fyrstu bækur mínar
komu út, var atómskáldskapur ríkjandi og
vegur hans fór vaxandi þegar árin liðu. En
í skáldskapnum er ekki kyrrstaða. Gegn
því, sem fastmótað er, verður að gera upp-
reisn."
„Hvenær telur þú þá, að komið hafi að
uppreisninni gegn atómskáldskapn-
um ?“
„Ég tel að það hafi gerzt með hinu svo-
kallaða opna ljóði, en viss uppreisn gegn
honum — og um leið hefðbundinni ljóðlist
— hafi komið fram með Hannesi Péturs-
syni, mínum eigin ljóðum, Matthíasi Jo-
hannessen og Þorsteini frá Hamri. Hannes
gaf sína fyrstu bók út 1955, fyrsta bók mín
kom 1956, en Þorsteinn og Matthías komu
með sínar fyrstu bækur 1958.
í öllum þessum bókum er viss tilhneig-
ing til samræmingar; þær vísa fram á leið,
en hafna ekki fornum arfi.“
„Og nú ert þú með nýja bók á döfinni.
Hvenær má eiga von á henni?“
„Ætli hún komi ekki út í vor hjá Al-
menna bókafélaginu."
„Ég var að glugga í handritið og mér
skilst hún eigi að heita Ákvörðunarstað-
ur myrkrið. Mér finnst þér verða tíðrætt
um myrkrið í þessu handriti: „Botn-
laust, andlitslaust myrkur,“ segirþú og
„myrkrið ræður áfram för.“ Hvers-
vegna allt þetta myrkur? Birtir þetta
lífsskoðun þína um þessar mundir?“
„Ég get svarað þessu sem svo, að nafnið
á bókinni birtir andrúm margra ljóða í
þessari væntanlegu bók. Ég á einnig von á
því, að mörgum muni finnast þetta nokkuð
dimmleit niðurstaða, en hér eru tilvistar-
legar spurningar á ferðinni. Bókin fjallar
að miklu leyti um för, sem við vitum ekki
betur en endi í myrkri: Ferð frá ljósi til
myrkurs. Ætli bókin sé ekki töluverður
vitnisburður skálds, sem telur sig vera á
miðri leið. Á fleiri en einum stað er vísun í
Dante, þar sem talað er um að vera stadd-
ur miðja vega í Hinum guðdómlega gleði-
leik.“
„Þessar yrkingar þínar um myrkrið eru
svo svartsýnislegar, að þær minna á
Kristján Fjallaskáld, samanber: Allt er
kalt og allt er dautt/ eilífur ríkir vetur.
Og svo framvegis. “
„Um þá samlíkingu hef ég það eitt að
segja, að ég tel mig í ágætum félagsskap,
þar sem Kristján Fjallaskáld er. Vera má
þó, að í heiti bókarinnar og ýmsum ljóðum
í henni séu spurningar af öðrum toga en
hjá Kristjáni Fjallaskáldi. En kannski
spyr einhver sem svo að lestri loknum,
hvort það muni vera mín skoðun, að við
taki einungis myrkur og hvort engin stoð
sé þá í því að trúa.
Ég tel mig vera í hópi þeirra, sem hafa
góða viðleitni til að trúa. En lesendur
verða að ráða í, hvernig sú viðleitni hefur
tekizt — og við skulum ekki gleyma að
undirstrika, að viðleitni er mikilvæg. Það
getur reynzt þungt í skauti að sætta sig við
lífið, en ætli það megi ekki greina einskon-
ar sáttargjörð í bókinni, þegar betur er að
gáð — ég býst að minnsta kosti við því.“
„Er bölmóður og svartsýni eins ríkj-
andi í skáldskap núna og fyrir 30 árum
eða svo, þegar kalda stríðið og atóm-
bomban settu í ríkum mæli mark sitt á
ljóð ungra skálda ?“
„Ég er ekki viss um að svo sé. En því ber
ekki að neita, að erfið reynsla virðist oftar
hvetja menn til að yrkja en sú, sem telst
ánægjuleg. Það að menn yrkja, finnst mér
alltaf bera vott um bjartsýni."
„Getur það ekki alveg eins verið merki
um það gagnstæða ?“
„Það getur sprottið af svartsýni, en er
samt einskonar svar við henni.“
„Eru þá skáldin þrátt fyrir allt ekki
eins áhyggjufull um afdrif heimsins og
framtíð mannkynsins ogþau voru?“
„Mér virðist, að í ljóðum yngstu skáld-
anna sé þessi gífurlegi ótti við tortímingu
að koma aftur í ljós. Þó er enn meira áber-
andi ótti þeirra við sig sjálf."
