Morgunblaðið - 16.05.2000, Blaðsíða 61

MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÞRIÐJUDAGUR 16. MAÍ 2000 61
Skipan raforku-
mála á Islandi
FRAMUNDAN eru miklar
breytingar á skipulagi orkumála
hér á landi. Sumpart eru þessar
breytingar til komnar vegna inn-
lendrar þróunar, t.d. vegna efling-
ar orkuveitna sem eru í stakk bún-
ar til að fjárfesta í nýjum
raforkuverum og óánægju þessara
aðila með einkarétt þann sem
Landsvirkjun hefur í raun haft á
vinnslu raforku. Skipulagsbreyt-
ingarnar eru raunar einnig samn-
ingsbundnar, vegna aðildar íslands
að Evrópska efnahagssvæðinu og
tilskipunar ESB frá 1996 um raf-
orkumarkaðinn. íslendingar hafa
frest þar til í febrúar árið 2002 til
að festa ákvæði þessarar tilskipun-
ar í lög. Undirbúningur hér á landi
hófst raunar með starfi s.k. orku-
nefndar, sem skilaði áliti haustið
1996 og nýlega hefur nefnd um
framtíðarskipulag raforkuflutnings
skilað áliti.
Markmið tilskipunar ESB er að
mynda sameiginlegan „innri mark-
að“ fyrir raforku í ESB líkt og með
aðrar vörur og þjónustu, en jafn-
framt mótast hún af þeirri þróun í
frjálsræðisátt sem orðið hefur á
þessu sviði í fjölda landa um allan
heim. Þar til fyrir u.þ.b. áratug
einkenndist raforkumarkaðurinn
viðast hvar af víðtækum höftum og
ríkisafskiptum. Afleiðingin varð að
markaðurinn lenti í ógöngum,
vegna offjárfestinga og óhag-
kvæms reksturs. Þetta leiddi til
þess að sjónarmið varðandi þennan
geira hagkerfisins breyttust og
flestir telja nú að markaðsbúskap-
ur eigi jafn vel við raf-
orku eins og hverja
aðra vöru og þjónustu
og muni skila veruleg-
um hagsbótum þegar
fram líða stundir.
Bretar og Norð-
menn urðu fyrstir til
að leysa markaðsöflin
úr læðingi á raforku-
sviðinu (1990/91), en
aðrir fylgdu í kjölfarið,
t.d. Finnar og Svíar
(1994/1995). Hliðstæð
þróun varð í Astralíu
og Nýja-Sjálandi
(1994/1993). í mörgum
fylkjum Bandaríkj-
anna er þetta sama að
gerast, sem og í ýmsum þróunar-
ríkjum (t.d. Argentína, Chile,
Perú). Vegna tilskipunar Evrópu-
sambandsins er markaðsbúskapur
kominn á í ríkjum þess og jafn-
framt eru löndin í Mið- og Austur-
Evrópu sem ætla sér inn í sam-
bandið að koma á samsvarandi
breytingum hjá sér. Það er vert að
leggja áherslu á að Noregur, Sví-
þjóð og Finnland (og brátt Dan-
mörk) eru nú í hópi landa sem hafa
komið á hvað mestu írelsi í fram-
leiðslu og dreifingu á raforku.
Forsendur samkeppni
Það er tómt mál að tala um sam-
keppni og markaðsbúskap með ein-
hverja tiltekna vöru nema nýir
framleiðslu- og söluaðilar geti
óheftir komið inn á markað og að
neytendur séu upplýstir og hafi
frelsi til að velja sér
söluaðila. Jafnframt
þarf að vera hægt að
koma vörunni til skila
með hagkvæmum
hætti. Skipulags-
breytingar í ná-
grannalöndunum
miða að því að for-
sendur samkeppnis-
markaðar verði til
staðar, þ.e.a.s. að
tryggja frelsi í vinnslu
og sölu raforku og
frjálsan aðgang að
flutnings- og dreifi-
kerfum. Flutningur
(tilfærsla háspenntrar
raforku) og dreifing
(tilfærsla lágspenntrar raforku)
eru hins vegar talin náttúruleg
einkaréttarsvið, því er þessi starf-
semi skilin frá vinnslu og sölu og
þar gildir (landa- eða svæðisbund-
inn) einkaréttur. Jafníramt hefur
víða verið komið á fót skyndimörk-
uðum fyrir raforku til að tryggja
að markaðurinn sé virkur og
sveigjanlegur.
Skv. tilskipun ESB geta riki val-
ið um tvær leiðir hvað varðar fjár-
festingar í nýrri vinnslugetu,
þ.e.a.s. leyfisveitingar og útboð.
Fyrri leiðin felst í því að þeir sem
hyggjast byggja raforkuver sækja
um leyfi sem síðan er veitt eða
hafnað skv. reglum þar um. Til-
skipunin tilgreinir ekki takmark-
aða eftirspurn sem gilda ástæðu til
að hafna virkjunarleyfi. Síðari leið-
in, útboðsleiðin, felst í því að
Friðrik Már
Baldursson
stjórnvöld meta þörfina fyrir við-
bótar orku og lýsa eftir tilboðum í
framleiðslu hennar. Óháð því hvor
leiðin er valin þurfa reglur að vera
hlutlægar og skýrar og ekki má
mismuna aðilum. Öll ríki þar sem
ég þekki til hafa farið leið leyfis-
veitinga. Það er ástæða til að
benda á að aðilar á EES-svæðinu
eiga að sitja við sama borð, þegar
kemur að veitingu virkjunarleyfa,
aðgangi að dreifikerfum o.s.frv.
