Morgunblaðið - 24.07.1999, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SKOÐUN
LAUGARDAGUR 24. JÚLÍ 1999 43
Umhverfísráð-
herra féll á
fyrsta prófinu
EITT það fyrsta sem
þjóðin heyrði frá nýjum
umhverfísráðherra var
að hún taldi enga
ástæðu til þess að
Fljótsdalsvirkjun færi í
lögformlegt umhverfis-
mat. Ráðherrann taldi
málið í eðlilegum far-
vegi og ætti ekki von á
að ríkisstjómin breytti
um stefnu í því máli.
Fyrir varaformanns-
kjör í Framsóknar-
flokknum í nóvember
sl. og fyrir kosningar
hafði Siv Friðleifsdóttir
aðra skoðun. Þá sagði
hún í samtali við Morg-
unblaðið um Fljótsdals-
virkjun; „Það er mitt sjónarmið að
náttúran eigi að njóta vafans og
nota eigi bestu tæki, s.s. umhverfis-
mat, til að dæma um áhrif fram-
kvæmda."
Frumkvæði ráðherrans
getur skipt sköpum
Nú ber Siv umhverfisráðherra
því við að Alþingi hafi í tvígang lög-
fest virkjunarleyfi til Landsvirkjun-
ar og það sé því Alþingis að taka
þessi réttindi af Landsvirkjun. Kýs
ráðherrann að að líta algjörlega
Umhverfismál
Komandi kynslóðir
munu seint geta fyrir-
gefið stjórnvöldum þau
hrikalegu mistök sem
aldrei verða bætt, segir
Jóhanna Sigurðardótt-
ir, ef Eyjabökkum
verður sökkt undir
miðlunarlón.
framhjá gjörbreyttu viðhorfi til um-
hverfismála frá því leyfið var veitt
fyrir nærfellt 20 árum. Þessi hald-
lausu rök bera vott um slæma sam-
visku ráðherrans, sem féll á fyrsta
prófinu. Staðreyndin er sú að um-
hverfisráðherrann gæti haft það í
hendi sér ef hún vildi að umhverfis-
mat færi fram á Fljótsdalsvirkjun.
Frumkvæði ráðherrans í því máli
getur því skipt sköpum. Ráðherr-
ann fer þarna örugglega gegn vilja
mikils meirihluta þjóðarinnar, sem
gerir þá kröfu að æðsti yfirmaður
umhverfismála í landinu standi í
forsvari fyrir verndun á einni af
dýrmætustu nátturuperlum þjóðar-
innar - Eyjabakkasvæðinu. Askor-
un 32 útivistar- og náttúruverndar-
samtaka með rúmlega 30 þúsund
félaga auk fyrirtækja í ferðaþjón-
ustu um nauðsyn þess að Fljóts-
dalsvirkjun fari í umhverfismat
samkvæmt gildandi lögum stað-
festa það.
Tímaskortur
er fyrirsláttur
Benda má einnig á
að allt tal um að tíma-
skortur komi í veg fyr-
ir umhverfismat er frá-
leitt þegar um er að
ræða að koma í veg
fyrir umhverfisspjöll
sem aldrei verða bætt.
I annan stað hefur
skipulagsstjóri ríkisins
staðfest að umhverfis-
mat þurfi ekki að taka
nema hálft ár, sem ætti
ekki að tefja fram-
kvæmdir við virkjun-
ina standist hún um-
hverfismat. Staðreynd-
in er sú að stjórnvöld og aðrir sem
bera fyrir sig tímaskorti, sem er
ekkert annað en fyrirsláttur, óttast
greinilega að umhverfismat hindri
stóriðjuáform þeirra. Atvinnuupp-
byggingu á Austfjörðum á að leysa
með öðrum hætti en að sökkva
Eyjabökkum. Um það á stjóm og
stjómarandstaða að geta sameinast.
Stjómvöld virðast ætla að láta
skammtímasjónarmið ráða, en ekki
heildarhagsmunir til framtíðar litið,
þar sem dýrmæt náttúmverðmæti
glatast ef Eyjabökkum verður
sökkt undir miðlunarlón. Komandi
kynslóðir munu seint geta fyrirgefið
ráðandi stjómvöldum þau hrikalegu
mistök sem aldrei verða bætt.
Umhverfisvernd þungamiðjan
í allri ákvarðanatöku
Það er löngu orðið tímabært að
taka öll virkjunaráform til endur-
skoðunar og marka þar stefnu inní
framtíðina, þar sem umhverfisþátt-
urinn og ítarlegt mat á umhverfisá-
hrifum verður lagt til gmndvallar
varðandi alla ákvarðanatöku um
stóriðjumál. Það hlýtur að vera
krafa þjóðarinnar og nauðsynlegt út
frá hagsmunum þjóðarinnar í bráð
og lengd að við setjum ýtmstu kröf-
ur varðandi umhverfisvemd og
mengunarvarnir sem á skortir og að
við uppfyllum ýtmstu skyldur sam-
kvæmt alþjóðasamningum í um-
hverfismálum og mengunarvömum.
