Morgunblaðið - 12.08.1998, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 12. ÁGÚST 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
♦

’V

Starf
kennarans
„Öll þau rök, sem birtast á þessum blöð-
um, hníga að einni mikilli meginreglu:
að um mannlegan þroska í ýtrasta
margbreytileika sé meira vert en alla
hluti aðra. “
Wilhelm von Humboldt: Um vettvang og skyldur ríkisvaldsins
Það vantar kennara.
Ekki bara í öllum
litlu og afskekktu •
plássunum út um
landið heldur líka fvr-
ir sunnan. Fregnir af örvænt-
ingarfullum sveitarstjórum sitj-
andi fyrir nýútskrifuðum kenn-
urum á Akureyri og í Reykjavík,
bjóðandi gull og græna. En það
vantar samt enn.
Kjörin eru léleg, og almennt
viðhorf til kennarastarfsins er
kannski líka niðurdrepandi.
Þetta viðhorf birtist reyndar í
laununum, því laun eru ekki
bara peningar heldur eru þau
líka tákn um viðhorf launagreið-
andans til launþegans. En þótt
nokkurnveginn
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
allir séu til í að
viðurkenna að
starf kennar-
ans sé eitt-
hvert mikil-
vægasta starf sem til er í samfé-
laginu þá breytast kjör kennar-
anna líklega seint einfaldlega
vegna þess að þau hafa alltaf
verið svona.
Eins og allir vita eru af ein-
hverjum dularfullum ástæðum
varla til meira sannfærandi rök
en „þetta hefur alltaf verið
svona“. Þess vegna munu
bankastjórar áfram þiggja milij-
ón á mánuði - eða meira - þótt
störf þeirra séu fjarri því að
vera eins mikilvæg og starf
kennarans.
Þetta eru hvorki ný sannindi
né flókin. Þversögnin hefur blas-
að við frá því maður man eftir
sér: þeir sem annast börn búa
við mun verri kjör en þeir sem
annast peninga. Smám saman
hefur manni lærst að tala ekki
um þetta því það er álitið til
marks um einfeldningshátt að
tönnlast á „selvfólgeligheitum".
En aftur á móti telst mann-
dómsmerki á íslandi að geta átt-
að sig á því að umræðan er búin
og árangurinn er enginn.
Hyggjum aðeins að sjálfsögð-
um hlutum. Mikilvægi starfs
kennarans verður best tjáð með
ofanrituðum orðum von Hum-
boldts, sem John Stuart Mill
gerði að einkunnarorðum Frels-
isins. Þetta þarf ekki að koma á
óvart vegna þess að það var ekki
síst þessi von Humboldt (hann
var prússneskur tungumála-
fræðingur) sem lagði grunninn
að nútímahugmyndum um al-
menna menntun.
Markmið starfs kennarans er
þroski þeirra sem hann kennir.
Þetta er í rauninni svo metnað-
arfullt markmið að maður segir
það varla upphátt. Páll Skúla-
son, rektor Háskóla Islands,
hefur líkt starfi kennarans við
starf flugmannsins: „Þeim er
sameiginlegt að þeim fylgir mik-
il ábyrgð: ábyrgð á lífi annarra,
þótt með ólíkum hætti sé. Flug-
maður og kennari vilja koma til-
teknu fólki á ákveðinn áfanga-
stað - lendingarstað eða loka-
próf.“ („Sjálfsblekkingar kenn-
arans“, Pælingar II.)
En um leið eru þessi störf
gerólík. Flugmaðurinn ber
ábyrgð gagnvart öllum farþeg-
um sínum með sama hætti: sem
fólki sem allt ætlar á sama
áfangastað. Og hann ber ábyrgð
á þeim öllum í einu. Ábyrgð
kennarans er gagnvart einstak-
lingum sem hver um sig er á leið
á sérstakan áfangastað, sem ein-
staklingum sem hver um sig
þroskast á sinn sérstaka hátt.
Það er bókstaflega enginn eins,
og ef maður tekur von Hum-
boldt á orðinu þá er það beinlín-
is mikilvægt að engir tveir séu
eins.
Grundvöllurinn að þessum
skilningi á námi er að það sé
handa hverjum sem er og sé
ekki einungis öflun á hagnýtri
kunnáttu (til dæmis að skrifa
tölvuforrit) heldur hafi nám
markmið sem sé fólgið í því
sjálfu. Hvað merkir þetta? Al-
menn menntun miðar ekki ein-
vörðungu að því að kenna manni
tökin á tilteknum viðfangsefnum
sem liggja líkt og utan við nám-
ið, bíðandi eftir því að maður sé
„búinn“ að læra og geti farið að
takast á við „alvöruna“.
