Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.1997, Blaðsíða 5

var ekki ánægður með þetta, og taldi mikil-
vægt að leikendur fengju bitastæðari verkefni
og leikhúsgestir jafnframt betri list. I janúar-
mánuði 1898 skrifar hann í Isafold tvær grein-
ar um verkefnaval Leikfélagsins. Nefnir hann
það í upphafi hinnar fyrri greinar, að leiksýn-
ingar séu besta skemmtunin sem Reykvíking-
um sé boðin, eða geti a.m.k. verið það. En
innihaldsrýrir söngvaleikir, þar sem oft sé líka
miður vel sungið, megi ekki vera allsráðandi
í leikhúsinu. í seinni greininni segir: „Ef dæma
ætti um menntalífið hér í höfuðstað íslands
af leikskemmtunum í vetur, mundi niðurstaðan
vera sú að vér „dependerum" ekkert síður“
af þeim dönsku" nú en á dögum Sveins lög-
manns Sölvasonar. Nú hefur leikflokkur bæjar-
ins leikið fjóra leika, og alla danska". Síðan
segir Einar, að áhorfendur geti naumast varist
þeirri hugsun, að allri þessari miklu fyrirhöfn
sé miður vel varið „meðan flokkurinn hefur
ekkert áræði - eða hvað það nú er, sem að
honum gengur - til að bjóða eitthvað það sem
lætur eftir sig einhver áhrif í huganum dálítið
lengur en meðan hláturvöðvarnir eru á hreyf-
ingu“.
Enn herðir Einar á gagnrýni sinni og segir
að jafnvel bestu leikarar eins og Stefanía Guð-
mundsdóttir fái engan veginn notið sín þegar
þeim sé ætlað að „tala bull“.
En brátt mátti Einar reyna það, að hér var
auðveldara um að tala en úr að bæta. Þegar
á öðru leikári L.R., 1898-99 tók hann við leið-
beinandastarfinu af Indriða og hafði það með
höndum þijú ár samfellt, uns hann fluttist
norður til Ákureyrar 1901.
Fyrsta árið sitt mátti hann að mestu sætta
sig við svipað verkefnaval og verið hafði,
danska söngvaleiki og gamanþætti. Nýlunda
var þó að tveimur leikritum. Var annað Dreng-
urinn rninn, eftir þýskt leikskáld. Hitt var
breskt, Emeralda.
Það var síðan leikárið 1899-1900, sem leik-
endur fengu að glíma við viðamikið verkefni,
leikritið Milli bardaganna eftir Björnson.
Næsta ár var einnig sýnt nýlegt, dramatískt
leikrit, Heimkoman eftir þýska skáldið Her-
mann Sudermann.
Árin sín þijú á Akureyri fékkst Einar nokk-
uð við leikstjóm, setti þar m.a. á svið Dreng-
inn minn árið 1902.
Aftwrgongwr Ibsens
Þegar Einar fluttist á ný til Reykjavíkur
haustið 1904, var ungur og stórhuga leikhús-
maður, Jens B. Waage, að taka við hlutverki
leiðbeinandans hja Leikféiaginu, en formaður
félagsins var þá Árni Eiríksson kaupmaður og
leikari. Undir stjórn þessara manna færðist
Leikfélag Reykjavíkur mikið í fang. Meðal
verkefna leikárið 1904-1905 vom Afturgöngur
og Brúðuheimili Ibsens, Jeppi á Fjalli eftir
Holberg og nýtt verk, John Storm, eftir Hall
Caine. Einar skrifaði vandaða leikdóma í blað
sitt og var greinilega mjög hrifinn af því áræði
og stórhug, sem verkefnavalið sýndi, svo og
leikstjórn og frammistöðu margra leikaranna.
Lagði hann sig mjög fram um að vekja athygli
á því menningarstarfi, sem í leikhúsinu var
unnið - í 9000 manna bæ.
Þegar Einar skrifaði um Afturgöngur Ibsens
rifiaði hann upp hneykslun þá sem leikritið olli
þegar það var fyrst prentað og leikið. Nú sé
verkið leikið um allar jarðir, jafnvel hér úti á
íslandi, „fyrir mannsöfnuði sem ekkert finnur
verulega athugavert við það annað en snilldina."
Einar Ijallar síðan nokkuð um efni leikrits-
ins, en snýr sér loks að leikurunum. Þykir
honum túlkun þeirra á þessu vandflutta verki
furðu góð, þegar á heildina sé litið. Gunnþór-
unn Halldórsdóttir og Friðfínnur Guðjónsson
skili sínum hlutverkum með sóma. En bestan
leik sýnir Jens B. Waage, sem fer með hlut-
verk Mandels prests. Hann leikur „af festu og
snilld“, og miklu betur en sænski stórleikarinn
sem Einar sá í hlutverki klerksins fyrir 23
árum.