Þetta er stór þáttur í lífskjörum
þjóðarinnar inn í framtíðina, að við
höldum með festu og framsýni á
umhverfismálum. Þetta hefur ekki
bara þýðingu fyrir lífskjör þjóðar-
innar heldur einnig ímynd þjóðar-
innar út á við sem er nauðsynlegt
fyrir okkar framleiðslu og útflutn-
ingsmöguleika. Þar mega ekki
stundarhagsmunir ráða ferðinni
fram yfir þau miklu verðmæti sem
fólgin em í vemd umhverfis og
hreinu landi. I því em fólgin mikil
verðmæti sem komandi kynslóðir
verða að treysta á að við varðveit-
um. Umhverfismálin verða því að
skipa stærri sess og vera meiri
þungamiðja í allri ákvarðanatöku í
atvinnuuppbyggingunni en verið
hefur.
Höfundur er alþingismaður
IÐNAÐARHURÐIR
ÍSVa\L-ÖOXGa\ ehf
HOFDABAKKA 9. 11? REVKJAViK
SIMI 587 8750. I AX 587 8751
/tILSÖHJEDALEICI)\
öðruvísi brúðarkjólar.
Fallcgar mömmndragtir,
hattar «g kjolar.
Allt lyrir hcrra.
Fataleíga
Garðabæjar,
sími 565 6680.
Opið virka daga
kl. 9.00-18.00,
iu. kl. 10.00-14.00.
RÍKISSTJÓRNIN KAST-
AR STRft)SHANSKANUM
RÍKISSTJÓRN Framsóknarflokks
og Sjálfstæðisflokks, sem nýlega
var endurreist, hefur ítrekað fyrri
stefnu, að Fljótsdalsvirkjun skuli
koma til framkvæmda, án lögform-
legs umhverfismats, ef
samningar nást um
byggingu álvers í
Reyðarfirði.
Þetta kom skýrt
fram í umræðum á ný-
kjömu Alþingi í júní
sl., sem urðu í tilefni af
þingsályktunartillögu
Kolbrúnar Halldórs-
dóttur um að Fljóts-
dalsvirkjun skuli und-
irgangast umhverfis-
mat skv. gildandi lög-
um. Nægir þar að vitna
í ummæli Finns Ing-
ólfssonar og Sivjar
Friðleifsdóttur, sem
birst hafa í blöðum ný-
lega.
Margir sem höfðu vonast til, að
hin unga og baráttuglaða „um-
hverfisráðfrú" tæki upp raunhæfa
og sjálfstæða stefnu í virkjunarmál-
um, urðu fyrir mildum vonbrigðum.
Sáttatónninn horfínn
Fyrir kosningarnar 8. maí sl. töl-
uðu forkólfar stjórnarflokkanna um
að ná þyrfti þjóðarsátt í virkjunar-
málum, og báðir aðilar þyrftu að
slaka á ýtrustu kröfum. Ekkert
benti þó til að alvara fylgdi máli, og
eftir kosningar hafa ráðherrar
varla minnst á sættir.
Varðandi Fljótsdalsvirkjun hefur
ekkert verið gefið eftir frá því sem
ákveðið var þegar virkjunarleyfi
var veitt 1991.1 „rammaáætlun um
nýtingu vatnsafls og jarðvarma",
sem kynnt var í mars, var skýrt
tekið fram, að áætluninni sé „ekki
falið að endurmeta þá virkjunar-
kosti, sem þegar hafa fengið heim-
ild Alþingis" (Mbl. 10. mars).
Þrátt fyrir fram komnar tillögur
um breytta útfærslu Fljótsdals-
virkjunar, sem hlíft gætu Eyja-
bökkum, hafa Landsvirkjun og rík-
isstjórn ekki léð máls á að þeir
kostir yrðu rannsakaðir. Ekki hafa
hinir fáránlegu veituskurðir, sem
eiga að girða Snæfell í hálfhring,
verið dregnir til baka, né heldur
víravirkin sem leggja á út miðhluta
Fljótsdals. Eyjabakkar og Jökulsá í
Fljótsdal skulu eyðilögð og Snæfell
svívirt, hvað sem það kostar.
Sá skellur sem Framsóknar-
flokkurinn fékk í síðustu kosning-
um, ekki síst á Austurlandi, hefur
greinilega ekki verið forkólfunum
næg lexía, því að eftir kosningar
var hann bakkaður upp af sam-
starfsflokknum.
