Morgunblaðið - 21.06.1997, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUIM
LAUGARDAGUR 21. JÚNÍ1997 37
listsköpun höfð í fyrirrúmi og að
hvers konar önnur starfsemi verði
þar víkjandi. Þetta var líka á sínum
tíma það meginsjónarmið sem lá að
baki ákvörðun borgaryfirvalda um
að endurbyggja húsið. Ekkert hefur
formlega komið fram um það, að
breytt hafi verið um stefnu hvað
þetta varðar, enda hefði af því orðið
mikið fjaðrafok og það væntanlega
sett listheiminn hér á annan endann.
Það hefur hins vegar vakið nokkrar
efasemdir um hollustu borgaryfir-
valda við þetta sjónarmið hvernig
nú er staðið að þessu sem helst
mætti kalla „útboð“ í rekstur húss-
ins;
í fyrsta lagi vekur það furðu okk-
ar listamanna, að það skuli vera
byggingarnefnd hússins sem auglýs-
ir eftir tilboðum í reksturinn og sem
væntanlega mun ráða miklu um
hvaða boði verði tekið. Við efumst
ekki um góðan vilja og ásetning ein-
stakra nefndarmanna hvað þetta
varðar en við teljum engu að síður
að verkefni sem þetta sé langt fyrir
utan verksvið venjulegrar bygging-
arnefndar.
í öðru lagi finnst okkur það ein-
kennilegt að í „útboðs“-auglýsing-
unni skuli ekki hafa verið sett fram
nein lýsing á því hvers eðlis sá rekst-
ur skuli vera sem sérstaklega er
sóst eftir, og ekkert um það getið að
í húsinu skuli reka metnaðarfulla
lista- og menningarstarfsemi. í raun
er ekki annað að skilja en að þama
komi jafnt til greina við alvarlega
menningarstarfsemi hvers konar
veitingarekstur, tómstunda- og af-
þreyingariðnaður og hugsanlega
heimilisföndur. Þetta er auðvitað
þvert á allar hugmyndir sem hingað
til hafa legið til grundvallar endur-
byggingu hússins.
1 þeirri frekar lágværu umræðu
sem nú hefur farið af stað um það
hvers konar menningarhús Iðnó eigi
að vera hefur það helst heyrst að
borgaryfirvöld vilji alls ekki þurfa
að kosta neinu til starfseminnar og
beri þeim sem sækjast eftir rekstr-
inum að skilja þá staðreynd. í þessu
sambandi hefur jafnvel verið talað
um að rekstur Iðnó megi ekki verða
„baggi" í rekstri borgarapparatsins.
Listamenn skilja öllum mönnum bet-
ur að vel þurfi að fara með fjár-
muni, enda eru þeir vanir því að
þurfa að komast af með lítið í því
sem þeir taka sér fyrir hendur, og
að borgaryfirvöld vilji komast sem
ódýrast frá rekstri lista- og menn-
ingarmiðstöðvar Iðnó. Við hins veg-
ar teljum það óhófs bjartsýni þegar
menn trúa því að hægt sé að halda
þarna úti öflugri og metnaðarfullri
menningarstarfsemi án þess að
borgin leggi sjálf neitt annað til
hennar en húsið sjálft, og við vörum
við því að nú þegar framtíð hússins
verður loks ráðin að menn fórni
háleitum markmiðum um hlutverk
starfseminnar vegna hræðslu við að
þurfa að kosta einhveiju til hennar.
Óflug menningarstarfsemi sem
skerpir skapandi hugsun, kveikir
nýjar hugmyndir, ögrar klisjum og
vanafestu, og yfirleitt eflir mann til
andlegra dáða er meira virði en svo
að menn þurfi að sjá ofsjónum yfir
þeim litlu fjármunum sem til hennar
renna.
