Morgunblaðið - 26.11.1988, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. NÓVEMBER 1988
Aldarminning:
Jón Pálmason al-
þingismaður á Akrí
eftirFriðjón
Þórðarson
Um þriðpungur aldar er nú að
baki frá fyrstu kynnum okkar Jóns
Pálmasonar á Akri. Hann var þá
fyrir löngu orðinn þjóðkunnur mað-
ur og svipmikill þingskörungur. Ég
var að stíga fyrstu skrefin í stjóm-
málabaráttunni og harla fákunn-
andi í þeim fræðum. Á okkur var
mikill aldursmunur. Jón var búinn
að sitja á Alþingi yfír tuttugu ár
fyrir Austur-Húnvetninga, en ég
náði kjöri til þings sem 11. lands-
kjörinn þingmaður vorið 1956 í
Dalasýslu. A þingi sátu þá margir
valinkunnir sæmdarmenn, en að
sjálfsögðu ólíkir í fasi og háttum.
Það var næsta fróðlegt að veita því
athygli, hvort og þá hvemig þeir
heilsuðu nýliðanum þegar þingið
kom saman. Eitt man ég vel, að
Jón á Akri kom á móti mér kátur
og hress í bragði og bauð mig inni-
lega velkominn til þings. Er
skemmst af því að segja, að með
okkur tókst fljótlega góður kunn-
ingsskapur, sem varð að traustri
vináttu við nánari kynni og sam-
starf.
Jón Pálmason fæddist á Ytri-
Löngumýri í Blöndudal í Austur-
Húnavatnssýslu 28. nóvember
1888. Foreldrar hans voru hjónin
Ingibjörg Eggertsdóttir frá Skefíls-
stöðum í Skagafirði og Pálmi Jóns-
son frá Stóradal í Húnavatnssýslu.
Bæði voru þau af fjölmennum og
þekktum bændaættum. Ingibjörg
af Skíðastaðaætt, en Pálmi af
Stóradals- og Skeggstaðaætt. Hún
fæddist árið 1853, dáinn 1911.
Hann fæddist 1850, dáinn 1927.
Þau bjuggu fyrst á Syðri-Löngu-
mýri í Blöndudal, en lengst af á
Ytri-Löngumýri. Þar ólst Jón upp
ásamt systkinum sínum tveimur,
Eggert og Salome.
Á þeim árum var Löngumýri í
þjóðbraut og kom þangað fjöldi
ferðamanna. Blanda var þá óbrúuð
og oft ill yfírferðar. Kom þá oft í
hlut Jóns að fylgja vegfarendum
yfír ána. Þótti þá mörgum Jón fara
all djarflega og tefla stundum á
tæpasta vaðið, en allt tókst þetta
giftusamlega. Telur hann sjálfur,
að þessi barátta við Blöndu hafi
orðið til þess að auka þrótt sinn og
áræði síðar á ævinni. Á Alþingi
barðist hann þá árum saman fyrir
því, að Blanda yrði brúuð. Lauk
þeirri baráttu svo, að áin var brúuð
á móts við Syðri-Löngumýri. Var
sú brú talin hið glæsilegasta mann-
virki og mikil samgöngubót.
Árið 1978 kom út bókin um Jón
á Akri, sem Hersteinn Pálsson, rit-
stjóri, bjó til prentunar. Hún var
gefin út af Skuggsjá í bókaflokkn-
um: Man ég þann mann. Þar er að
fínna margar góðar greinar um Jón
Pálmason, ævi hans og störf. Höf-
undar eru ýmsir mætir menn, m.a.
Húnvetningar heima og heiman.
Bjöm Bergmann segir svo frá upp-
vaxtarárum Jóns:
„Á bamsárum nam hann í heima-
húsum frumatriði þeirra fræða, sem
nú em kennd í bamaskólum.
Heimanám á þeim tíma var ekki
prófum tengt og veitti engan rétt
til ákveðinna starfa í þjóðfélaginu.
Veganestið var þó oft svo gott, að
margur dugmikill unglingur reis
síðar hátt sem leiðtogi í mikilvæg-
um málum.
