Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1985, Blaðsíða 21

Hann Halli á Flöt
Bernskuminning frá Skriðuklaustri
eftir Franziscu Gunnarsdóttur
Mynd: Friðrika Geirsdóttir
Halli á Flöt var bóndi í sveitinni og kom oft
í heimsókn. Sveitin var Fljótsdalur í
Norður-Múlasýslu, og í heimsókn kom
Halli að Skriðuklaustri í áðurnefndum
dal; sótti hann afa heim.
Eitt skiptið, sem oftar, kom Halli og var,
venju samkvæmt, boðið upp í stofu. Ein-
hverra hluta vegna var hann öðrum vel-
komnari til afa — afa, sem ég dáði. Þá var
aldrei annríkinu fyrir að fara. Einkenni-
legt, eins og hann afi var oft tímabundinn
og mátti alls ekki vera að því að hitta fólk.
Hann var þá að vinna. Það merkti að
hann var „að skrifa". Eðlisþyngd þeirra
orða var meiri en annarra. — Gunnar ar-
bejder — sagði amma ákveðin.
Annað fólk vann þó ekkert síður. Afi,
hins vegar, vann á allt annan hátt, skildist
mér á ömmu. Ég tók það sem gott og gilt:
Ekki veit ég hversu gömul ég var. Man
þó, að með því að teygja hökuna ofurlítið,
náði hún rétt svo að hvíla á stofuborðinu
okkar, gömlu mahóní-borðstofuborði.
Halla hafði verið boðið til sætis handan
við borðið, og með hökuna hvílandi á því
starði ég á hann. Hvað var svona merki-
legt við Halla á Flöt? Af hverju kom hann
aldrei til ónæðis?
Eitthvað var óvenjulegt við hann, er
nánar var að gáð. í andlitinu gætti tor-
kennilegs skarpleika. Þar var eitthvað að
finna, eitthvað sem ekki var í ásýndum
annarra manna. Síðan fannst mér hann
vera ljótur. — Skyldi hann vera í ætt við
tröllin?
Það var ekkert ólíklegt, þótti mér. Afi
hafði margoft þulið yfir mér Andrarímur;
rímurnar gömlu um tröllið Andra, sem
lagði ást á mennska konu, og hafði nú
aldeilis verra af. Það fór ekki fram hjá
mér að afi hafði hina mestu samúð með
Andra, og tröllum yfirleitt. Hann Halli
var líka ofurlítið Andra-legur, þóttist ég
sjá.
Af hverju er hann Halli á Flöt svona
ljótur? — spurði ég afa, um leið og gestur-
inn var horfinn; spurði í barnslegum ein-
faldleika ára minna.
Finnst þér hann Halli vera ljótur, Litla
mín? — svaraði afi mér með spurningu.
Röddin var alvöruþrungin og augun myrk.
Augu hans urðu ætið myrk þegar eitthvað
snerti kvikur innra með honum, hvernig
sem á því stóð.
Það þykir mér leitt að heyra... Veistu
það ekki barn, að ef þú sérð einungis það
ljóta og neikvæða í fári manns, þá sér
hann ekkert nema ljótt í fari þínu? Þá
finnst honum þú vera ljót. — Og síðan
sagði hann mér að sér þætti vænna um
Halla en flesta aðra menn og tæki því sárt
ef einmitt sá maður þyrfti að sjá mig ljóta.
Brá þá hvergi fyrir kímni.
Ég starði á hann afa minn, og þessi
stund er greipt í sálu mína sem fáar aðrar,
enda mín fyrsta kennslustund i heimspeki.
Fram að því hafði ég álitið ljótt og fallegt
vera samþykktar staðreyndir, sem allir
væru sammála um, ekki eitthvað afstætt.
Ég hafði heldur aldrei velt mínu eigin
útliti fyrir mér. Var ég þá ljót, þegar allt
kom til alls. Hvað var eiginlega ljótt?