Leikdómnum lýkur með þessum orðum:
„Svo langt er þá Leikfélag Reykjavíkur kom-
ið að það getur sýnt Afturgöngur Ibsens svo
vel að áhorfendur hafi listarnautn af. Tiltölu-
lega lítill vandi er að fá menn til að hlusta á
gaman og léttúðugt og léttvægt glens. Hitt
er þrautin þyngri að fá kvöld eftir kvöld hús-
fylli til þess að horfa á eitthvert dapurlegasta
og ömurlegasta snilldarverk nýliðinnar aldar.
Þá þraut er Leikfélagið að vinna. Það er sæmd
fyrir félagið. Og það er líka sæmd fyrir þenn-
an bæ.“
John Storm
Að dómi Einars unnu Leikfélagsmenn
stærstan leiksigur þennan vetur er sýnt var
leikritið John Storm eftir Hall Caine. Heildar-
svip leikritsins telur hann ótrúlega góðan og
frammistöðu aðalleikaranna tveggja frábæra.
Hann segir Leikfélagið færast hér mikið í
fang. Kostnaður við uppfærsluna sé verulegur,
leikarar margir og viðamikil leiktjöld fengin
frá útlöndum. Og svo séu aðalhlutverkin svo
vandleikin, að öðrum sé ekki fyrir þeim trú-
andi en bestu leikurum.
Einar lýsir síðan efni leikritsins, þar sem
aðalpersónan sé ungur prestur, mikill hug-
sjónamaður, en strangur og dómharður og
ekki laus við ofstæki. Leikritið nær að sögn
Einars hámarki í ijórða þætti, þegar presturinn
missir vitið og „geðshræringar-ofsinn verður
svo magnaður að hann ætlar að lífláta stúlk-
una sem hann ann svo heitt.“
Um frammistöðu leikaranna segir Einar, að
þeir standi sig yfirleitt vel, en um aðalleikar-
ana tvo sæti það miklum tíðindum á ísiensku
leiksviði, að þau leiki hvort öðru betur. Jens
B. Waage leiki unga prestinn aðdáanlega vel,
og fröken Guðrún Einarsson ekki síður stúlk-
una Glory. Henni takist jafnfrábærlega að
túlka gleði og sorg, „allt frá fögnuði lífsnautn-
arinnar niður í örvæntingu og dauðans ang-
ist.“ Svo hrifínn er Einar af leik Guðrúnar að
hann fullyrðir, að stæði hún á stóru leiksviði
í erlendri stórborg og sýndi slíkan leik, væri
hún orðin fræg kona. „Svo gáfulegur er leikur
hennar yfirleitt og svo yndislegt er atferli henn-
ar á leiksviðinu".
Guðrún Einarsson, sem Einar nefnir svo,
er þekktari undir nafninu Guðrún Indriðadóttir.
Það sem hér hefur verið vitnað til, verður
að nægja sem sýnishorn af leikdómum Einars,
en þá skrifaði hann að staðaldri öll árin sem
hann var ritstjóri í Reykjavík. Voru leikdómar-
ar hans jafnan efnismeiri, gjörhugsaðri og
vandaðri en skrif annarra á þeim tíma um leik-
rit og leiklist.
Adstaóan var bágborin
Fátt var Einari meira keppikefli en það, að
í höfuðstað landsins þróaðist leiklistarstarf-
semi, sem hefði burði til að sýna með sóma
veigamikil leikrit. Starf hans sem leikdómara
hneig allt í þá átt. Leikrit hans sjálfs voru og
þáttur í þeirri staðföstu viðleitni hans að efla
íslenskt leikhús.
Afskipti Einars af leikhúsmálum áttu rót
sína að rekja til þeirrar fullvissu hans, að góð
leikstarfsemi væri gildur þáttur í menningar-
lífi hverrar þjóðar, sem bera mætti saman við
skóla og kirkju. Þetta kemur víða fram, en
sjaldan með eindregnari hætti en í veigamik-
illi ritgerð í ísafold 10. júlí 1909, sem nefndist
Leikhúsið.
Tilefni greinarinnar var það að nýlega hafði
verið skýrt frá aðalfundi Leikfélags Reykjavík-
ur og furðu blómlegri starfsemi þess á liðnu
starfsári. Hafði þá einhver orðið til að býsnast
yfír því, hve fúsir Reykvíkingar væru að fleygja
aurunum sínum í þarfleysu, eins og aðgöngum-
iða að leiksýningum. Þessu svaraði Einar á
þann veg, að allir menn þyrftu eitthvað sér
til ánægju. Og fái menn ekki góða ánægju,
þá leiti menn sér vondrar ánægju. í öllum siðuð-
um löndum þyki leikhús einhver besta ánægju-
lindin. Þar sem best sé ástatt, megj líta á þau
sem nokkurs konar háskóla almennings.
