Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1954, Blaðsíða 6

162
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
forsöguleg og sagnfræðileg efni og
um þá sögu, sem Einar vildi skapa
íslandi í nútíð og framtíð. Einar
hafði geysimikinn áhuga á for-
sögu íslendinga og reit um það
efni stutta bók á dönsku: Thules
Beboere, Kria 1918, en ekkert úr
henni er tekið í úrval þetta. Einar
vildi vefja ættland sitt, „minninga-
landið,“ dulmóðu forsögunnar, um
það vitna bæði ljóð hans og rit-
gerðir. Hann heldur því fram, að
Thule eða Thyle, þetta undraland
norðursins, sem getið um í forn-
grískum heimildum, sé ísland, en
Thule kveður hann merkja sólar-
landið, Sóley. Reynir hann að færa
ýmis rök að því, að írar hafi byggt
ísland löngu áður en Norðmenn
settust hér að. Hann hafði og löng-
um mikinn áhuga á „Grænlands-
málinu.“ Orti hann um lok íslend-
inga í Grænlandi slétthenda rímu,
Ólafs rímu Grænlendings, sem er
vafalaust hin mesta bragþraut, sem
nokkurt íslenzkt skáld hefur af
höndum leyst. Kveikjuna að Ólafs
rímu Grænlendings sótti Einar í ís-
lenzka þjóðsögu. Sjá: Jón Þorkels-
son: Þjóðsögur og munnmæli, Rvík,
1899, bls. 62—65. Var Einar og rið-
inn við útgáfu þjóðsagnasafns
þessa.
Hvað sem vísindagildi ritgerða
Einars líður, er tvennt víst: Hann
vildi hlut íslands sem mestan í
fortíð og framtíð, og þessar rann-
sóknir hans og áhugamál urðu hon-
um tilefni margra ágætra skáld-
verka.
Fjórði efnisflokkurinn heitir
Þjóðmál og framkvæmdir. Hefur
útgefandi valið dæmi af sem flest-
um áhuga- og baráttumálum Ein-
ars, og er þar um auðugan garð að
gresja. Samt er upp í þennan flokk
tekið langminnst að tiltölu við efn-
ismagn. Hér eru, segir útgefandi,
„myndir af blaðamanninum, stjórn-
málamanninum, ádeilumanninum,
bardagamanninum, umbótamann-
inum, jafnaðarmanninum, auð-
hyggjumanninum, framkvæmda-
manninum." Einar kemur í þáttum
þessum víða við. Málefni íslands
ber hann ávallt fyrir brjósti; hann
ritar gegn Vesturheims förum:
„Mesti og bezti auður hvers lands
er fólkið sjálft, sem lifir þar, hugs-
ar og starfar, og hver, sem stuðlar
til þess, að fólk flytji sig burt úr
jafn lítt byggðu landi sem ísland
er, vinnur þjóðinni tjón, því meira
sem honum verður betur ágengt.“
Hann ritar um jafnaðarstefnuna,
hvetur verkamenn til þess að
stofna með sér samtök, verka-
mannafélög, hann skrifar um böl
atvinnuleysisins og fordæmir fyr-
irhyggjulausa „vanrækslu á því að
nota erfiðisafl atvinnulausra Reyk-
víkinga, sem einskis óska fremur
en að fá eitthvað að gjöra, þó lítið
kaup væri goldið fyrir.“ Með því
að nota vinnuafl atvinnulausra
manna vill Einar koma upp há-
skólabyggingu, „sem er eitt hið
allra lífsnauðsynlegasta til fram-
fara og menningar fyrir þjóðina“ —
—. Þetta er ritað 1896. Einar skrifar
af ríkri réttlætiskennd grein um
fátækralöggjöfina og nauðsyn þess
að koma henni í mannúðlegra og
hagkvæmara horf. í greininni:
Starfsfé fyrir ísland (1914) ræðir
hann um framleiðsluskilyrði ís-
lands og vill afla erlends starfsfjár
til þess að hagnýta auðlindir lands-
ins. Kennir þar ekki lítils stórhug-
ar, því að lágmark lánsfjár til þess
að nytja auðlindir landsins telur
hann vera 200 milljónir króna.
„Nei, stórfé! Hér dugar ei minna!“
Margar aðrar greinar eru í flokki
þessum um stjórnmál, atvinnumál
og fjármál, t. d. bréf og skýrslur,
sem Einar sendi enskum fyrirtækj-
um um framfaraeflingu og gróða-
vegi á íslandi (í þýðingu útgef-
anda).
Fimmti og síðasti flokkurinn,
Hugleiðingar og heimspeki, eru
fimm greinar heimspekilegs efnis.
Tvær fyrri greinarnar, Stjörnu-
dýrð og Gullský (1896 og 1897), eru
frá yngri árum Einars, en hinar
þrjár frá efri árum hans, Alhygð
frá 1926, Gáta geimsins frá 1928 og
Sjónhverfing tímans frá 1930, og
birtust þær allar þrjár í Eimreið-
inni. Sjónhverfing tímans er næst
síðasta ritgerðin, sem Einar gaf út.
Allar þessar greinar eru stórmerk-
ar, hver á sinn hátt, og mynda þær
eina heild, einkum þrjár þær síð-
ustu, og til þeirra hefur Einar vand-
að mjög, því að honum var ríkt í
hug að gera öðrum skiljanlegt horf
sitt til heimsins og lífsins. Ritsnilld
Einars í lausu máli rís þar hæst.
í síðustu ritgerðum hans er að
finna, eins og útgefandi segir,
„lokamyndina af glímu hans við
hina miklu leyndardóma": „heims-
tilfinninguna, heimsskynjanina,
heimsgátuna." Þó er sá galli hér
á, að Einar stiklar víða á stóru og
er ærið myrkur í máli, svo að
stundum er erfitt að sjá, hvað fyr-
ir honum vakir.
Mikil þökk má oss sáint á því
vera, að þetta höfuðskáld vort hef-
ur gert þrekmeiri tilraun til að
lýsa heims- og lífsskoðun sinni en
nokkur annar listamaður íslenzkur.
Heimsskynjan Einars er háleitj
ægifögur. Hann glímir við hinar
hinztu gátur tilverunnar, eðli al-
heimsins og samband hans við
mannlífið, sjónhverfing tímans.
Skal nú reynt í stuttu máli, og sem
mest með hans eigin orðum eða
sem næst þeim að gera í nokkrum
atriðum grein fyrir lífs- og heims-
skoðun Einars, einhyggju hans og
algyðistrú.
Einar varð snemma snortinn af
undri alheimsins, tign og stórfeng-
leik hinna óteljandi stjörnuveralda.
„Hinir yngri „andar“ horfa fleiri
og fleiri upp á við, burt frá jörð-
inni og inn í loftsæinn, sem breiðir
sig ómælanlegur og óskiljanlegur