Hugmyndin um almenna
menntun felur í sér að það að
læra einhver viðfangsefni, til
dæmis stærðfræði, kenni manni
líka að læra. Kenni manni að
takast á við öll þau viðfangsefni
sem rekur á fjörur manns. Það
er að segja, almenn menntun
miðar að því að maður þroskist
(um leið og maður lærir að
reikna).
Hvaða þýðingu hefur þetta
fyrir starf kennarans? Hvert og
eitt þroskumst við á okkar eigin
hátt og í samræmi við upplag
sem er okkar eigið. Þess vegna
þarf sá sem kennir 30 krökkum
að vera tilbúinn (og hæfur) til að
fljúga í 30 áttir í einu.
I ofangreindum fyrirlestri
vitnar Páll í orð þýska heim-
spekingsins Martins
Heideggers, sem sagði að sá
sem raunverulega kenndi léti
„fólk ekki læra annað en að
læra“. Samkvæmt þessu kennir
stærðfræðikennarinn nemand-
anum ekki stærðfræði - hann
kennir honum að læra stærð-
fræði og nemandinn lærir
stærðfræðina sjálfur (eða ekki).
Ef að er gáð fer manni að
sýnast þetta grunsamlega tóm-
leg setning, og gæti reynst erfitt
að henda reiður á hvaða greinar-
mun hún felur í sér. Enda eiga
hugmyndir um að kennsla skuli
byggð á nemandanum sjálfum
nú verulega undir högg að
sækja. Menntamálayfirvöld, til
dæmis í Bretlandi, tala um )raft-
urhvarf ‘ til gömlu kennsluhátt-
anna, þess sem á íslensku hefur
verið nefnt „ítroðsla" og þótti
lengi ekki par fínt.
En þótt stjómmálamenn fari
að nota gamaldags hugtök og
segi setningar sem hljóma skært
og skilmerkilega þá einfaldar
það ekki starf kennarans. Og
líklega verður mikilvægi starfs
hans heldur ekki auðskiljan-
legra. Slíkt skilur eiginlega bara
sá sem notið hefur góðs af því.
Sá sem orðið hefur þeirrar
gæfu aðnjótandi að hafa góðan
kennara veit betur en nokkur
fræðingur eða stjórnmálamaður
hvers slíkur kennari er megnug-
ur og hvað hann skiptir miklu
máli.
AÐ SLOKKVA ELD
SEM EKKILOGAR
I MORGUNBLAÐINU hinn 26.
júlí síðastliðinn birtist grein eftir
Hjálmar Árnason alþingismann,
sem hann nefnir: Trúin - Fólkið -
Ríkið. í greininni lýsir höfundur
nokkrum áhyggjum af
fyrirkomulagi kirkju-
mála á Islandi og því
hvernig það geti sam-
rýmst framtíðarsýn
einhverra aðila hjá
Evrópuráðinu um trú-
mál í álfunni. Hinar
stærri kirkjudeildir í
Evrópu hafa allar látið
vinna að athugunum á
framtíð kirkjunnar í
sameinaðri Evrópu.
Ekki ætla ég að rekja
niðurstöður þeirra at-
hugana hér en aðeins
skal staðnæmst við
þrjú atriði í greininni,
sem ég tel þörf á að
leiðrétta.
í fyrsta lagi heldur höfundur því
fram að á Islandi sé ríkistrú og
ríkiskirkja.
í öðru lagi segir höfundur að
önnur trúfélög starfi ekki undir
verndarvæng Alþingis.
I þriðja lagi óttast höfundur að
núverandi fyrirkomulag kirkju-
mála sé á skjön við Evrópuráðið,
sem er á fleygiferð í átt til aukinna
mannréttinda og virðingar fyrir
ólíkum lífsgildum.
I fjórða lagi spyr hann hvort
ekki sé rétt að afnema ríkistrú til
þess að vera í takt við þróunina í
Evrópu, að kirkjan hætti að vera
stofnun og verði aftur lifandi
kirkja fólksins.
