Morgunblaðið - 28.11.1998, Blaðsíða 58

^58 LAUGARDAGUR 28. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Landafundir
og árið 2000
ÍSLENSKAR heimildir um
landafundi norrænna manna í Vest-
urheimi eru aðallega íslendinga-
sögur, Islendingabók, Heims-
kringla og Landnáma. Um margt í
þessum frásögnum er ágreiningur,
en ýmislegt er þó óumdeilt.
Enginn Islendingur hefur dregið
í efa að Eiríkur rauði hafi fyrstur
»-kannað Grænland og numið, né að
Leifur sonur hans hafí fyrstur nor-
rænna manna stigið á meginland
Ameríku og Þorfínnur karlsefni og
Guðríður Þorbjarnardóttir hafa
stýrt fyrstu landnámstilraun vest-
anhafs. Ekki þarf annað en líta til
lýsinga sagnanna á útliti indíána og
atferli til að sannfærast um komu
og dvöl norrænna manna vestra
fyrir eiginlegt landnám Evrópu-
manna þar.
Agi'einingur lýtur einkum að
þjóðerni Eiríks og Leifs og því,
hvort Bjarni Herjólfsson hafí litið
Ameríku augum á undan Leifi. Um
hið síðara eru misvísandi frásagnir
í Grænlendingasögu og Eiríks sögu
^-auða.
Fræðimenn hafa talið íslend-
ingabók, besta heimildarritið um
forna tíð. Hún er rituð í byrjun 12.
aldar af Ara fróða. Hann hafði
bestu heimildarmenn að öllu og
m.a. Þuríði dóttur Snorra goða, en
hann var 35 ára, er kristni kom á
íslandi. Snorri goði lést 1031 og
Þuríður 1112. í íslendingabók er
svo sagt frá Grænlands byggð:
„Land þat, er kallað er Grænland,
fannst og byggðist af íslandi. Eirík-
ur inn rauði hét maður breiðfirzk-
■ur, er fór út heðan þangat ok nam
þar land, er síðan er kallaðr Eiríks-
fjörður.“ Þetta segir Ari hafa verið
14-15 árum íyrir kristnitöku, þ.e.
um 985.
Uppruni Eiríks rauða
í Grænlendingasögu er ekkert
um uppruna Eiríks, en í Eiríks
sögu rauða segir þetta: „Þorvaldur
hét maður. Hann var sonur As-
valds Ulfssonar, Öxna-Þórissonar.
Eiríkur rauði hét sonur hans. Þeir
feðgar fóru af Jaðri til Islands fyrir
víga sakar ok námu land á Horn-
ströndum ok bjuggu at Dröngum.
Þar andaðist Þorvaldur." Hér er
um að ræða orðrétta tilvitnun í St-
■* urlubók Landnámu og fræðimenn
sammála að kemur þaðan inn í Ei-
ríkssögu, sennilega í seinni tíma af-
ritum.
I Sturlubók Landnámu er getið
um Eirík rauða á tveimur stöðum.
Fyrst í 89. kafla, þar sem fjallað er
um landnám á Skógarströnd frá
Breiðabólstað að Skraumu og er
þar samskonar frásögn og í Eiríks-
sögu um Þorvald og Eirík. Undar-
legt að blanda þar inn í landnáms-
MARAÞON'
fjölvítamín
MARAÞON,.
d ■ v|Umi
. SCsierKi
Vítamín og steinefni fyrir
íþrótta- og athafnafólk
frásögn af Hornströndum. Síðar í
Sturlubók, 158. kafla, þar sem fjall-
að er um Hornstrandir, segir þetta:
Þorvaldur Asvaldsson, Ulfssonar,
Yxna-Þórissonar, nam Drangaland
ok Drangavík til Enginess ok bjó at
Dröngum alla ævi. Hans son var
Eiríkur rauði, er byggði Grænland,
sem fyrr segir.“ Fyiri lýsingin er
ein í Hauksbók Landnámu og
einmitt, þar sem lýst er landnámi á
Skógarströnd.