Að lokum viljum við í stjórn
bandalagsins lýsa yfir furðu okkar
á því að ekkert skuli hafa verið leit-
að til okkar um þetta mál nú þegar
mikilvægar ákvarðanir standa fyrir
dyrum. Einnig vekur það athygli að
menningarmálanefnd borgarinnar
skuli að því er virðist ekkert koma
nálægt þessu máli. Listamenn, sér-
staklega tónlistarfólk og leikhúsli-
stafólk, hafa við ótal tækifæri lýst
áhuga sínum á því að fá skjól fyrir
listsköpun sína innan veggja húss-
ins, og hafa í því sambandi til dæm-
is tónlistarmenn bent á að ekkert
einasta hús í borginni sé til þess
sniðið að halda þar tónleika svo við-
unandi sé. Stjórn Bandalags ís-
lenskra listamanna mun að sjálf-
sögðu fylgjast með hvernig fram-
haldið ræðst og gera allt sem í valdi
samtakanna stendur til þess að við
upphafleg markmið um verndun og
endurbyggingu Iðnó verði staðið. I
því vonumst við til að eiga stuðning
byggingarnefndarinnar."
HjálmarH. Ragnarsson, forseti.
GAMLIR MENN GLEYMA
MER FLAUG í hug
þessi titill á endurminn-
ingum Duff Coopers
(„Old Men Forget“) þeg-
ar ég las greinarkom
eftir þann mæta mann,
Ólaf Bjömsson, fyrrver-
andi prófessor og al-
þingismann, í Morgun-
blaðinu 13. júní sl.
Kveikjan að grein Ól-
afs vom blaðaummæli
Sigurðar Snævars, hag-
fræðings, um hagfræð-
inganefndina 1946 sem
lagði gmnn að efna-
hagspólitík ríkisstjómar
Stefáns Jóhanns Stef-
ánssonar (1947-1949).
Ólafur telur ummæli Sigurðar byggð
á misskilningi, sem hann sé þó ekki
einn um - og segir:
„Nefni ég þar sem dæmi ágæta
bók eftir Jakob F. Ásgeirsson, sem
út kom fyrir tæpum 10 ámm, þar sem
gerð er á skilmerkiiegan hátt grein
fýrir skaðlegum áhrifum þess hafta-
búskapar, sem þá hafði ríkt í utanríki-
sviðskiptum íslendinga allt frá upp-
hafí heimskreppunnar miklu er hófst
1929, til ársins 1960, er varanlegs
árangurs tók að gæta af aðgerðum
hinnar svonefndu viðreisnarstjómar
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks.
En hjá Jakobi kemur fram nákvæm-
lega sami misskilningur og hjá Sig-
urði á hlutverki og starfí hagfræð-
inganefndarinnar, þannig að þar sé
um að ræða eins konar „vítamínsp-
rautu“, sem haftabúskapurinn og
framkvæmd hans fær á miðju því 30
ára tímabili sem það fyrirkomulag
ríkti hér á landi.“
Ólafur lítur svo á að hagfræðing-
arnir hafí einungis verið „tæknilegir
ráðunautar" hinnar tólf manna „þjóð-
stjómamefndar" sem stjómmála-
flokkamir höfðu skipað og að hag-
fræðingamir hafi fyrst og fremst
haft það verkefni að gera tæknilegar
tillögur um framkvæmd á þeim mark-
miðum sem tólf manna nefndin hafði
sett. Ólafur stendur vissulega vel að
vígi í umfjöllun um hagfræðinga-
nefndina sakir þekkingar sinnar og
reynslu, auk þess sem hann sat sjálf-
ur í nefndinni ásamt þeim Gylfa Þ.
Gíslasyni, Jónasi H. Haralz og Klem-
ensi Tryggvasyni. En Ólafur byggir
frásögn sína á minni og hið útgefna
álit nefndarinnar segir aðra sögu.
Hagfræðingunum var falið af tólf
manna nefndinni að semja skýrslu
um ástand og horfur í þjóðarbúskapn-
um og gera ítarlegar tillögur um
stjórn efnahagsmála næstu árin. Til-
lögur þeirra ollu miklu fjaðrafoki.
