Morgunblaðið - 21.06.1997, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 21. JÚNÍ1997 31
AÐSEIMDAR GREINAR
SAMKVÆMT gam-
alli íslenskri þjóðtrú
eiga huldumenn eða
álfar ætt sína að rekja
til óhreinu barnanna
hennar Evu, sem hún
blygðaðist sín fyrir að
sýna guði á sínum tíma
og hann ákvað því að
það sem honum væri
meinað að sjá skyldi
líka vera öðrum ósýni-
legt um alla framtíð
og þannig urðu huldu-
menn og álfar einmitt
til. í beinu framhaldi
af þessu liggur beinast
við að álykta sem svo
að við gamlingjarnir
séu óhreinu börn ríkisstjórnarinnar
eða með öðrum orðum huldumenn
eða álfar, sem að hennar dómi
væru best geymdir í hólum eða
steinum, þar sem ekkert til okkar
sæist né heyrðist. En álfar eru
gæddir þeirri náttúru að geta gert
sig sýnilega mannfólkinu og þar
með töldum ráðamönnum, þegar
þá lystir eða hentar.
Undanfarna mánuði höfum við
„álfarnir" verið mjög sýnilegir eða
áberandi svo að við höfum naum-
ast haft tíma til að halda heim í
hólana okkar, enda verið stanslaust
í sviðsljósinu, ráðamönnum til mik-
illa hrellinga og ama. Háværustu
raddirnar eða herskáustu „álfarnir“
fylla hóp þann sem kallar sig AHA,
þ.e. Aðgerðahóp aldraðra. Nú
kynni ef til vill einhver að spyrja
hvert hefði verið markmiðið með
stofnun þessa baráttuhóps. Því er
fljótsvarað: Til að rétta hlut okkar,
krefjast endurskoðunar á jaðar-
sköttum, fá leiðréttingu hróplegs
ranglætis sem við höfum lengstum
Á FÖSTUDAGINN var birtist í
Morgunblaðinu grein sem fjallar um
lítið kver sem kom út á vegum þjóð-
málanefndar þjóðkirkjunnar í maí
sl. Það er gott til þess að vita að
einhver lesi þau rit sem þjóðkirkjan
gefur út, og enn betra að einhver
svari þeim og skapi þar með grund-
völl fyrir umræðu um málefnin, sem
síður en svo eru fullrædd þó að
karlar og konur innan þjóðkirkjunn-
ar hafi lagt fram álit sitt. Mátti af
skrifum greinarhöfundar ráða að
honum þættu nokkur atriði í kver-
inu óskýr og viljum við því koma
eftirfarandi á framfæri.
II
Fyrst ber að nefna uppbyggingu
og eðli ritsins. í því koma saman
sex fræðimenn sem starfa innan
þjóðkirkjunnar og fjalla um sjálfs-
víg út frá sinni reynslu og/eða sínu
fræðasviði. Ritið er því ekki hugsað
sem e.k. yfirlýsing þjóðkirkjunnar
eða bindandi framsetning varðandi
þessi mál, heldur er fyrst og fremst
verið að varpa ljósi á viðfangsefnið
og um leið reynt að hvetja til um-
ræðu. Þetta eru því álit margra
fræðimanna um eitt og sama efnið.
í þessu samhengi skilst uppbygging
ritsins. Þannig fjalla Pétur Péturs-
son og Siguijón Árni Eyjólfsson
(þeir höfundar sem greinarhöfund-
ur vitnar mest í) um sjálfsvíg í ljósi
kenninganna og gefa yfirlit um við-
verið beitt og síðast
en ekki síst til að fá
ráðamenn til að standa
við skuldbindingar
sínar og loforð. Til að
tala alveg tæpitungu-
laust er óhætt að full-
yrða að AHA hafi orð-
ið til aðallega vegna
aðgerðaleysis eða
framtaksleysis ann-
arra ónefndra sam-
taka aldraðra. Við sitj-
um ekki aðgerðalaus
og þegjandi inni í hól-
um okkar eða holum.
Við erum órög við að
láta í okkur heyra eða
réttara sagt að heija
svo kröftuglega upp raust okkar
að alþjóð megi heyra, enda er ekki
því að neita að við komum sumum
Við sitjum ekki aðgerð-
arlaus og þegjandi inni
í hólum okkar eða hol-
um, segir Halldór Þor-
steinsson, og á þar við
Aðgerðahóp aldraðra.
huglitlum sálum fyrir sjónir sem
vandræðafólk eða nöldurseggir.