„Finnst þér dæmin sanna, að skáld geti
haft raunveruleg, pólitísk áhrif og
skapað það almenningsálit, sem stjórn-
málamenn neyðast til að taka tillit
til?“
„Það er erfitt fyrir mig að svara þessu,
því í ljóði sem ég orti eitt sinn stendur, að
skáldið breyti ekki heiminum, heldur
breyti heimurinn skáldinu. Sá tími, að
skáld séu leiðtogar, virðist vera liðinn hér
á íslandi. Þar með er ekki sagt, að skáld-
skapurinn geti ekki orðið áhrifamikill og
dugað. Skáldskapur höfðar kannski ekki
til mikils fjölda; ekki til hugtaks eins og
„allrar þjóðarinnar". En hann getur átt
erindi við einstaklinga — og erindi hans
við einstakling getur valdið miklu —
kannski breytt heilli þjóð.“
„Það er að vonum algengt í ljóðlist, að
grundvallarspurningar skálda snúist
um hugtök eins og líf og dauða og fleiri
en Hallgrímur Pétursson hafa ort um
„dauðans óvissa tíma“. Þegar maður
skoðar handritið að þessari væntanlegu
bók þinni, þá sést að dauðinn er yrkis-
efni eins og myrkrið. Þú segir m.a.:
„Fjall bergmálar dauðann, vatn speglar
dauðann" ogá öðrum stað: „Dauðinn er
andblær, gjóla í skarði, gára á vatns-
borði.“ Hvað áttu við með því, að fjall
bergmáli dauðann og vatn spegli
hann ?“
„í þessum línum er lögð áherzla á, að
dauðinn er alltaf og allsstaðar nálægur.
Það er töluvert um vísanir í eldri skáld í
þessari bók. Sum ljóðanna eru tilbrigði við
ljóð, sem önnur skáld hafa þegar ort —
einskonar túlkanir, enduryrkingar. Það er,
vona ég, eitthvað af andblæ frá fornum,
norrænum skáldskap í bókinni, en það eru
líka á fleiri en einum stað tekin upp yrkis-
efni fornra, japanskra skálda; til að
mynda er skáldið Baso nærverandi. Eitt
eða fleiri ljóð í bókinni eru túlkanir á því,
sem hann orti um dauðann. Til dæmis orti
hann, að ferðamaðurinn örmagnast áður
en hann kemur í áfangastað, en andi hans
heldur áfram yfir auðnina. Ljóðin eru
kannski eitthvað, sem heldur áfram að
ferðast og lifa eftir dauðann; einhver vitn-
isburður sem lifir þrátt fyrir allt.“
„Ugglaust er einhver huggun íþví fyrir
skáldið, að ljóðið muni lifa það — og
halda áfram að lifa. Samt er eins og
ekkert fagnaðarefni sé til; ekki einu
sinni vorið og sumarið eftir langan og
harðan vetur. 1 „ Vorkvöldi við glugg-
ann“ segir þú svo:
„Framundan nýtt sumar,
tóm til að fylla áður en haustar.“
Hvers vegna finnst þér sumarið aðeins
vera tóm til að fylla ?“
„Það er ekki aðeins sumarið, sem ég
hugsa mér sem tóm, heldur gervallt líf
mannsins. Að lifa er að fylla þetta tóm
með ýmsum hætti; það er í okkar höndum,
hvernig við gerum það. Líf mannsins er
einskonar óvissa — hvernig vinnst okkur
úr þessu sumri, þessum vetri?"
„Vitaskuld má kalla þetta tóm. En ég
vil fremur líta á það sem tækifæri.
Komandi sumar er tækifæri og það er í
okkar valdi, að minnsta kosti að ein-
hverju leyti, að vinna úr þessu tæki-
færi. Þetta er ugglaust sjónarmið
bjartsýnismannsins. Og í framhaldi af
þessu með tómið, langar mig til að
koma að öðru, sem ég hnaut um. Þú
yrkir um stofur „þar sem sitja eftir-
myndir af fólki". Hverskonar fólk er
það; er þetta ekki eitthvað yfirmáta
neikvætt?“
„Ég á við fólk, sem ekki er lengur virkt.
Það hefur sætt sig við að vera einungis
viðtakendur. Ég á til dæmis við þá, sem
láta mata sig. En ekki þá einungis. Ég á
líka við, að við höfum ekki svo mikið val.
við sitjum föst í þessu ákveðna rúmi og
getum að vísu reynt að fylla út í tómið á
ýmsan hátt og eftir ýmsum leiðum. En það
eina, sem við vitum með vissu, er, að dauð-
inn tekur við.“
„Kannski er komið nóg um svartsýni.