Hann fjallar síðan um Leikfélag Reykjavíkur
og telur leikara og aðra starfsmenn þar vinna
gott verk við fádæma erfið skilyrði. Gegni
hreinni furðu, að nokkur skuli fást til að standa
í því að reyna að iðka hér frambærilega leik-
list við þær aðstæður sem leikararnir hafa
orðið að búa við. Og ekki sé heldur verið að
hlaða undir leikhúsgestina. Einar segir um
þetta:
„Óvistlegri staður en Leikhús Reykvíkinga
er vandfundinn. Sætin eru lakari en nokkur
maður situr á heima hjá sér, og nær því ókleift
er að komast í þau og úr þeim. Koldimmt er
á áhorfendasvæðinu frá því er tjaldið er dreg-
ið upp fyrsta sinn og þangað til farið er. Eng-
inn getur lesið leikendaskrána þar inni. Vetrar-
kuldinn kemur rakleiðis inn á mann í sætun-
um, ef lokið er uj>p dyrunum, og vonda loftið
kemst ekki út. I sunnanstormi heyrast ekki
orðaskil á leiksviðinu. Sé rigning af suðri, ýrir
inn á mann frá gluggunum í salnum. Og stund-
um lekur svo ofan á mann úr loftinu, að annað-
hvort er að sitja með regnhlíf yfir höfðinu á
sér eða verða rennvotur. Og af því að þeim
sem fyrir aftan mann eru, þykir ekki sem
hentugast að hafa uppspenntar regnhlífar fyr-
ir framan sig, þá verður maður heldur votur.
Samt fyllir bæjarfólkið þetta hús hvað eftir
annað. Það sýnir, hvað mikil er löngunin hér
eftir sjónleikum, og hve vel þeir mundu verða
þegnir, ef vel færi um menn.“
Leikrit Einars
Hér verður að geta stuttlega þeirra fjögurra
leikrita, sem Eínar samdi, og urðu flest Leikfé-
lagi Reykjavikur mikil lyftistöng og tekjulind.
Það var fyrst árið 1913, sem Einar sendi
frá sér leikrit, þá 53 ára gamall. Það var Lén-
harður fógeti, eina sögulega skáldverkið, sem
hann lét frá sér fara. Lénharður var þegar
tekinn til sýningar hjá L.R. undir leikstjórn
höfundar. Var frumsýning annan dag jóla við
einstaklega góðar undirtektir. Vel hafði verið
til alls vandað, m.a. voru frumflutt ný lög eft-
ir Árna Thorsteinsson við söngtexta leiksins.
Urðu þau strax vinsæl. Leiktjöld Einars Jóns-
sonar málara fengu og mikið lof.
Reykjavíkurblöðin eru öll sammála um að
þrátt fyrir nokkra annmarka hafi leikritið ver-
i_ð áhrifamikið og frammistaða leikara ágæt.
í hlutverki Guðnýjar frá Selfossi var fremsta
leikkona landsins, Stefanía Guðmundsdóttir.
Þótti henni takast vei upp, einkum í fjórða
þætti, sem þótti áhrifamestur. Leikdómari Isa-
foldar klykkir út með þessum orðum: „Lénharð-
ur fógeti er viðburður í íslenskum bókmennt-
um, þar sem hann er fyrsta spor eins helsta
skálds vors á leikrita-brautinni - og það svo
vel stigið".
Viðtökur leikhúsgesta voru frábærlega góð-
ar. Var Lénharður sýndur á 18 sýningum fyr-
ir fullu húsi, en það var þá óvenju mikill sýn-
ingafjöldi. Leikritið var svo aftur tekið til sýn-
inga á næsta leikári, og síðan gripið til þess
hvað eftir annað, þegar auka þurfti aðsókn
að Jeikhúsinu og laga fjárhaginn.
Árið 1914 var Lénharður fógeti leikinn á
Akureyri og vel til alls vandað. Stefán Stefáns-
son skólameistari var leiðbeinandi. Taldi blaðið
Norðri það vera „nær einróma álit þeirra sem
leikinn sáu, að jafngóð ieiksýning hafi ekki
verið á boðstólum til langs tíma“.
Eftir hinar prýðisgóðu viðtökur sem Lén-
harður fógeti hlaut á leiksviði, var ekki að
undra þótt Einar freistaði þess að glíma við
leikritsgerð í annað sinn, enda eindregið til
þess hvattur af Leikfélagsmönnum. Leið og
ekki á löngu uns hann hafði samið nýtt leik-
rit, þar sem hann tók fyrir efni úr samtíman-
um. Hlaut það nafnið Syndir annara og var
frumsýnt í Iðnó 7. febrúar 1915.