Tveggja vetra nám í Hólaskóla
var öll skólaganga Jóns. Þar lauk
hann búfræðiprófí með hæstu ein-
kunn, sem gefín hafði verið þar
fram að þeim tíma. Hóladvölin
sýndi, að hann hefði getað komizt
hátt í langskólanámi. Ferill hans
síðar á ævinni byggðist þó ekki á
hárri prófseinkunn á Hólum, heldur
því, hvemig hann spann úr mann-
kostum sínum og þekkingu. Bóndi
vildi hann verða og auk þess stefndi
hugur hans að fjölþættum félags-
málum."
Segja má, að þetta rættist hvort
tveggja, enda gekk Jón ævinlega
heill og óskiptur að hveiju verki.
Hann tók virkan þátt í félagsstarfi
æskufólks á heimaslóðum, í ung-
menna- og málfundafélögum, og
var einn af stofnendum Ungmenna-
félagasambands Austur-Húna-
vatnssýslu og fyrsti formaður þess.
Hann gerðist snemma félagi í Kaup-
félagi Húnvetninga og Sláturfélagi
Austur-Húnvetninga og mætti oft
sem fulltrúi á fundum þeirra. Hann
átti sæti í stjóm kaupfélagsins í
átta ár. Jón hafði þá skoðun, að
afurðasala landbúnaðarins og inn-
kaupaverzlunin ættu að vera að-
skildar og ekki reknar af sama fé-
lagi. Þessi félög bænda ættu að
vera hlutlaus í pólitík. Hann var
alla tíð samvinnumaður góður.
Hann lýsti skoðunum sínum um
samvinnustefnuna í ágætri grein í
Stefni 1930.
Þá starfaði Jón mikið að félags-
málum bænda, m.a. í Búnaðarfélagi
Svínavatnshrepps, í hreppsnefnd og
sem oddviti um skeið, forðagæzlu-
maður o.fl. í Búnaðarsambandi
Austur-Húnavatnssýslu, sem áður
hét Austurdeild Búnaðarsambands
Húnavatnssýslu, var Jón formaður
fyrstu flórtán árin, þ.e. frá 1929
til 1943.
Árið 1913 byrjaði Jón búskap á
föðurleifð sinni, Ytri-Longumýri, á
móti Eggert bróður sínum. 1915
keypti hann jörðina Mörk í Laxár-
dal og reisti þar bú. Vorið 1917
fluttist hann aftur að Ytri-Löngu-
mýri eftir að Eggert bróðir hans
hafði fallið frá langt um aldur fram.
Árið 1923 keypti hann Akur í
Torfalækjarhreppi, þar sem hann
bjó síðan. Við þá jörð var hann jafn-
an kenndur.
Jón Pálmason var áhugasamur
bóndi að eðlisfari eins og forfeður
hans margir. Sérstaka rækt lagði
hann við sauðfé sitt og kom sér upp
úrvalsgóðum fjárstofni. Hann var
glöggur með afbrigðum og hafði
næmt auga fyrir eðliskostum fjár-
ins. En mörg er búmannsraunin.
Sauðfjárpestir æddu um landið og
stráfelldu bústofninn, svo að við
landauðn lá. Þetta var þungt áfall
fyrir marga bændur. En með
víðtækum aðgerðum, niðurskurði
og fjárskiptum, tókst að vinna bug
á plágunni með aðstoð ríkisvalds-
ins. En það tók mörg ár og olli
miklu umróti í byggðum landsins.
Saga stjómmálamannsins Jóns á
Akri er löng og litrík. Hann varð
snemma áhugasamur um landsmál.
Hann fylgdi Sjálfstæðisflokknum
gamla meðan hans naut við. En
þegar fullveldi var náð í sjálfstæðis-
baráttunni 1918, tóku viðhorf að
breytast, svo og hin gamla flokka-
skipan. Jón gekk í Framsóknar-
flokkinn 1919, en hafði þar skamma
dvöl. Við sameiningu íhaldsflokks-
ins og Fijálslyndaflokksins 1929
var Jón einn af stofnendum Sjálf-
stæðisflokksins.
