Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.1997, Blaðsíða 9

tungumálum.
Tasmanía hefur ekki verið auðveld ábúðar
frumstæðu fólki. Hnattstaðan virðist þó vera
hagstæð og samsvarar Miðjarðarhafínu hér á
norðurhveli. En það segir ekki allt. Fyrir suðr-
inu er órofa haf allt til Suðurskautslandsins
og á vetrum blása kaldir vindar með slagviðrum
úr þeirri áttinni. Ótrúlegt er að klæðlítið fólk
skyldi geta lifað við þær aðstæður.
Klæðlítið já, Meira en það. Tasmaníubúar
gengu svo að segja naktir, bæði sumar og
vetur. Þeir höfðu með einhveijum hætti aðlag-
ast þessum aðstæðum og svipað hefur gerzt
hjá frumbyggjum Ástralíu og indíánum, sem
búa á Eldlandinu, syðst í Suður Ameríku.
Konur í Tasmaníu höfðu þó gjarnan á herðum
sér bút úr kengúruhúð, kannski til að bera í
böm, en til þess að halda á sér hita smurðu
þær sig með blöndu af dýrafeiti og viðarkolum.
Sennilega þætti það ekki mjög geðslegt við-
komu núna.
Það var háttur Tasmaníubúa þegar þeir fóru
um eyjuna að bera með sér logandi kyndla.
Það gerði þeim kleift að kveikja sér eld þar
sem stanzað var. Fornleifafræðingar eru þó á
þeirri skoðun, að fólkið hafí ekki kunnað að
kveikja eld. Náttúran hefur verið hjálpleg og
skógareldar hafa stundum kviknað af elding-
um, en annars hefur orðið að reiða sig á ná-
grannana, ef eldurinn slokknaði.
Austurhluti eyjarinnar er mildari hvað veð-
urfar snertir og þeir sem þar bjuggu höfðu
ekki fyrir því að reisa sér neinskonar hús; létu
skýli úr greinum og tijáberki nægja. Á þann
hátt varð hinsvegar ekki komizt af á vestur-
landinu. Þar komst þetta fólk uppá lag með
að byggja frumstæð hús með stráþökum.
Tasmaníubúar lifðu frá degi til dags og
byggðu á því sem veiðin gaf. En þeir ræktuðu
ekki neitt og höfðu ekki húsdýr. Á næstu úteyj-
um voru þau hlunnindi að hægt var að veiða
sel og sjófugl. Sjórinn er furðu kaldur þama,
en konur höfðu það hlutverk að kafa og á
þann hátt veiddu þær humar. Þær söfnuðu líka
skelfíski og ætum plöntum og ávöxtum. Karl-
amir veiddu hinsvegar fugla og dýr.
Eins og löngum hefur tíðkast hjá mannkind-
inni stóðu Tasmaníubúar í ófriði og vopna-
skaki útaf yfirráðum yfir landgæðum. Vopn
þeirra voru ekki á marga físka, enda var van-
þróunin slík, að engin tól eða tæki gátu þeir
búið sér til úr málmum og ekki einu sinni úr
beinum. Þeir vom á steinaldarstigi og notuðu
steinflögur til að létta sér lífsbaráttuna, stund-
um til að grafa upp skelfísk, stundum til að
grafa eftir rótum. I tæknilegum efnum- náðu
þeir lengst í tágavefnaði; gátu búið til ílát sem
héldu vatni og tágareipi tii að auðvelda trjáklif-
ur. Og með frumstæðum steináhöldum ydduðu
þeir tijágreinar sem gegndu hlutverki spjóts.
í ljósi verkfæraleysins er ekki að undra þó
lítið liggi eftir Tasmaníubúa af listmunum. Þó
bjuggu þeir til hálsfestar, skreyttar skeljum.
Skýlin sem áður em nefnd, herðaskjól kvenna
úr skinni og örfáir, fmmstæðir hlutir til viðbót-
ar, svo sem barkarbátar, vom allt sem 10
þúsund ára einangmn hafði kennt þeim að búa
til. Bátarnir vom raunar fremur flekar en bát-
ar og virðast hafa verið þann veg gerðir, að
tijáberki var rúllað upp (sjá mynd) og vafíð
utanum með tágum. Við það hafa myndast
einskonar flotholt sem gátu haldið flekanum
uppi í skamman tíma, unz hann varð vatnsósa
og sökk. Þetta hafa verið einhverskonar hjálp-
artæki við veiðar, en aðeins var hægt að nota
þá á lygnu vatni, inni á víkum eða á vötnum.
Það er þó nokkurn veginn víst að á þessum
fmmstæðu bátum komust menn yfír á eyju sem
er um 10 km frá Tasmaníuströnd.