Nú vitum við að bærinn Drangar
er til á Skógarströnd, reyndar
næsti bær við Breiðabólstað og þar
er Drangavík. Er þá ekki líklegt að
þessum tveimur landnámslýsingum
sé ruglað saman. Seinni lýsingin
segir ekkert um það að Drangaland
Þorvalds sé á Hornströndum, enda
tæki hún þá eftir lýsingu yfir hluta
af landnámi Skjalda-Bjamar. Sp-
urningin er þá bara á hvorum
staðnum faðir Eiríks rauða bjó. I
fyrri lýsingunni er Eiríkur rauði
sagður hafa komið með föður sínum
Ég tel, segir Ólafur
Signrgeirsson, að helst
eigi að minnast Guðríð-
ar Þorbjarnardóttur
og Þorfínns karlsefnis
sem fyrstu landnáms-
hjóna frá Evrópu
í Vesturheimi.
frá Noregi, en í þeirri seinni er ekk-
ert um það sagt, einungis, að sonur
Þorvalds hafi verið Eiríkur rauði,
er byggði Grænland. Þessi síðari
frásögn fínnst mér trúlegri. Hefði
Eiríkur rauði verið fæddur í Noregi
og komið með föður sínum til Is-
lands vegna vígaferla, þá gætu þeir
ekki hafa komið á landnámstíð, sem
lauk 930, því líklegt er að Eiríkur
hafi ekki verið eldri en 40-50 ára
985 er hann byggði Grænland og þá
fæddur ca. 940. Ég tel því seinni
frásögnina réttari, sem getur Ei-
ríks ekki sem landnámsmanns.
Þorvaldarnir hafi verið tveir og fað-
ir hans hefur búið á Dröngum við
Breiðafjörðinn, en ekki á Dröngum
á Homströndum. Því má svo bæta
við að tvennt styður þessa skoðun,
en það er frásögn Ara fróða, að Ei-
ríkur hafi verið maður breiðfirskur
og svo það að kona Eiríks, Þjóð-
hildur, var einnig breiðfirsk og son-
ardóttir landnámsmanns. Eftir
þessu er útilokað að Eiríkur hafi
verið fæddur í Noregi, þá er enn
fjarstæðukenndara að telja Leif
son hans norskan.
Sönnunargildi
Við svona vangaveltur er gott að
gefa því gaum, að þegar ritun hófst
um landnám voru fullorðnir menn
velflestir í 5.-7. lið frá landnáms-
mönnum. Samkvæmt bók Ara fróða
var t. d. Þorfinnur karlsefni 6. mað-
ur frá Auði djúpúðgu, en hafa verð-
ur í huga að Auður kom hingað
öldrað. Samkvæmt Eiríks sögu var
Guðríður Þorbjarnardóttir í kven-
legg 4. aðili frá landnámsmanninum
Katli þistli, en Landnáma fer vafa-
laust rangt með að ættfæra hana í
karllegg til Vífils leysingja Auðar,
því þá væri hún í 2. lið frá land-
námsmanni. Þessi rangfærsla
Landnámu verður augljós, þegar
skoðuð er frásögn Eiríks sögu
rauða af bónorði Einars sonar Þor-
geirs leysingja til Guðríðar. Faðir
hennar, Þorbjöm, vildi ekki gefa
hana þrælssyni. Þetta hefði Þor-
björn sonur Vífils leysingja ekki
sagt. Um annan Þorbjörn er aug-
ljóslega að ræða.
Þegar sönnunargildi Landnámu
um ættir er metið verður að hafa í
huga þá skoðun fræðimanna, að
Landnáma var fyrst og fremst rituð
sem heimild um jarðeignir stærstu
ættanna, landnámsmörk og eigna-
skiptingu, en það var mikilvægt
efnahagslegt atriði meðan engin
skráð jarðaskjöl vora til. Sama gat
átt við um ættartengsl, þar sem þau
skiptu máli um rétt til brigða á jarð-
eignum. Um önnur ættartengsl og
ættir er Landnáma miklu verri
heimild.
f tilefni landafundaafmælis
I tilefni af landafundaafmælinu
árið 2000, tel ég að helst ætti að
minnast Guðríðar Þorbjarnardótt-
ur og Þorfínns karlsefnis, sem
fyrstu landnámshjóna frá Evrópu í
Vesturheimi, en enginn dregur í
efa að þau hafi verið íslensk. Gæti
verið sérstök ástæða fyrir Banda-
ríkjamenn að minnast þeirra, þar
sem fullvíst má telja, að land-
námstilraun þeirra var innan nú-
verandi landamerkja þeirra.
Kanadamenn gætu svo lagt meiri
áherslu á Leif Eiríks-
son, sem fyrstur Evr-
ópumanna kannaði þar
lönd.