Gunnar Thoroddsen tekur svo til
orða í grein sinni í fyrmefndri bók
um Jón á Akri:
„Á vordegi 1933 bámst þau
tíðindi um land allt, að Jón bóndi
Pálmason á Akri hefði unnið Aust-
ur-Húnavatnssýslu úr höndum
Framsóknarflokksins í hólmgöngu
við hinn þjóðkunna þingmann Guð-
mund Ólafsson í Ási. Sigur bóndans
á Akri, sem aldrei hafði áður boðið
sig fram til þings, þótti með stórtíð-
indum. Guðmundur Ólafsson hafði
setið á þingi í 19 ár samfleytt. En
það átti eftir að skýrast skjótlega,
að hér höfðu Húnvetningar sent á
Alþing aðsópsmikinn mann, sem
brátt stóð styr um á vettvangi þing-
og þjóðmála."
Jón á Akri sat á þingi í 26 ár
samfleytt fyrir kjördæmi sitt, Aust-
ur-Húnavatnssýslu. En í öllu því
umróti, sem vafð í kringum kjör-
dæmabreytinguna 1959 fór svo, að
hann féll í alþingiskosningunum þá
um vorið fyrir frambjóðanda Fram-
sóknarflokksins, Birni Pálssyni á
Löngumýri, með 28 atkvæða mun.
Um haustið 1959 var aftur kosið
og þá eftir hinu nýja skipulagi. Fór
Jón þá í 3. sætið, baráttusætið, á
lista Sjálfstæðisflokksins í Norður-
landskjördæmi vestra. Tveir efstu
menn listans náðu kjöri, en Jón
varð 1. varamaður flokksins í kjör-
dæminu og einnig landskjörinn
varamaður. Tók hann nokkrum
sinnum sæti á þingi fram að kosn-
ingum 1963, er hann lét baráttunni
lokið eftir þriggja áratuga þingferil.
Ljóst má vera, að þess er enginn
kostur hér að minnast á hvað þá
rekja nema örfá brot af hinni löngu
og merku þingsögu Jóns Pálmason-
ar. Sjálfur tekur hann svo til orða
í viðtali við Matthías Johannessen,
ritstjóra:
„Á þeim langa tíma, sem ég átti
sæti á Alþingi, var það einkum
tvennt, sem ég beitti mér fyrir, auk
Jónína Ólafsdóttir og Jón Pálmason - um 1950
þess sem ég hef þegar pefnt í þess-
um samtölum okkar. í fyrsta lagi
að hlynna að öllu því, er verða
mætti til gagns fyrir okkar aðalat-
vinnuvegi, landbúnaðinn, sjávarút-
veginn og iðnaðinn, og spoma gegn
öllum þeim kröfum, sem ég taldi
þessum framleiðsluatvinnuvegum
ofvaxnar. í öðru lagi að beita mér
fyrir sem allra mestum nauðsynleg-
um umbótaframkvæmdum, einkum
í minni sýslu, Austur-Húnavatns-
sýslu.“
Hér er ekki fast að orði kveðið.
Sannleikurinn er sá, að Jón lét fjöl-
mörg mál til sín taka á þingi og
var þar oft í fylkingarbijósti, ein-
arður og sókndjarfur í hverri raun.
Hann átti um skeið sæti í ijárveit-
inganefnd. Reyndist hann hvort
tveggja í senn gætinn og glögg-
skyggn á fjárhag ríkisins, andvígur
hvers konar bruðli og eyðslu af
opinberu fé, en jafnframt góðviljað-
ur og framsækinn í hinum mikil-
vægustu landsmálum, sem horfðu
til heilla.
Gunnar Thoroddsen segir svo:
„Jón lagði höfuðkapp á, að sveitim-
ar fengju bættar samgöngur, betri
aðstöðu til framleiðslu og að hérað-
ið fengi aðgang að auðæfum hafs-
ins. Fyrir forgöngu hans var ráðist
í stórfelldar hafnarbætur, síldar-
verksmiðju og önnur mannvirki á
Skagaströnd og stórfé varið til
þeitra framkvæmda."
Á þingi var Jón vinsæll og virtur
af flokksbræðrum sínum, sem og
flestum öðrum að ég hygg. Það er
fróðlegt að heyra, hvernig pólitískur
andstæðingur hans, Ágúst bóndi á
Brúnastöðum, ber honum söguna.
Hann segir svo m.a.:
„Ég hygg, að Jón Pálmason hafi
verið einna fyrirferðarmestur í
stjómmálabaráttu þeirra bænda, er
vom honum samtíða á Alþingi.