Hið skæða vopn fmmbyggjanna á megin-
landi Ástralíu, búmerangið, var óþekkt á Tasm-
aníu, en bogfími var báðum ókunn aðferð og
þeim var líka sameiginlegt að kunna ekki að
búa til leirker eða potta, nota málma og rækta
jörðina. Fmmbyggjar Ástralíu komust uppá lag
með að búa til verkfæri úr beini eða steini með
sköftum, en sú kunnátta var ekki til á Tasma-
níu og vegna þess gátu íbúamir þar ekki fellt
önnur tré en grannar hríslur og þeir höfðu held-
ur ekkert tæki til að búa sér til báta með því
að hola að innan tijáboli, eða skera sér út skál-
ar úr tré. Og án nála úr beini gátu þeir ekki
heldur saumað saman skinn í fatnað.
Þegar hvítir menn komust fyrst í kynni við
ÞESSAR fimm Tasmaníukonur voru þær síðustu sem eftir lifðu af þjóðinni 1858 og
búið að „siðmennta" þær með því að klæða þær að hætti Evrópumanna. Truganini,
sem stendur efst, dó 1876. Þá hafði tekizt að útrýma þessari þjóð. Til hægri: Tvær
ungar Tasmaníustúlkur um 1830.
Tasmaníubúa þótti þeim nálega óskiljanlegt
hvemig hægt var að lifa án verkfæra og í
annan stað þótti leyndardómsfullt hvemig þeir
hefðu án kunnáttu í skipasmíði komizt yfír
úfíð haf á sundinu milli Tasmaníu og Ástralíu.
Nú vita menn, að á síðustu ísöld var stór
hluti af vatnsforða jarðarinnar bundinn í ís og
við það lækkaði sjávarborð um 130 m eftir því
sem talið er, og víða komu upp grandar og
grynningar, eða jafnvel heil lönd sem nú eru
á hafsbotni. Fyrir um 37 þúsund árum varð
hafsbotninn milli Tasmaníu og meginlandsins
að þurru landi og fljótlega þar á eftir hafa
frumbyggjar Ástralíu kannað þetta land. Elztu
mannvistarleyfar hafa með kolefnismælingum
reynst vera 35 þúsund ára gamlar. En þegar
ísöldinni lauk fyrir um 10 þúsund árum, hækk-
aði sjávarborð upp í það sem nú er, og þá
hófst sú einangrun Tasmaníumanna sem stóð
þar til skömmu fyrir aldamótin 1800. í upp-
hafí hefur þetta fólk haft sömu þekkingu og
samskonar hjálpartæki og áhöld og þeir sem
fyrir voru á suðausturströnd Ástralíu. Það
þykir merkilegt, að 10 þúsund árum síðar var
þessi munur orðinn mikill og líklegast að Tasm-
aníubúar hafí glutrað niður kunnáttu sem fyr-
ir var við upphaf þessa landnáms. En það er
líka hugsanlegt að frumstæðar tæknilegar
framfarir hafí orðið á meginlandi Ástralíu, eða
borizt þangað annarsstaðar frá, eftir að Tasm-
aníufólkið einangraðist. Þar á meðal voru veiði-
hundar sem frumbyggjar Ástralíu lærðu að
nota, en bárust ekki til Ástralíu frá Indónesíu
og Ásíulöndum fyrr en fyrir 3.500 árum, en
þá hafði Tasmaníufólkið verið einagrað í meira
en 6 þúsund ár. Það er heldur ekki undrunar-
efni þótt einhveijar framfarir yrðu frekar á
hinu stóra meginlandi Ástralíu þar sem marg-
falt fleira fólk bjó.
Þegar Evrópumenn tóku að birtast á þessum
slóðum, er talið að Ástralíu-frumbyggjar hafi
veri að minnsta kosti 300 þúsund, en 5 þúsund
manns á Tasmaníu. Þjóðflokkar á meginland-
inu skiptu hundruðum; á Tasmaníu voru þeir
níu. Vafasamt er að slá þvi föstu að áunnin
þekking geti ekki glatazt og mannfræðingar
telja að eitthvað slíkt hafí átt sér stað meðal
Tasmaníufólks. Bent er á, að áhöld eins og
nálar hafi verið gerð úr beini; þær sé hinsveg-
ar ómögulegt að búa til úr viði eða steini.
Allskonar beinnálar voru búnar að vera í
þúsundir ára í notkun meðal Ástralíu-
frumbyggja. í uppgreftri

Mörk
FRUMSTÆÐUR bátur eða fleki úrtrjá-
berki, bundinn saman meðtágum. Lengra
náðu Tasmaníumenn ekki í skipasmíði, en þessir
bátar sukku eftir tiltöluiega skamman tíma á fioti.