Minningu landnáms
og landafunda í Vestur-
heimi á að heiðra með
uppbyggingu Eiríks-
staða í Haukadal, fæð-
ingarstaðar Leifs, en
því ekki að reisa styttu
af Eiríki rauða að
Dröngum á Skógar-
strönd, fæðingarstað
hans, eins og gert hefur
verið í Noregi á fæðing-
arstað Ingólfs Arnar-
sonar. Þá má láta smíða
knörr á stærð við þann,
Ólafur
Sigurgeirsson
sem Þorfinnur og Guðrún sigldu á
vestur, en í Grænlendingasögu, sem
að granni til er höfð eftir Þorfinni
karlsefni sjálfum, segir að á skipinu
hafi verið 6 tugir karla og konur 5,
auk alls búfénaðar. Knerri þessum
ætti síðan að sigla til Vínlands árið
2000. Þetta skip yrði að sjálfsögðu
margfalt stærra en víkingaskipið
íslendingur, sem nota á til sigling-
arinnar og er sennilega fyrir 20
menn. Það skip hefur verið notað á
fyrri hluta víkingaaldar til strand-
siglinga. Allar heimildir um úthafs-
siglingar víkingaaldar benda til
stórra skipa. Kveld-Úlfur hafði 2
skip og 3 tugi manna á hverju. Auð-
ur hafði á skipi 20
karla frjálsa og þá
voru ekki taldir þrælar
og konur. í Grænlend-
ingasögu og Eiríks
sögu eru skip annarra
Vínlandsfara en
Þorfinns sögð 40
manna. Svo telja sum-
ir, m.a. þeir, sem létu
smíða 16 metra knörr
eftir flaki sem fannst á
hafsbotni við Dan-
mörku, að smíðuð hafi
verið eftirlíking að
skipum Þorfinns eða
Leifs. Danir voru ekki
í úthafssiglingum á
víkingaöld, svo ekki er
að undra að sigling skipsins í fyrra
og nú í sumar í kjölfar Leifs og
Þorfinns til Nýfundnalands hafi
gengið brösuglega.
Ég tel að fela eigi Gunnari Marel
Eggertssyni, skipasmiði, að smíða
þennan stóra knörr, en hann smíð-
aði sem kunnugt er víkingaskipið
íslending. Sækja skal um styrk til
smíðarinnar hjá bandarískum og
kanadískum yfirvöldum og fá einnig
til þess fé frá íslenskum aðilum.
Gunnari skal svo falið að sjá um
siglingu skipsins til Vínlands árið
2000.
Höfundur er lögniuður.
ISLEIVSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
981. þáttur
GUNNVOR Jennifer (með
miklum útúrdúrum).
Gunnvör er ævagamalt nor-
rænt nafn og táknar valkyrju.
Gunnur er bæði valkyrja og or-
usta, og vör er vísast skylt sögn-
inni að veija, líklega fremur sú
sem ver heldur en sú sem er var-
in, nema hvort tveggja sé. Tvær
konur eru nefndar Gunnvör í
Landnámu, en engin í Sturl-
ungu, og þetta góða nafn hefur
aldrei orðið verulega vinsælt
hérlendis. Nú eru um 30 í þjóð-
skránni. Aldrei hefur það verið í
útiýmingarhættu.
NoiTænir menn fóru víða á
öldum áður, og norræn nöfn
hlupu út um víðan völl. Maður er
nefndur Arthur, og veit enginn
hvað nafnið merkir, en ekki
skortir getgátur. Af Arthuri kon-
ungi og riddurum hringborðsins
ganga því skrautlegri sögur sem
menn vita minna um hann með
vissu. Arthur konungur var á
Bretlandi og átti drottningu sem
bar norrænt nafn Guinivere
(= Gunnvör). Af þessu nafni hef
ég séð í lesmáli frá Bretlandseyj-
um svo sem tylft gerða. Sum-
staðar á Bretlandseyjum breytt-
ist það í Jenifer, og brátt tvöfald-
aðist n-ið. Skemmst er af því að
segja, að þetta nafn, Jennifer
(<B>Gunnvör), er algengasta
nafn hvítra meyja á 9. áratug
þessarar aldar í Bandaríkjunum.
Það skal fram tekið að nafnið
Jennifer hefur verið skýrt á allt
annan veg en hér er gert, sjá Jul-
ia Cresswell: Dietionary of First
Names.
Þó að ég hafi drepið á það áð-
ur, stilli ég mig ekki um að sýna
hinn gríðarlega mun á meyja-
nöfnum í Bandaríkjunum 1980-
1990 eftir litarhætti. Þessa mun-
ar gætir lítt í nafngiftum drengja.
En sjáum 15 algengustu meyja-
nöfn á fyrrnefndum áratug.