Ráðgert hafði verið að fara með þær
sem trúnaðarmál, en mjmdin sem
hagfræðingamir drógu upp af ástand-
inu var svo dökk og tillögur þeirra
svo róttækar að efni álitsins tók að
kvisast og hlutust af því blaðaskrif.
Brugðu hagfræðingamir þá á það ráð
að gefa álit sitt út í bókarformi „til
þess að hnekkja röngum sögusögnum,
sem borist hafa út um efni þess“,
eins og þeir sögðu í formála - og sjá
vafalaust eftir því tiltæki enn þann
dag í dag.
Það er rétt hjá Ólafí að hagfræð-
ingunum var falið að gera tillögur
um leiðir að því markmiði að ljúka
nýsköpunarframkvæmdunum. En það
híjómar undarlega úr hans munni að
ekki hafi verið aðrar leiðir færar að
því marki í lok árs 1946 en allsheijar
miðstýring. Sannleikurinn er líka sá
að Sjálfstæðismenn reiddust mjög
þessu nefndaráliti og Ólafur Thors
sagði t.d. Gylfa þ. Gíslasyni að þeir
hagfræðingamir ættu ekki grænan
eyri skilið í þóknun fyrir nefndarstörf-
in!
Hagfræðingamir létu nefnilega
ekki við það sitja að benda á „vænleg-
ar leiðir“ til úrbóta, eins og farið var
fram á, og rökstyðja síðan af fræði-
legri hógværð kosti og galla hverrar
leiðar um sig við ríkjandi aðstæður -
og auðvelda þannig stjómmálamönn-
um að gera upp hug sinn - heldur
tóku þeir beinlínis ómakið af stjóm-
málamönnunum og útilokuðu í nafni
fræða sinna alla úrlausnarleiðir nema
eina, leið hafta og áætlunarbúskapar.
í áliti hagfræðinganefndarinnar
var sýnt fram á að gjald-
eyrissjóðir landsins
væru í raun tæmdir og
að stöðvun á ýmsum
nýsköpunarfram-
kvæmdum blasti við.
„Orsakir þessa
ástands," skrifuðu hag-
fræðingamir, „má í
stuttu máli segja, að séu
þær helstar, að ekkert
skipulag hafí verið á
flárfestingu og engar
hömlur á neyslu". Rauði
þráðurinn í þeirra tillög-
um er síðan að koma
allsheijar stjóm á alla
fjárfestingu í landinu og
takmarka neyslu _ með
beinum stjómvaldsaðgerðum. Á 40
blaðsíðum gera hagfræðingamir
grein fyrir þeim ráðstöfunum sem
þeir telja „æskilegar og nauðsynleg-
ar“ og leggja „sérstaka áherslu“ á
að tillögumar séu „ein heild“ -
„þ.e.a.s. líta verður á hvem einstakan
lið tillagnanna í sambandi við alla
aðra liði þeirra,“ skrifa þeir.
Hagfræðingamir fóm þó ekki dult
með að undirrót gjaldeyrisþurrðarinn-
ar væri of hátt skráð gengi sem skap-
aði óeðlilega eftirspum eftir innflutt-
um vamingi. En þótt ráðstafanir
þeirra væm í raun ekki annað en
dulbúnar gengisfellingar af ýmsu
tagi, fundu þeir eiginlegri gengisfell-
ingu allt til foráttu. Það átti að við-
halda of hátt skráðu gengi með hafta-
búskap.
Nefndin lagði til að hert væri „tals-
vert“ á innflutningshöftunum með þvi
að „hætta alveg innflutningi á vissum
þarflitlum vörum“, en jafnframt
skyldi hækka „stómm tolla á flestum
erlendum vömm, sem fara til neyslu
innanlands", auk þess sem leggja
skyldi „50% skatt á alla gjaldeyris-
sölu til annars en vöminnflutnings".