EYJAN Tasmanía var skagi suður úr Astr-
alíu á síðustu ísöld. Þegar aftur hækkaði
í sjó fyrir um 10 þúsund árum, einangrað-
ist þjóðin sem verið hafði á skaganum.
á Tasmaníu frá því fyrir 7000 árum hafa slík-
ar nálar fundizt og þær voru þá búnar að vera
þar í notkun í 3000 ár, eða frá því eyjan ein-
angraðist. Hinsvegar bregður svo við í því sem
fundizt hefur frá því fyrir 3.500 árum, að eng-
in slík beináhöld eru lengur til. Um það leyti
hefur sá menningarlegi afturkippur orðið, að
kunnáttan til að búa til slíkar nálar hefur af
einhveijum ástæðum dáið út og þarmeð var
ekki lengur hægt að sauma saman skinn í flík-
ur. Ekki er heldur hægt að útiloka að Tasm-
aníufólkið hafí í upphafí tekið með sér það
handhæga vopn, búmerangið, því það elzta sem
fundizt hefur á meginlandi Astralíu er einmitt
frá sama tíma og sjór byijaði að hækka svo
flaut yfír eiðið.
Annar slæmur búskaparlegur afturkippur
var að Tasmaníufólk hætti að veiða og borða
físk. Uppgröftur á fomum búsvæðum hefur
sýnt að fyrir þúsundum ára hafði fískur verið
algengur matur; mikið fannst af allskonar físk-
bein- um og þær fískteg-
undir er enn
hægt að veiða
umhverfís eyjuna.
Þegar Evrópumenn
komu til Tasmaníu sáu
þeir að frumbyggjarnir
veiddu ekki fisk og horfðu á
með sýnilegum viðbjóði, þegar
Evrópumenn veiddu sér í soðið.
Ástæðuna vitum við ekki. Benda má
á, að það eru ekki alltaf hinar praktísku
þarfir sem fá að ráða og sýna dæmi víðsveg-
ar að úr heiminum, að trúarbrögðin koma hér
mjög við sögu. Þegar guðimir segja að eitt-
hvað sé “óhreint" og skuli bannað, þá er ekki
svo glatt gengið í berhögg við það. Ein fískteg-
und kann að vera álitin „óhrein“ og síðan ef
til vill fleiri og fleiri. Þá kann að hafa farið
svo, að enginn vildi snerta fískbein, hvað þá
að nota þau í nálar og önnur áhöld.
Á Flinders-eyju, skógi vaxinni fjallaeyju i
sundinu milli Ástralíu og Tasmaníu hafa fund-
izt mannvistarleifar síðan fyrir 20.000 ámm.
En fyrir 4.700 árum telja menn að enginn
hafí verið þar lengur. Ekki er talið útilokað
að 400 manna þjóðflokkur hafí búið á Flinders-
eyju i 4.000 ár, en hvað varð af þessum þjóð-
flokki er ekki vitað. Þar var enginn maður
þegar Evrópumenn komu þangað fyrst,
skömmu fyrir aldamótin 1800. Sumir hafa tal-
ið að svo fámennur þjóðflokkur geti ekki lifað
nema takmarkaðan tíma vegna óhjákvæmilegr-
ar skyldleikaræktar. Það er þó ekki útilokað,
að Flindersfólkið hafí kunnað betri skil á báta-
smíði og getað siglt yfír sundið til meginlands-
ins á meðan það var enn tiltölulega mjótt. En
þegar sjávarborð hækkaði, myndaðist fyrst
sund milli Flinderseyju og meginlandsins, en
hægt var að ganga þurmm fótum frá eyjunni
til Tasmaníu næstu 1500 árin.
Manndráp sent spert og skemmtun
Einangmn Tasmaníu var rofín 2. desember
1642 þegar hollenski skipstjórinn Abel Tasman
lenti við eyjuna og var hún nefnd eftir honum.
En tíu þúsund ára einsemd Tasmaníufólksins
var þó í rauninni ekki rofin fyrr en með næstu
heimsókn frá Evrópu, 4.marz, 1772. Sá sem
þá stýrði fleyi sínu upp að strönd Tasmaníu
var Fransmaðurinn Nicholas Marion du Fresne.
Innan fárra klukkustunda höfðu skipveijar
skotið nokkra Tasmaniubúa. En evrópsk yfír-
ráð og evrópskur djöfulskapur hófst þó ekki
að marki fyrr en með selveiðimönnum og komu
breskra sakamanna, hermanna og landnema
um 1795. Til að útrýma Tasmaníufólkinu var
ekki látið nægja að nota venjulegar byssur;
ekki dugði minna en fallbyssur í fjöldamorðum
á þeim í mai 18o4.