A. hvítar B. Ekki hvít-
ar 1. Jennifer 1. Tiffany
2. Sarah 2. Chrystal
3. Nicole 3. Ebony
4. Jessica 4. Erica
5. Katherine 5. Lakisha
6. Stephanie 6. Latoya
7. Elizabeth 7. Nicole
8. Amanda 8. Candice
9. Melissa 9. Danielle
10. Lindsay 10. Brandi
11. Rebeeca 11. Jennifer
12. Lisa 12. Angela
13. Rachel 13. April
14. Lauren 14. Kimberley
15. Andrea 15. Stephanie
Svo eru það tíðindi út af fyrir
sig, að meðal hinna hvítu er eitt
einasta nafn af gennönskum
uppruna (Lindsay), og er það
sannarlega víti til varnaðar. Þrjú
germönsk nöfn eru þó hinumeg-
in: Erica, Brandi og Kimberley.
Þá er mjög eftirtektarvert, að
þarna er ekkert nafn eitt at-
kvæði aðeins.
★
Lancelot var einn helsti hirð-
gæðingur áðurnefnds Arthurs
konungs. Moss Rich kvað:
I wonder how King Arthur felt,
When one day Queen Guinevere knelt,
Saying: „Tell me, my pet,
How did Lancelot get
The key of my chastity belt?“
Vilfríður vestan snaraði óná-
kvæmt:
Gunnvör drottning er kropin á kné,
spyr kóng Artúr hver skaðvaldur sé:
hvaðan Lancelot tók
lykla að skírlífisbrók,
svo hún fékk ekki varið sín vé.
★
Um dróttkvæðan bragarhátt.
II. hluti.
Áður en lengra er haldið, er
rétt að segja frá brageinkennum
dróttkvæðs háttar, eins og hann
er fullmótaður og reglulegur,
reyndar skömmu eftir daga
Braga, ef marka má fornsögur.
Braglínur (vísuorð) eru átta.
Hvor vísuhelmingur er „sér um
mál“, það er að málsgrein skipt-
ist aldrei á vísuhelminga. Hvor
um sig er að því leyti sjálfstæð
heild. í hverri braglínu eru sex
réttir tvíliðir, þ.e. þrjú atkvæði
með þungri áherslu (risi) og þrjú
með léttri (hnigi). Stuðlar og
höfuðstafir eru að venju, en ný-
stárlegt er að innan hverrar
braglínu er rím, svonefndar
hendingar, atkvæði sem ríma
saman. Heitir skothending (hálf-
rím) ef aðeins ríma samhljóðar
(land - stund), en aðalhending
(alrím) ef bæði ríma samhljóðar
og sérhljóðar (land - band). Eru
skothendingar í frumlínum (1.,
3., 5. og 7.), en aðalhendingar í
síðlínum. Síðari hending er í
næstsíðasta atkvæði braglínu.
Dæmi (skothendingar ská-
letraðar, aðalhendingar feit-
letraðar):
Brámáni skein brúna
brims und Ijósum himni.
Hrister hörvi glæstrar
haukfránn á mik lauka.
En sá geisí sýsir
síðan gollmens Fnðar
hvarma tungis ok hringa
Hlínar óþurft mína.
(Kormákur Ogmundarson; 10. öld.)
Meira um þessa vísu síðar.
í kveðskap Braga Boddasonar
er þetta ekki svo reglulegt:
Knátti eðr við illan
Jörmunrekkratvakna
með dreyrfáar dróttir
draum í sverða flaumi.
Róstavarðíranni
Randvés höfuðniðja,
þás hrafnbláir hefndu
harma Erps of barmar.
Hér eru stundum engar hend-
ingar, stundum óreglulega sett-
ar, en þó í tveimur síðustu brag-
línunum eins og reglan var. (Efn-
iságrip vísunnar: Enn [er frá því
að segja] að Jörmunrekkur vakn-
aði við vondan draum í orustu, og
voru liðsmenn blóðugir. Orusta
varð í húsi hans, er þangað komu
hrafnsvartir [á hár] bræður Erps
[Sörli og Hamdir Jónakurssynii']
að hefna harma sinna).
★
Ýmsii' hafa spreytt sig á að
finna gott íslenskt orð um það
sem á dönsku er huinoristisk.
Þegar Guðmundur Benediktsson
fv. ráðuneytisstj. varð stúdent fi-á
M.A., fékk hann ljóð Gríms
Thomsens í verðlaun „fyrii' gam-
anvísar ræður og ritgerðir". Um-
sjónarm. heldur að gamanvis sé
nýyi’ði Sigurðar skólameistai'a.
Kannast menn við það?
Guðmundur er með nýyrði frá
sjálfum sér í stað „sprautufíkill".
Það er spreytill, dregið af
sprauta, beygist eins og dreitill.
Auk þess biður umsjónarm.
velvirðingar á útlendum orðum
sem slæddust hér hjá honum inn
í ísl. mál. Og honum hefur verið
kennt að hvöss vestanátt í Gríms-
ey hafi heitið veinandi drif.