Sá skattur var „nauðsjmlegur til að
draga úr hóflausum kröfum um gjald-
eyri til utanferða" o.s.frv. I sama
mund skyldi fara fram allsheijar
eignakönnun, sérstakur eignaskattur
lagður á „í eitt skipti fyrir öll“, eftir-
lit með skattframtölum skyldi „stór-
aukið“ og sérstök nefnd skyldi rann-
saka fjárflótta úr landi. Þá höfðu
nefndarmenn þungar áhyggjur af
þeim „gróða, sem löglega og ólög-
lega“ hefði „fallið í hlut kaupmanna,
iðnrekenda, stórútgerðarmanna og
yfirleitt þeirra, sem hafa rekið við-
skipti fyrir eigin reikning" á stríðsár-
unum. Nefndin hugðist koma á alls-
heijar verðstöðvun, en það hafði í för
með sér áframhaldandi niðurgreiðslur
á landbúnaðarvörum og auknar upp-
bætur til bátaútvegsins og ijár til
þessa skyldi m.a. afla með því að
„margfalda bensínskattinn“, „þre-
falda“ skatt á sölu bíómiða og hækka
„mikið“ verð á tóbaki og áfengi.
Nefndin fjallaði í ítarlegu máli um
framkvæmd eignakönnunarinnar og
kvað sérstaklega brýnt að „hafa mjög
ströng viðurlög við öllum tilraunum
til þess að sniðganga settar reglur -
jafnvel smávægilegustu“. Til að koma
í veg fyrir að eignum væri dreift með
málamyndagjöfum skyldi „banna
gjafír umfram visst mark um tiltekinn
tíma og heimila að telja gjafír, sem
gefnar hefðu verið áður, með eignum
gefanda, ef þær eru grunsamlegar".
Ráðstafanir yrði og að gera „til þess
að koma í veg fyrir, að menn keyptu
vörur, sem auðvelt væri að leyna,
skartgripi, fatnað o.þ.u.l." Þá átti að
gera samanburð á skattframtali
manna fyrir stríð og skattframtali
samkvæmt eignakönnuninni og ef um
eignaaukningu væri að ræða skyldi
meta, eftir flóknum aðferðum, að hve
miklu leyti hún ætti „rót sína að
rekja“ til skattsvika.
„Nú er auðvitað ekki nóg að
tryggja fé innanlands til nauðsynlegra
nýsköpunarframkvæmda og íbúðar-
bygginga," segir orðrétt í Áliti hag-
fræðinganna: „heldur þarf einnig að
tryggja þeim mannafla og efni, m.ö.o.
að þær geti gengið fyrir öðrum, sem
frekar geta beðið. Nefndin telur þess
vegna einnig nauðsynlegt, að hið op-
inbera taki í sínar hendur stjóm á
fjárfestingu í landinu, bæði til þess
að það sé tryggt, að sú fjárfesting,
Það segir sína sögu að
Bjarni Benediktsson sér
ekki annað ráð vænna
en að leita út fyrir land-
steinana eftir skynsam-
legri hagfræðiráðgjöf,
segir Jakob F. Ásgeirs-
son, þegar haftabúskap-
ur íslensku hagfræðing-
anna hafði siglt í strand
enn eina ferðina.
sem talin er nauðsynlegust, gangi
fyrir, og til þess að ekki sé ráðist í
meiri framkvæmdir í einu en hægt
er að ljúka á hæfílegum tíma með
tilliti til þess mannafla og þess efnis,
sem fyrir hendi er, svo að ekki sé
hætta á ringulreið á fjárfestingar- og
vinnumarkaðinum og óheilbrigðri
samkeppni um vinnuaflið, þannig að
höfuðatvinnuvegina skorti menn sam-
tímis því að óeðlilega margir starfí
að framkvæmdum, sem vel geta þolað
bið. Fjármálastefna bankanna verður
svo að vera í fullkomnu samræmi við
heildarstefnuna í fjárfestingarmál-
um.“
Vegna ríkjandi „skorts á heildar-
yfírsýn og ákveðinni stefnu“ vildu
hagfræðingamir að komið yrði á fót
sérstakri stofnun, „fjárhagsráði", sem
hefði „full yfírráð yfir bæði gjaldeyr-
is- og fjárfestingarmálum þjóðarinn-
ar, og sé peningamálunum stjómað í
samræmi við stefnu hennar“.