Okkur er jafnvel brugðið um ókurt-
eisi og litía hógværð af ólíklegustu
aðilum. í síðasta tölublaði félags-
rits eldri borgara eru Páll Gíslason,
Margrét H. Sigurðardóttir og Mar-
grét Thoroddsen talin vera ötulust
í baráttunni fyrir bættum lífskjör-
um aldraðra. Að mínum dómi eru
þeir Árni Björnsson læknir og Árni
Brynjólfsson engu minni baráttu-
menn, ef ekki ívið skelleggari en
þau sem eru nafngreind í riti okkar.
Við í AHA erum talin vera rót-
tækt afl, að vísu ekki í venjulegum
pólitískum skilningi, hins vegar
mun það ekki ofmælt að við séum
grasrótin, sem gott eitt vex upp
af. Endrum og eins heyrast háðsk-
ar úrtöluraddir manna, sem eru svo
ánægðir með hlutskipti sitt eða lífs-
kjör að þeir kæra sig kollótta um
brýnustu réttlætismál, skopast að
okkur og líta á baráttu okkar sem
vonlaust brölt og tilgangslaust.
Þeir mega sigla sinn sjó eða öllu
heldur sín örþröngu sund fyrir okk-
ur. Við höldum okkar striki og lát-
um aldrei, aldrei, aldrei hugfallast
né bugast.
Heiðra skaltu föður
þinn og móður
Til forna nutu öldungar mikillar
virðingar meðal gamalla menning-
arþjóða bæði á Vestur- og Austur-
lönum. Grikkir og Rómvetjar áttu
t.d. sín öldungaráð sem voru bæði
valdamikil og mikils metin. Austur-
landabúar eru engir eftirbátar
Vesturlandabúa í þessum efnum
nema síður sé. Þeir eru jafnvel
gagnrýndir fyrir að leyfa valdhöf-
um að sitja alltof lengi við stjórnvöl-
inn, allt fram á efstu ár eða fram
í rauðan dauðann eins og t.d. Maó
formann og Deng, sem er nú nýlát-
inn hátt á tíræðisaldri. í bók sem
heitir „Ár nýsköpunar" eða „Years
of Renewal“ eftir fyrrverandi utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna og
gefin verður út á næsta ári, fer
H.A. Kissinger ákaflega lofsamleg-
um orðum um afrek gömlu fjand-
manna sinna. Hann hælir t.d. Maó
formanni fyrir stjórnvisku og Deng
fyrir raunsæi. Að dómi Kissingers
háði hár aldur þessara þjóðarleið-
toga þeim engan veginn. Hér á
landi ríkja hins vegar allt önnur
viðhorf til aldrarða. Eftir sjötugt
eru þeir dæmdir úr leik, taldir óa-
landi og óferjandi og öllum til ama
og leiðinda og fimm árum síðar eru
þeir meira að segja strikaðir út af
póstskrá.
Nú væri ef til vill ekki úr vegi
að vitna í prýðilega grein eftir Sig-
ríði Jóhannesdóttur, sem birtist í
Mbl., ekki alls fyrir löngu. Þar ger-
ir hún grein fyrir skýrslu forætis-
ráðherra um þróun launa og lífs-
kjara á íslandi á árunum 1990-96
og getur þess meðal annars að
lyfjaverð hafi hækkað langt um-
fram almennt verðlag. Orðrétt seg-
ir hún á einum stað: „Illgjarnir
gætu sem best látið sér koma til
hugar að þeir sem standa að því-
líkri aðför, (þ.e. óhóflegri verð-
hækkun lyfja) hafi aldrei átt for-
eldra heldur verið klónaðir (ein-
ræktaðir) niðri í Garðastræti."
Hvað sem því líður þá er það
víst að landsmenn heiðra ekki föður
sinn og móður á þessum síðustu
og verstu tímum eins og var al-
mennur siður hér áður fyrr.
Nú vildi ég gjarnan vekja at-
hygli á ágætri grein eftir skóla-
bróður minn, Harald Ásgeirsson,
verkfræðing, sem birtist í Mbl.
þann 7. maí. í fyrsta lagi telur
hann að fjármálaráðuneytið hafí
brotið lög með því að skerða áunn-
in lífeyrisréttindi sín. Um þetta mál
hefur hann ritað ráðuneytinu þó
nokkur bréf og reyndar ekki aðeins
hann heldur hefur líka sjálfur um-
boðsmaður Alþingis sent frá sér
fjögur bréf fyrir hönd skjólstæðings
síns til sama ráðuneytis. Ekkert
svar, engin viðbrögð, aðeins þrúg-
andi þögn. Getur þetta kallast kurt-
eisi af hálfu þessara háttsettu emb-
ættismanna?