Hvernig mátti skilgreina ljótleika?
Ég flýtti mér að næsta spegli, frammi í
forstofu, aðalinngangsmegin, sem vissi að
fjallinu. Þar var enginn maður nema ég og
spegilmynd min. Og þvílík hörmung... Ég
sá litla telpu með ljóst hár og liðað, sviplít-
il augu og uppþvottavatnslit. Ot frá til-
þrifalitlum búknum hrökkluðust einhverj-
ir mjóslegnir og vesældarlegir útlimir,
sem skilgreina mátti í armleggi og fót-
leggi. Fyrir endum þessara spíra voru
tvær klunnalegar hendur, annars vegar, og
tveir of langir fætur hins vegar. — Ekki
var þetta uppörvandi sjón.
Skyldi Halli á Flöt sjá bara þetta?
Skyldu allir aðrir sjá einungis þessar am-
bögur? Ég vildi síst vera svona. Vildi
kannske umfram allt ekki að aðrir sæju
mig í þessu hráa miskunnarlausa ljósi.
Og hvernig var þetta annars með hann
Halla? Rebbi, hundurinn okkar, öllum
hundum og flestum mönnum fremri, fagn-
aði ætíð Halla, virtist telja hann til fjöl-
skyldunnar. Rebbi var rauðhærður, — mér
þótti niðrandi að kalla hann rauðan —
stór og sterkur, af íslensku kyni, og
mannglöggur, Rebbi fagnaði fáeinum út-
völdum.
Það hlaut að vera eitthvað sérlega at-
hyglisvert við Halla, þótt ég hefði ekki
komið auga á það, en hvað? — Ég beið nú
næstu heimsóknar bónda, og sjaldan hefur
nokkurs manns verið beðið með þvílíkri
óþreyju.
Að lokum kom Halli aftur. Ég horfði á
hann gaumgæfnum augum, ætlaði að sjá
eitthvað óvenjulega jákvætt í fari hans. Eg
skyldi sjá hann Halla fallegan, hvað sem
það kostaði. Enda var hér ekki lítið í húfi,
hvorki meira né minna en álit hans á mér;
álit manns sem hann afi mat svona mikils.
Þegar allt kom til alls, og mér til mikils
léttis, reyndist vera eitthvað óvenjulega
gott við augun hans. Þau voru athugul, og
reyndar beinlínis falleg; góð. Það var lóðið.
Svo þetta hafði Rebbi séð, og afi líka, auð-
vitað. Annars var hann Rebbi nú gleggri
en afi í sumum málum, sérstaklega í mati
sínu á fólki, svo mikið var víst.
En fyrst hann Halli var nú orðinn fal-
legur, næstum því, hvað skyldi honum þá
finnast um mig? — Við þeirri spurningu
fékk ég aldrei svar.
Finnst þér hann Halli enn vera ljótur?
— spurði afi þegar Flatarbóndinn hafði
kvatt.
Nei — muldraði ég, og árum saman velti
ég fyrir mér hvað bjó að baki furðulega
brosinu hans afa, að svarinu fengnu.
I’.S. Nafnið Halli er ekki borið fram með linu
M, heldur rímar á móti skalli.
Franzisca Gunnarsdóttir býr I Reykjavlk og
stundar ýmis ritstörf. Hún er sonardóttlr Gunn-
ars Gunnarssonar skálds.
Oddi uppúr aldamótunum 1800. Myndin er eftir GjS. Mackenzie, sem fór í íslandsleiðangur 1810.
hefur verið lýst sem harðskeyttum og harðdrægum
manni og hann tók sér sjálfdæmi í frægum deilum við
norska kaupmenn. Athygli vekur að þessi Oddaverji og
héraðshöfðingi er svo frábitinn siglingum að hann vinn-
ur það ekki til kvonfangs og mægða við Harald Orkn-
eyjajarl að sækja brúðkaup þangað; honum eins og óaði
siglingin. En jarlinn vildi ekki senda dóttur sina ógefna
til íslands, og því varð ekki af þessum ráðahag.