Sigurður
Sigurðarson
Ríkistrú,
ríkiskirkja
Sú var öldin, að bæði í löndum
rómversk kaþólskra og mótmæl-
enda stóðu ríkiskirkjur og þar var
ríkistrú. í stjórnarskrám Evrópu-
landanna, sem margar eru að
stofni til frá síðustu öld og upphafi
þessarar, er slíku fyrirkomulagi
hafnað. Sitthvað er að vísu að
hafna slíku að lögum og hafna því í
framkvæmd. Alls staðar í Evrópu
hafa menn þó í framkvæmdinni
verið að feta sig frá þessu. Það
hefur víða gengið hægt og hægast
á Norðurlöndum. I þeim löndum
leitaðist ríkisvaldið af einhverjum
ástæðum lengi við að láta kirkjuna
og fleiri menningarstofnanir búa
við löggjöf einveldistímans. Þetta
hefur nú tekið hraðfara breyting-
um á Norðurlöndum og einnig á
Islandi. Það eiga alþingismenn að
vita, að nýleg lög um samskipti
ríkis og kirkju losa mjög um tengsl
kirkjunnar við ríkið. Önnur nýleg
lög í Svíþjóð hafa verið kynnt sem
aðskilnaður ríkis og kirkju þar í
landi. Fyrirkomulagið sem gert er
ráð fyrir í þeim lögum er afar líkt
því sem við nú búum við á Islandi.
Þrátt fyrir að vera mikil meiri-
hlutakirkja í landinu er því þjóð-
kirkjan ekki samkvæmt neinum
viðurkenndum skilgreiningum
ríkiskirkja, og vænt þætti mér um
að þurfa ekki að sjá því gagnstæða
haldið fram öðruvísi en með ein-
hverjum ferskum rökum sem hægt
er að taka mark á og takast á við,
og kem ég þá að hinu öðru atriði.
Undir verndar-
væng Alþingis
Ráða má af umræddri grein að
þjóðkirkjan ein trúfélaga starfi
undir verndarvæng Alþingis.
Minni ég þá á, að til eru lög um
trúfélög. Önnur trúfélög en þjóð-
kirkjan njóta vemdar ríkisvaldsins
samkvæmt þessum lögum og
meira að segja innheimtir ríkið
kirkjugjöldin fyrir þessi trúfélög
einnig og útdeilir þeim eftir tiltölu.
Ef trúfélög ættu ekki að standa
undir verndarvæng löggjafnas,
yrðu einfaldlega eng-
in lög til um trúfélög.
Þannig yrði náð hin-
um fullkomna aðskiln-
aði ríkis og kirkju.
Það mundi ekkert rík-
isvald, hvað þá Evr-
ópuráðið, geta sætt
sig við vegna þess, að
þá mundu trúfélög í
skjóli trúfrelsis geta
orðið sjálfstæð ríki í
ríkinu. Það er einmitt
á sviði slíkra hug-
renninga sem menn
deila sífellt um trú-
frelsi og samband rík-
is í kirkju í Bandaríkj-
unum. Þar er sam-
bandið slíkt, að þingmönnum og
hermönnum að minnsta kosti er
séð fyrir þjónustu presta á vegum
ríkisins. Þar umgengst hið opin-
bera líka trúfélögin af virðingu í
verki.
Á skjön við
Evrópuráðið?
Þannig spyr höfundur um
ástand kirkjumála á Islandi. Ekki
verður greinilega séð af greininni
Víðs fjarri fer, segir
Sigurður Signrðarson,
að ásökun þingmanns-
ins standist gagnvart
þjóðkirkjunni á
þessari öld.
hvað Evrópuráðið er að fást við í
trúmálum, nema að auka umburð-
arlyndi og jafnræði trúarbragða
og trúfélaga í álfunni. Þar getur
höfundur um áhyggjur af ofsatrú,
sem hann vonandi er ekki að væna
þjóðkirkjuna um. Þessi ofsatrú,
fundamentalismi eða bókstafstrú
er nú á ný nokkuð áberandi í álf-
unni. Hennar gætir ekki síst í
tengslum við innflytjendur, sem
ekki eru kristnir. Slíkra tilhneig-
inga gætir einnig meðal kristinna
klofningshópa og virðist mönnum
það stundum bera með sér „hinn
alþýðlega ferskleika“. Merkisber-
ar umburðarlyndisins í þessum
átökum, sem sumir tala um sem
tímasprengjuna í Evrópu, eru hin-
ar fomu meginkirkjur sem oft eru
nefndar þjóðkirkjur. Raunar ótt-
ast ég að framundan sé nokkur
vandi þjóðkirknanna vegna þess
að ríkisvaldið vilji styðjast við þær
í að takast á við upplausn og óró-
leika ofsatrúarinnar, sem höfund-
ur kýs að nefna svo. Loks langar
mig svo að fá að sjá þá texta og
statútur Evrópuráðsins, sem
ganga á skjön við fyrirkomulag
kirkjumála á Islandi. Vissulega
hlýtur kirkjan í Evrópu að hafa
nokkrar áhyggjur af sameiningar-
ferlinu. Eg leyfi mér að minnast
hér nýlegrar greinar í tímaritinu
The Economist. Þar er minnst
þeirra, sem lengst hafa náð í að
sameina Evrópu í sögu hennar.