í öðru lagi bendir Haraldur Ás-
geirsson á þá sláandi staðreynd að
fjármálaráðuneytið tilnefni fjóra af
átta mönnum í stjórn LSR (þ.e.
Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins)
að meðtöldum stjórnarformanni,
þótt ráðuneytið hafi ekkert eignar-
hinsvegar, sem eru einstakar at-
hafnir sem maðurinn drýgir og kalla
má syndir. Hjálpræðissaga Bibl-
íunnar er í raun saga Guðs með
mönnum þar sem hann grípur inn
í þetta ferli dauðans og kallar allt
líf stöðugt fram, viðheldur því og
leggur að okkur mönnum að taka
þátt í þessu með því að hlúa að líf-
inu og þar með náunganum með
honum. Kirkjan - kristið fólk -
fylgir þessu kalli m.a. með því að
betjast gegn öllu því ferli og þeim
aðstæðum sem leiða til þeirrar
endastöðvar sem sjálfsvíg er. Því
hefur kirkjan reynt að bregðast við
sjálfsvígum og „for-dæmt“ þau sem
slík (þ.e. dæmt þau fyrirfram sem
leið úr vanda) af því að þau eru
Það er varhugavert að
fordæma sjálfsvíg eftir
á, segja Pétur Péturs-
son og Sigurjón______
Árni Eyjólfsson, en
alveg sjálfsagt að vara
við því fyrirfram sem
leið úr vanda.
afneitun á lífinu. Kirkjan fordæmir
hinsvegar ekki þau sem fyrirfara
sér, hún berst gegn athöfninni en
hafnar alls ekki einstaklingnum.
Greinarhöfundur bendir réttilega
á að samfélagið getur verið grimmt
og aðstæður oft mjög slæmar innan
þess. Því verður að sjá athöfnina í
ljósi umhverfis og einstaklings.
Þetta þrennt verður ekki greint í
sundur. Líti maður yfir söguna
m.t.t. viðhorfa kirkjunnar til sjálfs-
víga á hveijum tíma kemur í ljós
Umhyggja og
ábyrgð gagnvart lífi
Pétur
Pétursson
Sigurjón Árni
Eyjólfsson
horf kirkjunnar til sjálfsvígs í gegn-
um tíðina. Pétur mest í ljósi félags-
fræði og siðfræði, en Siguijón Árni
í ljósi siðfræði og trúfræði. Þau
Árni Pálsson, Jón Bjarman, Pétur
Pétursson og Guðrún Eggertsdóttir
skoða síðan sjálfsvígið frá sjónar-
horni sálgæslunnar. Sigurður Páls-
son ávarpar skólayfii’völd í tilefni
umræðunnar, en í formála dregur
Jakob Ágúst Hjálmarsson, formað-
ur þjóðmálanefndar, efnið saman
og að því leyti tekur þjóðmálanefnd
sem slík undir það sem fram kemur
í ritinu. Af þessu má ljóst vera að
áherslur eru mismunandi eftir
greinum.
Þá bendir höfundur greinarinnar
í Morgunblaðinu á það
guðfræðihugtak sem
menn hafa átt í hvað
mestum erfiðleikum
með í nútímanum,
hugtakið „synd“.
Áhersla hans er sú að
synd er drýgð og hann
bindur því syndina við
athöfn. Kristinn
syndaskilningur
gengur aftur á móti
út frá því að syndin
sé ekki athöfn heldur
ástand. Nú mætti
spyija: Hvemig er
þetta ástand? Að
kristnum skilningi er
maðurinn (konur sem
karlar) skapaður af Guði til að lifa
í samfélagi við Guð og náungann
(1M 1-2). Manninum ber að rækta
þetta líf og ryðja því braut í samfé-
lagi sínu við náungann og Guð. Hið
svokallaða syndafall (1M 3) felst
einmitt í því að maðurinn hafnar
þessu samfélagi og þar með Guði
sem er uppspretta lífsins og velur
um leið dauðann sem þá gegnum-
sýrir alla tilveru hans. Kristinn
syndaskilningur hafnar því einhliða
áherslu á syndina sem athöfn þar
sem í slíku tilfelli er einblínt á ein-
kennin en ekki sjúkdóminn sjálfan,
því ber að greina á milli syndarinn-
ar sem ástands mannsins annars
vegar og afleiðinga þess ástands
Óhreinu böm
ríkisstj ómarinnar
Halldór
Þorsteinsson
hald á sjóðnum. Slíkur er yfirgang-
ur og frekja þessara háu herra.