Bænamál um
umhverfísmat
Samkvæmt skoðanakönnunum er
meiri hluti þjóðarinnar (66% skv.
könnun DV 11. jan. sl.) andvígur
því að Eyjabakkar verði lagðir und-
ir miðlunarlón, og enn fleiri eru
fylgjandi lögformlegu umhverfis-
mati Fljótsdalsvirkjunar, en þar á
meðal eru eftirtaldir aðilar, sem af
mikilli hófsemi hafa mælst til þess
að það fari fram.
Hinar opinberu stofnanir nátt-
úruverndar, þ.e. Náttúruverndar-
ráð og Náttúruvernd ríkisins, sem
eru umsagnaraðilar í þessum mála-
flokki skv. lögum. Samvinnunefnd
um svæðisskipulag Miðhálendis, og
nýlega staðfest skipulagstillaga
hennar, þai- sem Eyjabakkar eru í
„sérflokki" virkjunarsvæða, og
hreppsnefnd Fljótsdalshrepps, þar
sem fyrirhuguð virkjun á heima.
Félög og samtök náttúru- og um-
hverfisverndar á Islandi: Félag
leiðsögumanna, Félag um verndun
hálendis Austurlands, Fuglavernd-
arfélag íslands, Hið íslenska nátt-
úrufræðifélag, Hópur myndlistar-
kvenna, Landvemd, Náttúruvernd-
arsamtök Austurlands, Náttúru-
verndarsamtök íslands, Samtök út-
vistarfélaga, Sjálfboða-
liðasamtök um nátt-
úruvernd og Umhverf-
isverndarsamtök ís-
lands. Þau síðast-
nefndu innihalda 32 fé-
lög, fyrirtæki og stofn-
anir, þar á meðal
nokkrar helstu ferða-
skrifstofur landsins og
verslunarkeðjur. Enn-
fremur stjórnir Al-
þjóðlega náttúru-
vemdarsjóðsins og
Breska fuglafræðifé-
lagsins.
Fjöldi náttúrufræð-
inga, skálda og lista-
manna, sem gengið
hefur fram fyrir
skjöldu í þessu máli, í ræðu og riti,
að fjölmörgum öðmm ógleymdum,
sem látið hafa frá sér heyra. (Sbr.
t.d. áskoran um umhverfismat, sem
birt var í Mbl. 22.11. 1998, með um
220 undirskriftum).
Virkjanir
Menn hljóta að undrast
harðhnakkaskap ríkis-
stjórnarinnar í þessu
máli, segir Helgi
Hallgrímsson, og
spyrja sig um ástæður.
Þingflokkur Frjálslynda flokks-
ins og „Vinstri-grænna“, margir af
þingflokki Samfylkingar og nokkrir
úr báðum stjórnarflokkum, þar á
meðal Ólafur Öm Haraldsson form.
umhverfisnefndar Alþingis. Fyrr-
verandi þingmenn og ráðherrar:
Guðmundur Bjarnason, Hjörleifur
Guttormsson, Júlíus Sólnes, Jón
Helgason og Steingrímur Her-
mannsson. Ennfremur Vígdís Finn-
bogadóttir fv. forseti íslendinga, og
ritstjórar helstu dagblaða landsins.
Löglegt en siðlaust
Ríkisstjórnin skákar í því skjóli
að Fljótsdalsvirkjun hafi hlotið alla
þá stjórnsýslumeðferð sem tilskilin
var í lögum fyrir árið 1993, og því
sé engin ástæða til að breyta neinu
varðandi framkvæmd hennar. Samt
er deginum Ijósara, að þar hafa
mikil mistök átt sér stað hjá lög-
gjafar- og framkvæmdavaldi, þegar
ákveðið var að „fórna“ Eyjabökk-
um fyrir friðlýsingu Þjórsárvera,
og stofna til virkjunar á Jökulsá í
Fljótsdal, einni fossaríkustu jök-
ulsá landsins. Það er löglegt en sið-
laust.
Þetta er almennt viðurkennt,
enda þótt formenn stjórnarflokk-
anna berji ennþá höfðinu við stein-
inn, og aðrir ráðherrar og sumir
þingmenn sömu flokka (og ann-
arra) stingi höfðinu í sandinn. Auk
þess hafa öll viðhorf manna til nátt-
úrunnar tekið miklum breytingum
síðan um 1980, svo aðeins af þeim
sökum væri sjálfsagt að endur-
skoða allar ákvarðanir um Fljóts-
dalsvirkjun.