Þeir eru Karl mikli, Napóleon og
Hitler. Þar er fullyrt að eftir sé að
sanna að hægt sé að sameina Evr-
ópu án þess að beita ofbeldi. Of-
beldi er hægt að beita án þess
vopnaskaks sem við tengjum við
minningu þessara leiðtoga. Eitt-
hvert klæðskerasaumað umburð-
arlyndi, sem yrði til í nefnd og
þjónaði einungis markmiði samein-
ingar Evrópu hvað sem hún kost-
ar, gæti til dæmis orðið tæki til of-
beldis gagnvart bæði einstakling-
um og hópum. Kirkjan ætlar ekki
að gleyma vöku sinni gegn slíku ef
til kæmi.
Stofnun eða lifandi
kirkja fólksins
Þegar höfundur harmar að lút-
erska kirkjan á Islandi hafi þróast
til þess að vera með stofnanabrag
eins og sú kaþólska, þróast frá al-
þýðlegum ferskleika sem vikið hafi
fyrir formlegheitum, stofnanablæ
og átökum, hlýt ég að álykta sem
svo að þarna sé höfundur að vitna
til erfiðleika allra kirkna í Evrópu
eftir þrjátíu ára stríðið. Svo víðs
fjarri fer því að þessi ásökun
standist gagnvart þjóðkirkjunni á
þessari öld. Annars á ég afar erfitt
með að sætta mig við þessa ein-
hliða uppstillingu á stofnunum og
alþýðlegum ferskleika sem sjálf-
sögðum andstæðum. Hjálmar seg-
ir að Lúther hafi viljað meiri þátt-
töku safnaðarins í helgihaldinu.
Fyrir því hefur verið barist í fjöru-
tíu ár í okkar kirkju. Þegar Hjálm-
ar Árnason var á fermingaraldri
kom varla til greina að nokkur
maður tæki undir Faðir vor í
messu. Það þykir sjálfsagt nú í
flestum söfnuðum. Þama nefni ég
aðeins eitt dæmi um það hvemig
viðleitni prestanna til að auka
virka þátttöku safnaða í helgihaldi
hefur borið árangur. Auðvitað er
kirkja stofnum. Það eru allar
kirkjur á íslandi, líka Krossinn,
Vegurinn, Hvítasunnukirkjan og
svo framvegis. Til þess að koma til
vegar ákveðnum hlutum í veröld-
inni hefur kirkjan ávallt þurft að
hagnýta sér verklag veraldarinnar
að einhverju leyti og þá verður
hún stofnun og þannig hefur það
verið frá upphafi. Af því að alþing-
ismaður minnist á stofnun, verð ég
að minna á þá stofnun þjóðfélags-
ins sem heitir Alþingi. Sjálfur
hafði ég verið prestur um nokkur
ár, er ég kom inn í anddyri Alþing-
is. Þar ríkir nú aldeilis stofnana-
blær og sjálfur upplifði ég, alþýðu-
maðurinn og sveitapresturinn,
þessi herbergi sem mjög ógnandi
húsakynni með sinni pomp og
prakt. Þar hef ég hins vegar ávallt
mætt alúðlegu fólki, og þess vegna
er ég ekki sérlega uppnæmur fyrir
hinum reglulegu uppþotum um að
færa þurfi Alþingi og vald þess til
fólksins, gera Alþingi að löggjafar-
samkundu fólksins. Ekki tek ég
heldur undir þá skoðun fjölda
fólks, að alþingismenn séu vem-
leikafirrtur hagsmunahópur. Hins
vegar er þætti Alþingis í lýðræðis-
þróun í landinu ekki lokið. Þar
verða mörg álitamálin á komandi
tíð og þau verða vonandi rædd af
yfirvegun og náungakærleika.
Sá eldur trúarofstækis, sem að-
ilar hjá Evrópuráðinu hafa nú
áhyggjur af, logar ekki á Islandi
enn og það verður ekki þjóðkirkj-
an né fyrirkomulag kirkjumála á
Islandi sem munu kveikja þann
eld. Það mun alþingismaðurinn
ekki heldur gera fyrst hann er
byrjaður að slökkva í áður en eld-
urinn kviknar.
í grein sinni hvatti alþingismað-
urinn til umræðu um þau mál sem
hann drap á. Margt er ósagt af
minni hálfu, en með þessu skrifi
lýsi ég mig tilbúinn að taka þátt í
umræðunni.
Höfundur er vígslubiskup
í Skálholti.