Margir Tasmaníubúar voru svo óheppnir að
fyrstu Evrópumennimir sem þeir sáu, voru
brezkir sakamenn sem sjálfír höfðu verið pínd-
ir og meðhöndlaðir eins og skepnur eða verra
en það. Nú gátu þeir gengið fram með sams-
konar ofbeldi gagnvart varnarlausu fólkinu.
Konum var smalað saman til íjöldanauðgana
en karlmenn drepnir svo og bömin. Sumir sel-
veiðimenn og fangar tóku sér ekki færri en
2-6 konur sem ambáttir og til skemmtunar. í
fjölmennum þjóðflokki á norðaustur Tasmaníu
voru eftir 72 menn, 3 konur, en ekkert bam.
Enginn Evrópumaður var nokkru sinni dæmd-
ur fyrir þessi dráp.
Ekki vænkaðist hagur Tasmaníufólksins eft-
ir Napóleons-styijaldimar 1820 þegar nokkur
fjöldi brezkra landnema kom til Tasmaníu.
Bretar litu á innfædda eins og dýr, eiginlega
veiðidýr. Aðferðir til að fækka þeim voru með-
al annars að skjóta fólkið af hestbaki eins og
tíðkaðist á héraveiðum heima í Englandi. Fmm-
byggjamir vora líka veiddir í gildrar og drepn-
ir með eitruðu mjöli sem skilið var eftir.
Skemmtilegt þótti að skera undan karlmönnum
og horfa á þá hlaupa þar til þeir dóu af blóð-
missi. Á hæð sem nefnd var Mount Victory,
drápu landnemar 30 Tasmaníubúa og fleygðu
líkunum fyrir björg. Einn lögregluflokkur gekk
fram af sérstökum dugnaði; náði að sálga 70,
en kúlum var ekki eytt á börn. Þeim var bara
slegið við stein. Þetta vora mennirnir frá hinni
siðmenntuðu Evrópu, kristnir menn.
Árið 1828 höfðu Bretar sett landstjóra yfir
Tasmaníu og hann lét sig ekki muna um að
setja lög, eða reglugerð eins og það væri frem-
ur nefnt nú, þar sem var talið leyfilegt að
skjóta á færi hvern þann frumbyggja sem
sæist á „evrópsku" svæðunum þar sem land-
nemar vora að koma sér fyrir. Þessu var skipu-
lega fylgt eftir með því að fimm sakamönnum
„af skárra taginu" var leyft að fara í fylgd
lögreglumanns á frambyggjaskytterí. Með
reglugerð frá 1830 var hnykkt á þessu og smá
verðlaun, 5 sterlingspund fyrir fullorðinn og 2
pund fyrir bam, veitt fyrir að fella fram-
byggja, svipað og gert hefur verið hér þegar
menn veiða mink.
Sama ár, 1830, var trúboðanum George
Augustus Robinson falið að smala saman öllum
frumbyggjum sem eftir væra og skyldu þeir
fluttir frá Tasmaníu. Af þeim 5000 sem áætlað
var að byggju á Tasmaníu þegar hvítir menn
settust þar að, fann trúboðinn aðeins 300.
Næstsíðasti hópurinn, 8 manns, var í felum
til 1834 og 6 manna hópi tókst að leynast til
1842. Frambyggjunum var smalað í einskonar
réttir og þar dó meira en helmingurinn. Þeir
sem þá vora eftir, 135 manns, vora fluttir á
fyrrnefnda Flinders-eyju, sem Tasmaníufólkið
kallaði Dauðs manns eyju. Eftir 13 ár á Dauðs
manns eyju höfðu 88 tií viðbótar látið lífíð, en
þeir 47 sem nú vora eftir, voru á ný fluttir til
Tasmaníu, þar sem sá síðasti, kona að nafni
Truganini, lézt 1876. „Hin endanlega lausn“
hafði heppnast.
Þarmeð var arfur frumbyggjanna á Tasm-
aníu þó ekki með öllu útþurrkaður. Margar
frambyggjakonur í ánauð höfðu eignast börn
með hvítum mönnum. Talið er að um 4000
manns séu af ættum Tasmaníu-frambyggja
og gætu verið fleiri, því þessum uppruna era
menn ekki stoltir af, segir greinarhöfundurinn.
Hann endar grein sína á frásögn af fluginu
frá Tasmaníu með lítilli flugvél og skall á fár-
viðri á leiðinni. Einungis snilld flugmannsins
varð þeim til bjargar, telur höfundurinn, en
þessi flugmaður var einn af fáum afkomendum
Tasmaníu-frambyggjanna.
Byggt á grein eftir Jared Diamond
í tímaritinu Discover.
L
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. MARZ 1997 9