En mig langar til að koma að einu enn,
sem ég sá í bókinni. Þú yrkir um vetur-
inn og segir: „Þessi vetur... hefur birzt
okkur í líki dýrs“ og siðar: „í vetrinum
urðum við grimm hvert öðru — án von-
ar um annað en nýjan vetur.“
Hverskonar vetur og hverskonar
grimmd er þetta?“
„Við verðum að sætta okkur við mann-
lega annmarka. Þegar bezt lætur, erum við
menn með góða viðleitni, en innst inni er-
um við dýr og hvatir okkar eru jafnt af
hinu góða sem hinu illa. Það verðum við að
játa. Við erum kannski einhverskonar
englar, en þá í merkingunni fallnir engl-
ar.“
„Og kannski þá í þeirri merkingu, að
við höfum lifað áður hér á jörðinni?“
„Já, til dæmis í skáldskap."
„Égmeinti ekki líf í skáldskap, heldur í
veruleika. “
„Ef til vill. Við erum líklega ekki annað
en endurtekning."
„Lífið og náttúran — allt er endurtekn-
ing. Hver dagur er endurtekning, hvert
mannslíf, hver öld. Leggst þetta þungt
á þig með endurtekninguna ?“
„Það leggst á mig með misjöfnum
þunga, en stundum er að því léttir. Skáldið
er jafnan í hlutverki Sísífosar."
„Að endingu dálítið um form. Sum ljóð-
in í þessari væntanlegu bók eru svo
stutt — aðeins þrjár línur og þær ör-
stuttar. Dæmi:
„Helbjört dögunin
stritar við bjargið.
Skaflinn kemur inn ísvefnherbergið.“
Mér datt í hug, hvort kalla mætti slík
ljóð örljóð, samanber örvera. Og þá er
spurningin: Getur ljóð ekki orðið svo
knappt í formi, að það nái ekki tilgangi
sínum sem miðill; hætti að geta miðlað
hugmynd eða kennd til lesandans?“
„Þetta Ijóð og þessi ljóð, sem þú hefur í
huga, eru sennilega náskyld svokölluðum
hækum, japönskum smáljóðum, sem aftur
á móti eru skyld íslenzkum ljóðum, ýmsum
fornljóðum og ljóðum á borð við Yfir kald-
an eyðisand, svo við komum aftur að
Kristjáni Fjallaskáldi. í þessum ljóðum er
reynt að segja sem mest í sem fæstum
orðum, en fyrst og síðast er tilgangurinn
sá að segja hið ósagða. Það sem ef til vill
er ekki unnt að segja í ljóði."
GÍSLI SlGURÐSSON
Bragi Sigurjónsson
Víöidals
vitjað
Yfir Háás
ber hálfa sól,
uppi er árdagur.
Vatnshlíða
geng ég vegleysur
Víðidals á vit.
Víðar kvosir
eru vatni fylltar
annars væri auðn.
Urð og sandur
eru ásækin
hvar sem færi fæst.
Veikur gróður
þraukar vötnum hjá
á við ofríki:
skríðu skjólgil,
skreiðist varbrekkur,
forðast holt og hæð.
Ilmi höfgum
andar jörð vakin,
fer ég gil af gili.
Steinvættir
stara land yfir,
hvika ekki augum.
Múlavatn
hefir í morgun svalað
þyrstri hreinahjörð.
Kýr og kálfar
hafa klaufum markað
flatir fjörusands.
Stúrinn melur
stendur á hæð frammi
ekki feginn alls:
jöklasóley
hefir sér jörð tekið
honum á hákolli.
Morgunblessun
flytur Múlaþverá
djúpum Víðidal.
Náttmálafoss
neðar í brúnum
allshugar tekur undir.
En Víðidalur
yfir vallgrónum
Grundarrústum grætur:
saknar Ragnhildar,
Sigfúss og Jóns
annsemis enn í dag.
Bringum undir
hvíla bein Þorsteins,
einnig ungra sona.
Halldóra og Ólöf
hafa löngu brotist
grjót til Geithellnadals.
Skapbráð Morsa
skyrpir fjallsteinum,
erjar grjóti grös.
Tekið er Hvannstóð,
tannber Dagmálahlíð,
vanfædd Víðidalskinn.
— Brekkur upp
gekk ég brúna til,
hvarf á Vatnshlíðaveg.
Æ stendur mér
fyrir opnum sjónum
auður öræfadalur.
Bragi Sigurjónsson er bankastjóri og
fyrrv. alþingismaður á Akureyri. Vlðidal-
ur er afréttardalur á Lónsöræfum.
„Ég hlýt að játa að hafa gert tilraun til að yrkja með
þeim hætti, að ljóðið höfði ekki bara til skálda og
bókmenntamanna. Ég hlýt að leita annarra leiða en
þeirra að skrifa einskonar sendibréf til skáldanna, eða
þegar dýpra er kafað: Að stunda það að síma til guðs.“
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 30. MARZ 1985 5