Hann var stór í sniðum og það
gustaði um hann. Kunni hann slíku
vel, enda orrustuglaður og jafnan
tilbúinn til vasklegrar framgöngu.
Ég tel, að enda þótt Jón brýndi
vopn sín og beitti þeim oft hraust-
lega og gengi kannske stundum
feti of langt, og þótt deila megi um
margt af því, sem hann sagði og
gerði, þá muni hann hafa átt óvini
fáa, en vini marga í hópi þeirra, sem
hann átti í höggi við.
Því verður heldur ekki neitað,
að hann var persónugervingur hins
sjálfstæða, íslenzka bónda, og vildi
veg og gengi stéttar sinnar sem
mest. Hann hafði víkingslund,
sjálfstraust oggóða greind, ogþess-
ir eiginleikar bám hann upp til
helztu trúnaðarstarfa og heiðurs,
sem þjóð vor hefur að veita sínum
beztu sonum. Hann gekk jafnan
heill hildar til og heill hildi frá með
óflekkaðan skjöld. Hann var dreng-
skaparmaður. Slíkan mann er gott
að muna.“
Jón var forseti Sameinaðs Al-
þingis 1945-1949, 1950-1953 og
1959. Hann var skipaður land-
búnaðarráðherra í ráðuneyti Ólafs
Thors 6. desember 1949. Ráðuneyt-
ið fékk lausn 2. marz 1950, en
gegndi störfum til 14. marz 1950,
þegar nýtt ráðuneyti var myndað.
Auk þess sem hér er talið gegndi
Jón mörgum trúnaðarstörfum á
vegum Alþingis og heima í héraði.
Hann var yfirskoðunarmaður ríkis-
Myndveftiaðar
sýning í
SÝNING verður opnuð í útibúi
Sparisjóðs Reykjavíkur og ná-
grennis í Álftabakka 14, Breið-
holti, sunnudaginn 27. nóvember
kl. 14.00—17.00. Sýndur verður
damask-ve&aður eftir Sigríði Jó-
hannsdóttur og Leif BreiðQörð.
Leifur er þekktur fyrir glerlista-
verk sin og hefur Sigríður unnið sem
aðstoðarmaður hans við vinnslu
þeirra í mörg ár. Þau hafa unnið
saman að myndvefnaði síðan 1978
og hefur myndvefnaður þeirra verið
á mörgum sýningum bæði hér á landi
og erlendis.
Á þessari sýningu eru sýnd 16
damask-myndvefnáðarverk. Sigríður
SPRON
lærði damask-myndvefnað í Finn-
landi og hefur á undanfömum árum
unnið ásamt Leifí myndvefnað og
einnig damask-kirkjutextíl fyrir
margar kirkju, m.a. Hallgrímskirkju
og Viðeyjarkirkju. Damask-vefnaður
er aldargömul vefnaðartegund, sem
síðustu áratugi hefur þróast í nútíma
norrænum myndvefnaði. Sigríður er
ein af fáum veflistakonum á Norðurl-
öndum sem vefur damask-myndvefn-
að.
Sýningin stendur yfír til 27. jan-
úar 1989 og verður opin frá mánu-
degi til fímmtudags kl. 9.15—16.00
og föstudaga kl. 9.15—18.00. Sýn-
ingin er sölusýning.
Leifur Breiðfjörö og Sigríður Jóhannsdóttir.
Samtök
gegnastma
og ofiiæmi
halda basar
SAMTÖK gegn astma og ofnæmi
halda sinn árlega kökubasar í
Blómavali við Sigtún sunnudag-
inn 27. nóvember kl. 13.30. Verð-
ur þar úrval af kökum.
Ágóða undanfarinna ára hefur
verið varið til tækjakaupa, t.d. fyrir
bamadeild Landspítalans og lungna-
deild Vífilsstaðaspítala svo eitthvað
sé nefnt. Verður þeirri starfsemi að
sjálfsögðu haldið áfram.
Kökum verður veitt móttaka laug-
ardaginn 26. nóvember á skrifstofu
félagsins Suðurgötu 10, milli kl.
14.00 Og 17.00. (Fréttatilkynning)