Hvers vegna Davíð forsætisráð-
herra hefur tekið svo skakkan pól í
hæðina í þessu máli er ekki auðvelt
að skilja, því að hann hefur oftar en
ekki reynst vera réttsýnn stjórn-
málamaður. Að Alþingi undan-
skildu er hann sá eini sem höggvið
getur á hnútinn, og leyst þessi
deilumál farsællega. Vilji er allt
sem þarf. Síðasta haldreipið er að
forsetinn krefjist þjóðaratkvæða-
greiðslu.
Hvað veldur
þessum ósköpum?
Menn hljóta að undrast harð-
hnakkaskap ríkisstjórnar í þessiR^
máli, og spyrja sig um ástæður. Þvi'
er borið við, að lagt hafi verið í mik-
inn kostnað við undirbúning Fljóts-
dalsvirkjunar, sem ríkið þurfi að
endurgreiða Landsvirkjun ef hún
ferst fyrir. En fleiri virkjunarhug-
myndir hafa verið kostnaðarsamar,
sem nú hafa verið lagðar fyrir róða.
Má nefna Gullfossvirkjun, Detti-
fossvirkjun og Gljúfurversvirkjun
Laxár í Aðaldal. I þeim tilvikum
hefur enginn nefnt endurgreiðslu.
Landsvirkjun hefur aldrei lagt
fram sundurliðaðan kostnað við
Fljótsdalsvirkjun, og því er ekki
vitað hvaða fjármunir hafa farið til
hennar beint eða óbeint, því að
fleiri virkjanir hafa verið í undir*"
búningi samtímis á svæðinu, svo
sem Bessastaðaárvirkjun, Múla-
virkjun, Hraunavirkjun og Kára-
hnjúkavirkjun. Þá er fráleitt að líta
svo á, að fjármunir sem lagðir era í
grannrannsóknir á náttúra lands-
ins séu tapað fé.
Ein skýringin gæti verið sú, að
stjórnin sé beitt þrýstingi af hálfu
fjársterkra hagsmunaaðila, innan
lands eða erlendis. Þó er vandséð
hvemig það getur tengst Fljóts-
dalsvirlgun sérstaklega og þeirri of-
uráherslu sem forkólfarnir leggja á
að hún verði framkvæmd án tafar.
Þrýstingur nokkurra sveitar-
stjórna á Austurlandi getur tæp-
lega valdið úrslitum, og Austfirð-
ingar geta vissulega fengið sitt ál-
ver þótt Fljótsdalsvirkjun fái eðli-
lega málsmeðferð, eða verði frestað
um óákveðinn tíma. Engin nauðsyn
er að spyrða þetta saman, því að
nógir aðrir virkjunarmöguleikar
eru fyrir hendi, sem ekki valda
sambærilegum spjöllum, og varla
skiptir máli hvort álverið rís árinu
fyrr eða síðar.
Þetta óðagot minnir á frægustu
aftöku í sögu íslensku þjóðarinnar,
þegar Jón Arason biskup og syniv
hans vora teknir af lífi án dóms og
laga í Skálholti 7. nóvember 1550.
Slík illvirki framkvæma menn af
hræðslu eða vondri samvisku, nema
hvorttveggja sé.
Hræðsla ráðamanna við um-
hverfismat hlýtur að byggjast á því,
að þeir telji að virkjunin verði lögð
fyrir róða ef það fer fram, og sýnir
að þeir gera sér fulla grein fyrir
verndargildi þeirra náttúradjásna
sem þeir hyggjast eyðileggja.
Góð ráð dýr
Þeir sem láta sig meðferð náttúr-
unnar og auðlinda hennar ein-
hverju skipta, hljóta nú að hugsa
sinn gang, og íhuga tiltækar varrtíT'
araðgerðir.
Ymsir munu telja að tími bæna-
mála sé liðinn og nauðsynlegt sé að
grípa til harðari aðgerða, til að rík-
isstjórnin taki mark á þegnum sín-
um. Það gæti leitt til meiri ófriðar á
íslandi en áður hefur þekkst á síð-
ari tímum. Slíkar aðgerðir era
neyðarbrauð, og vonandi tekst að
leysa málið án þeirra.
Víst er að Fljótsdalsvirkjun verð-
ur ekki framkvæmd þegjandi og
hljóðalaust, hvorki á innlendum né
erlendum vettvangi. Ef svo ólíkleg^jk
fer, að ríkisstjórnin fari með sigur
af hólmi í þessari deilu, verður það
mesta umhverfisslys sem um getur
á íslandi, stjórninni til ævarandi
skammar, landi og þjóð til óbætan-
legs tjóns. Eftir það verður leitt að
vera Islendingur.
Höfundur er líffræðingur
á Egilsstöðum
Helgi
Hallgrímsson