Efnahagsráðstafanir ríkisstjómar
Stefáns Jóhanns Stefánssonar sem
tók við völdum 7. febrúar 1947 vom
í stærstu atriðum samhljóða tillögum
hagfræðinganna - og upphófst tími
Fjárhagsráðs, þar sem öll verslun á
íslandi var hneppt í svo harðar viðjar
að ekki mátti flytja bók til landsins
án þess að biðja yfirvöld um leyfi,
fólk fékk ekki að fara úr landi án
þess að gera yfirvöldum grein fyrir
hvemig það ætlaði að framfleyta sér
í útlandinu, svartamarkaður grasser-
aði, biðraðir og bakdyraverslun, og
menn vom dæmdir í háar sektir fyrir
að reisa girðingu í leyfisleysi við hús
sín.
Tillögur hagfræðinganefndarinnar
1946 vom því ekki aðeins „vitamín-
sprauta“ fyrir haftabúskapinn, heldur
réttlæting fyrir enn víðtækari höft
en vom við lýði á kreppuárunum. Við
gengisfellinguna 1939 og það sam-
komulag sem tókst á næstu árum um
skiptingu innflutningsins milli SÍS og
einkafyrirtækja, var reynt að snúa
af haftabrautinni og í árslok 1940
mátti kalla að 40-45% innflutnings-
ins væm á svokölluðum frílista. En
heimsstyrjöldin setti strik í reikning-
inn og frílistinn var afnuminn að kröfu
Breta og margvísleg höft og skömmt-
un fylgdu í kjölfarið. í stofnlögum
hins allsráðandi Viðskiptaráðs, sem
yfírtók hlutverk gjaldeyris- og inn-
flutningsnefndar 1942, var kveðið svo
á að lögin skyldu úr gildi falla eigi
síðar en 6 mánuðum eftir lok ófriðar-
ins. Það var því um að ræða vilja
meðal stjómmálamanna að hverfa frá
haftabúskap kreppuáranna. En sá
vilji mátti sín lítils gagnvart ríkjandi
tíðaranda, ekki síst eftir að fjórir
fæmstu hagfræðingar landsins höfðu
lagst svo þungt á haftasveifina.
Ábyrgð hagfræðinganna er því mikil,
þeirra ráð urðu til þess að hinn svarti
tími Fjárhagsráðs gekk í garð. Vissu-
lega vom hagfræðingamir líka undir
ríkjandi tíðaranda - og það er til vitn-
is um hversu magnaður haftaandi var
í landinu á þessum ámm, að jafnvel
Ólafur Bjömsson, sem einmitt 1946
hafði birt í Morgunblaðinu stytta þýð-
ingu sína á Leiðinni til ánauðar eftir
Hayek, skuli hafa lagt nafn sitt við
Álit hagfræðinganefndarinnar 1946.
Það segir jafnframt sína sögu að
Bjami Benediktsson sér ekki annað
ráð vænna en að leita út fyrir land-
steinana eftir skynsamlegri hagfræði-
ráðgjöf, þegar haftabúskapur ís-
lensku hagfræðinganna hafði siglt í
strand enn eina ferðina. Bjarni kemur f
því að máli við Benjamín Eiríksson í
Washington 1949, en Benjamín hafði
gert glögga grein fyrir ógöngum ís- <
lensks haftabúskapar á bók 1938,
eins og reyndar nokkrir stjómmála-
menn höfðu gert áður á þingi, svo
sem Magnús Jónsson, dósent úr Sjálf- |
stæðisflokki, og Hannes Jðnsson úr |
Bændaflokknum. Það kemur fram í
ævisögu Ólafs Thors eftir Matthías §
Johannessen að formaður Sjálfstæðis- I
flokksins hafí á þessum tíma verið t
fullur tortryggni gagnvart ráðgjöf §
hagfræðinga - og sú tortryggni i
spratt ekki af því að hagfræðingamir
íslensku hafi einungis verið „tækni-
legir ráðunautar“ stjómmálamanna,
eins og Ólafur Bjömsson vill vera
láta nú.