Hér er annars ekki ætlunin að þylja upp nöfn margra
þeirra sem sátu Oddastað, en meðal fyrri alda klerka
má ég til með að nefna Arngrím Brandsson sem hér var
prestur fyrir miðja 14. öld. Hann virðist hafa komið á
staðinn 1334, fyrir 650 árum. Hann er víða nefndur en
lítt frá honum sagt. Þó er þess getið að þegar hann var
sendur utan til Noregs á fund erkibiskups til að reka
erindi Skálholtsbiskups, þá sinnti hann þeim ekki held-
ur eyddi dvalarvetrinum við hljóðfæraslátt og organ-
smíði. Og lái honum hver sem vill.
Fyrir miðja 16. öld var hér prestur Jón Einarsson, af
einni fremstu ætt landsins. Ögmundur Pálsson Skál-
holtsbiskup vildi gera hann að biskupi á Hólum, en Jón
Arason varð hlutskarpari og tók þar við embætti 1524.
Sama ár mun Jón Einarsson hafa fengið Oddastað.
Áður en lauk lenti hann raunar í miklum útistöðum við
Ögmund biskup.
Þá skal þess getið að á þessari öld hafa fjórir klerkar
setið Oddastað, sr. Skúli Skúlason 1887—1918, sr. Er-
lendur Þórðarson 1918—1946, sr. Arngrímur Jónsson
1946—1964 og sr. Stefán Lárusson síðan.
Matthías Jochumsson í Odda
Enn er ótalinn einn kunnasti Oddaklerkur siðari alda,
skáldjöfurinn Matthías Jochumsson sem sat hér
1881—87. Hann ber sóknarbörnum sínum vel söguna en
segir að enn eimdi hér eftir af gamalli ættfeðrastjórn,
þar sem allt ráð manna væri oftast á valdi prests þeirra
og landsdrottins. Og hann tekur fram að flestir lands-
hættir og búskaparlag væri nálega með sömu ummerkj-
um og verið hafði á dögum Sæmundar fróða.
Einn sóknarbændanna — sem dó raunar fjörgamall
skömmu eftir aldamótin — sýndi sr. Matthíasi m.a.s.
hvar Sæmundur fróði hefði verið grafinn hér í kirkju-
garðinum. Og þessi galdraklerkur þjóðtrúarinnar er svo
nálægur samtímamönnum sr. Matthíasar að spurningu
klerks um það hversu langt sé síðan Sæmundur hafi
dáið svarar bóndi svo: „Sei sei, það var löngu fyrir mitt
og föður míns minni."
ÓLÆSIR HÖFÐINGJAR SENDU SYNI
SÍNA TlL MENNTA
Að því er áður vikið að sonarsonur Sæmundar prests
hins fróða, Jón Loftsson, var maður nýrra tíma. Hann
ólst að einhverju leyti upp í Noregi, enda var móðir
hans talin dóttir Magnúss konungs. Sama mál var talað
í báðum löndunum á þeim tíma, og menningarsamfélag-
ið hið sama, og þó.'
Einn þáttur skilur verulega milli norskra og íslenskra
mennta þegar á þessum tíma. Strax á fyrstu öld eftir
kristnitöku, einmitt á friðaröldinni sem svo hefur verið
nefnd, 11. öld, virðist kunnátta í lestri og skrift hafa
breiðst langt út fyrir hina geistlegu stétt hérlendis, út
til almennings miklu meir en annars staðar. Raunar
verður útbreiðsla þeirrar kunnáttu að sjálfsögðu aðeins
ráðin af líkum. En það er augljóst að tilgangslaust var
að skrifa jafnmikið á móðurmálinu og Islendingar
gerðu á 13.—14. öld., ef ekki var til fólk sem kunni að
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 30. MARZ 1985 21