Það verður þó að teljast ólíklegt að
erlendir fjárfestar fari út í raforku-
vinnslu hér nema í fullri sátt við ís-
lensk stjórnvöld.
I mörgum löndum hefur frelsi
orkukaupenda til að velja sér sölu-
Orkumálaskipan
Flutningur og dreífíng
raforku eru talin nátt-
úruleg einkaréttarsvið,
segir Fríðrik Már Bald-
ursson í fyrri grein sinni
um tilskipan ESB og
þróunina erlendis.
aðila verið komið á í skrefum og
ESB-tilskipunin gengur tiltölulega
skammt í þessum efnum. Miðað er
við að stærstu kaupendumir fái
frelsi fyrst og að á 4 árum verði um
1/3 markaðarins (miðað við orku-
magn) heimilt að kaupa sér raf-
magn af hverjum þeim sem það
býður til sölu. Flest lönd fara þó
hraðar en þetta í sakirnar, enda
leiða takmarkanir á valfrelsi
smærri orkukaupenda líklega til
þess að þeir niðurgreiða orku fyrir
þá stærri sem njóta frelsis. M.a.
hafa allir kaupendur, stórir jafnt
sem smáir, í Noregi, Svíþjóð og
Finnlandi valfrelsi og í Danmörku
verður því komið á í síðasta lagi ár-
ið 2002. í þessu sambandi er vert
að benda á að tilskipunin er mála-
miðlun sem mótaðist t.d. af afstöðu
Frakka, sem vildu halda sem faáífc'
ast í einokun Electricité de France.
Hún gengur því að mörgu leyti til-
tölulega skammt í frjálsræðisátt.
Eins og áður sagði eru flutning-
ur og dreifing raforku talin nátt-
úruleg einkaréttarsvið. Þetta þýðir
að á tilteknu svæði er einhverjum
einum aðila falið að reka flutnings-
og/eða dreifikerfi á því svæði. Víða
er algengt að vinnsla/flutningur og
dreifing/sala (og jafnvel allir 4
þættirnir) sé rekin innan sama fyr-
irtækis, en það býður augljóslega
þeirri hættu heim að einkaréttar-
starfsemi sé notuð til að niður-
greiða samkeppnisstarfsemi, eða
jafnvel að fyrirtæki beiti tálmunum
af ýmsum toga til að hindra aðgang
að flutnings- eða dreifikerfum sín-
um. Of langt mál yrði að fara út í
atriði ESB-tilskipunarinnar hvað
þetta varðar. Aðalatriðið er skýrt
markmið tilskipunarinnar um að
tryggja beri óheftan aðgang mark-
aðsaðila að flutnings- og dreifikerf-
um og að verðlagning endurspegli
rekstrar- og fjármagnskostnað, en
sé ekki notuð til að hindra sam-
keppni. Að lágmarki er krafist bók-
haldslegs aðskilnaðar einkaréttar-
sviða frá samkeppnissviðum. Flest
hagfræðileg rök hníga þó í þá átt
að gengið sé lengra og stofnuð séiíF
stök fyrirtæki um einkaréttar-
rekstur í eigu annarra aðila en
þeirra sem stunda vinnslu og sölu.
I síðari grein minni mun ég fjalla
um stöðu íslensks raforkumarkað-
ar og hvaða stefnu ég tel að íslensk
stjórnvöld eigi að fylgja í skipan
raforkumála.
Höfundur stundar rannsóknir við
Hagfræðistofnun Háskóla íslands
(www.ioes.hi.is).
Fœddur leiðtogi
Nýr Mitsubishi Pajero leggur línurnar í hönnun á jeppum
framtíðarinnar. Einstakt útlit og ríkulegur búnaður þessa frábæra
jeppa gerir hann að einum glæsilegasta bíl sinnar tegundar og
verðið kemur skemmtilega á óvart! Komdu og sestu upp í nýjan
Mitsubishi Pajero - við ábyrgjumst ánægjuleg kynni.
Sjálfstæð fjöðrun á öllum hjólum
Hefðbundin grind sameinuð heildstæðri yfirbyggingu
Aldrifsbúnaður með fjölvali
1 Fimm þrepa INVECS II skynvædd sjáifskipting
1 Hemlalæsivörn (ABS)
’ Fjórir öryggispúðar
2,5 dísil CLX handsk. 100 hö. kr. 3.395.000
3,2 DID dísil GLX handsk. 165 hö. kr. 3.775.000
3,5 GDI bensín GLS handsk. 202 hö. kr. 4.375.000
Laugavegur 170-174 • Sími 569 5500 • Heimasíða www.hekla.is • Netfang hekla@hekla.is
m
HEKLA
- í forystu á nýrri öld!