Ólafur gekk síðan í lið með Benja-
mín og saman sömdu þeir greinar-
gerð sem var forsenda viðreisnartil-
raunarinnar 1950 og þremur ámm
seinna sendir Ólafur frá sér sína
merku bók, Haftastefna eða kjarabót-
arstefna. Jónas Haralz og Gylfi Þ.
Gíslason snúa á hinn bóginn ekki við
blaðinu fyrr en eftir að hafa lagt sitt
af mörkum við strandið mikla 1958, ^
en það markaði endanlegt gjaldþrot
haftastefnunnar, þótt haftasinnar
hafí öðm hvom skotið upp kollinum '
síðar.
Þá er það misminni hjá Ólafi að
hagfræðinganefndin hafi ekki íhugað .
aukna þátttöku ríkisins í innflutnings-
versluninni. Hagfræðingamir kváðu
innflutningsverslunina „óeðlilega
kostnaðarsama" og töldu ekki aðeins
„æskilegt", heldur yrði „ekki hjá því
komist að breyta nokkuð til um skip-
an“ hennar til þess að „koma með
öllu í veg fyrir fjárflótta, skattsvik v.
og verðlagsbrot".
Þeir kváðu þijár leiðir einkum „til
úrbóta", en treystu sér ekki að gera
upp á milli þeirra. Ein leiðin var að
auka hlut samvinnuverslunar þvi að
þá myndi „ekki þurfa að óttast til-
hneigingu til fjárflótta, skattsvika eða
verðlagsbrota", auk þess sem hag-
fræðingamir töldu samvinnuverslun
leiða til lægri dreifingarkostnaðar.
í öðm lagi kom til álita að „lög-
gilda aðeins ákveðna tölu innflytjenda
í hveijum vömflokki, og skyldu þeir
starfa undir nánu eftirliti ríkisins og
jafnvel með hlutdeild af þess hálfu“.
Þetta átti ekki aðeins að skila auk-
inni hagkvæmni, heldur „yrði eftirlit
allt með gjaldeyrisnotkun, verðlagn-
ingu og skattframtölum mun auðveld-
ara en nú“. Þá töldu þeir jafnframt
æskilegt að samtök útflytjenda önn-
uðust sjálf þann innflutning sem þau
þyrftu til framleiðslu sinnar og „gæti
ríkisvaldið gert þeim það kleift með
leyfisveitingum".
í þriðja lagi þótti hagfræðingunum
álitlegt að „hið opinbera tæki sjálft
innflutninginn allan eða verulegan
hluta hans í sínar hendur“. Síðan
bæta þeir við, að því er virðist í fullri
alvöm: „Að svo miklu leyti sem inn-
flutningurinn væri í höndum opin-
berrar stofnunar, ætti ekki að vera
hætta á neinum tilraunum til þess
að sniðganga lög eða reglur í sam-
bandi við hann. Þá gætu innkaup öll
og orðið í stærstum stíl, og skilyrði '
ættu að vera fyrir hagkvæmum stór-
rekstri."
Álit hagfræðinganefndarinnar J
1946 er merkileg heimild um villu sem
jafnvel harðgreindir menn geta ratað
í ef þeir treysta um of á kompás með
innbyggða segulskekkju. Við alla ráð-
gjöf sérfræðinga ber að huga sérstak-
lega að þeim forsendum sem þeir
gefa sér. Álit hagfræðinganefndar-
innar 1946 og afleiðingar þess, tími
Fjárhagsráðs, mun því verða eftirtím-
anum þarft víti til vamaðar. Það sýn-
ir nauðsyn þess að taka með hæfí-
legri tortryggni ráðgjöf sérfræðinga
sem trúa blint á mátt fræða sinna -
og mikilvægi þess að við búum við
stjómmálamenn sem hafa bein í nef-
inu til að ganga gegn tillögum sér-
fræðinga ef þeim þykir það affara-
sælla fyrir þjóðarhag.
Höfundur er f
sljórnmálafræðingur.
Jakob F.
Ásgeirsson