Er ekki fyrir löngu orðið tímabært
að hreinsa til og losa LSR við þessi
aðskotadýr og yfírgangsseggi?
í þriðja lagi hefur sjóðsstjórnin
látið undir höfuð leggjast að ávaxta
fé sjóðsins eins og henni bar þó
skylda til lögum samkvæmt. Var
það ef til vill gert af kurteisi, tillits-
semi og nærgætni við sjóðsfélaga?
Að lokum þessi athugasemd
Haralds Ásgeirssonar: „Af greinar-
gerðinni (þ.e. greinargerð form.
LSR í Mbl 19.12. 1996, bls 62-64)
má ætla að fjármálaráðuneytið
hafi komist hjá því að greiða lög-
boðin iðgjöld og þá getað notað
fjármagn frá sjóðnum án vaxta-
byrða“. Ef satt reynist er hér á
ferðini ákaflega alvarlegt hneyksl-
ismál sem má ekki fyrir nokkurn
mun þegja í hel.
Við gömlu „álfarnir" erum fyrir
löngu komnir á kreik og við munum
ekki linna látunum fyrr en við fáum
fulltrúa okkar í Lífeyrissjóð starfs-
manna ríkisins og við munum líka
halda vöku okkar uns fullnaðarsig-
ur er unninn í baráttumálum okk-
ar. Því fer víðs fjarri að hann sé
unninn með þessari smálús, sem
okkur var skammtað hér um dag-
inn úr „gjafmildri“ hendi ríkisvalds-
ins.
Nú sakar ekki að geta þess að
gömlu gárungarnir hika ekki við
að fullyrða að það sé ótvíræður
ásetningur okkar ágætu ríkis-
stjórnar að gera lífeyrisþegum lífið
leitt og reyna að murka líftóruna
úr þeim með því m.a. að hækka
verð á lyfjum upp úr öllu valdi,
láta sjúka og þar meðtalda fársjúka
bíða dögum, vikum og mánuðum
saman eða með öðrum orðum von
úr viti eftir aðhlynningu eða aðgerð
og kappkosta þannig að gera „ævi-
kvöld“ þeirra eins áhyggjufullt,
vonlaust og dapurt og frekast er
nokkur kostur. En eitt skulu þessir
háu herrar vita að við „álfarnir"
verðum ekki til friðs fyrr en við
endurheimtum full réttindi okkar,
sem hafa verið svo freklega skert.
Höfundur er skólastjóri
Málaskóla Halldórs.
að áherslan hefur um of legið á
viljaákvörðun einstaklingsins, en
ekki verið tekið nægt tillit til þeirra
ytri aðstæðna sem leiða til þess að
einhver tekur eigið líf. Rannsóknir
hafa leitt það í ljós að langflestir
sem grípa til þess örþrifaráðs sem
sjálfsvígið er eru haldnir geðrænum
kvillum eða þjást af alvarlegu þung-
lyndi sem slævir sýn þeirra á þá
jákvæðu möguleika sem kunna að
finnast í stöðunni. Það er hér sem
ábyrgð samfélagsins og kirkjunnar
kemur inn í. Þetta er enn ein ábend-
ingin um að kirkjan fordæmi þetta
fólk alls ekki. Óhætt er að fullyrða
að nú á dögum sé sú skoðun al-
menn meðal kirkjunnar þjóna að
forðast beri alla sleggjudóma í
umfjöllun um sjálfsvíg og sálusorg-
un sem að því lýtur.
III
Það er erfitt og þröngt einstigi
að feta, að greina á milli þess að
vera í andstöðu við sjálfsvíg sem
leið út úr vanda og að fordæma
ekki þann sem hefur tekið eigið líf,
heldur vera til staðar sem sálusorg-
ari. Engu að síður er þetta hlut-
skipti kirkjunnar þjóna sem hér
þurfa að vera mjög varkárir, álíka
varkárir og Ódysseifur þegar hann
sigldi milli Skyllu og Karybdísar.
Það er varhugavert að fordæma
sjálfsvíg eftir á en um leið alveg
sjálfsagt að vara við því sem leið
fyrirfram. Þessi viðvörun á jafnt
erindi við þjóðfélagið sem einstakl-
inginn og hún er einn helsti rök-
stuðningurinn við það að tekin verði
upp trúar- og siðfræðikennsla í
grunnskólum og framhaldsskólum.
Pétur er prófessor í guðfræðivið
Háskóla Islands og Sigurjón Árni
er héraðsprestur í
Reykjavíkurprófastsdæmi eystra.