Móttökurnar sem þetta nýja verk fékk hjá
leik- og ritdómurum voru afar misjafnar. Hins
vegar tóku leikhúsgestir því vel, þótt ekki hlyti
það svipaðar vinsældir og Lénharður fógeti.
Það var sýnt fram á vor við góða aðsókn og
tekið upp aftur á næsta leikári. Vorið 1915
var það einnig sýnt af leikflokki á Akureyri.
Liðu nú 16 ár þar til Einar sendi frá sér
leikrit, en hinn 30. apríl 1931 hóf L.R. sýningu
á nýju leikverki hans, sem hlotið hafði nafnið
Hallsteinn og Dóra. Gerðist síðasti þáttur þess
„einhversstaðar í tilverunni", þ.e. í heimi framl-
iðinna. Leikdómari Morgunblaðsins, Guðni
Jónsson magister, lofar leikritið og telur eink-
um fjórða þátt vel skrifaðan og áhrifamikinn.
Segir hann að frumsýningargestir hafi tekið
verkinu fagnandi og hyllt höfundinn.
Leikrit þetta hlaut mikla aðsókn og vinsæld-
ir. í Alþýðublaðinu 20. maí 1931 segir: „Hið
ágæta leikrit Einars H. Kvarans verður eftir
því vinsælla sem fleiri sjá það, enda er það
alltaf sýnt fyrir troðfullu húsi“.
I júlímánuði þetta ár fór Leikfélag Reykja-
víkur með Hallstein og Dóru norður til Ákur-
eyrar, og var þetta í fyrsta skipti sem það lagði
í slíkan leiðangur. Tókst leikför þessi mjög
vel. Fögnuðu öll Akureyrarblöðin þessu fram-
taki og báru lof á leikritið og leikendurna. Var
leikritið sýnt nyrðra sex sinnum, og var húsfyll-
ir við allar sýningarnar.
LÉNHARÐUR fógeti eftir Einar H. Kvaran á sviftinu í Iðnó 1913.
Ágætar móttökur leikhúsgesta ollu því að
Leikfélagsmenn báðu Einar um meira af svo
góðu. Varð hann við áskorunum, og síðla vetr-
ar 1932 var tekið til sýningar nýtt leikrit, Jósa-
fat, samið upp úr skáldsögunni Sambýli.
Ekki fékk Jósafat jafngóðar viðtökur og
Hallsteinn og Dóra. Merkasta leikdóminn um
verkið skrifaði Halldór Kiljan Laxness í Al-
þýðublaðið 4. mars. Honum finnst það athyglis-
vert, að enda þótt hér séu „brotnar flestar eða
allar reglur sem formsins menn telja að gildi
um dramatísk verk“ takist Einari að „skapa
spenningu í leik, enda kunni hann flestum
betur „að smíða ágættilsvör". Ennfremur seg-
ir Halldór: „Það eru ákveðnir hlutir sem honum
heppnast ævinlega með afbrigðum, t.d. að
draga fram persónuleg og almenn einkenni
gamals alþýðufólks".
Leikhúsgestir tóku leiknum vel. Voru dómar
og á þá lund, að aðalhlutverkin hefðu verið
mjög vel leikin, Jósafat Haraldar Bjömssonar
eftirminnilegur og Gríma gamla þvottakona í
túlkun Gunnþómnnar Halldórsdóttur öldungis
frábær.
Leiksljóri og formaówr
Haustið 1912 hafði Einar tengst Leikfélagi
Reykjavíkur nánum böndum á ný, er hann
gerðist í annað sinn leiðbeinandi við æfíngar.
Meðal annars stýrði hann uppsetningu eigin
leikrita. Leiðbeiningarstarfínu sinnti Einar að
þessu sinni í fjögur leikár, frá hausti 1912 til
vors 1916.
í öðra bindi leiklistarsögu sinnar segir
Sveinn Einarsson að á hinu fyrra skeiði Ein-
ars sem leiðbeinandi hjá L.R. sé „ótvírætt að
áhrif hans hafa verið mikil og grandvallandi
á þeim áram þegar leikhópurinn er að vinna
sig upp úr viðvaningshættinum sem áður tíðk-
aðist og ná valdi á raunsæislegum leikmáta“.
Hitt er og ljóst, að einnig á þessu seinna tíma-
bili leikstjórnar sinnar átti Einar góðan hlut
að því að leikarar félagsins fengu verðug hlut-
verk samhliða góðri tilsögn, og komust þannig
til aukins listræns þroska. Hann var fundvís
á álitleg leikaraefni og átti vafalaust mikinn
þátt í því að hæfileikaríkustu leikarar þessara
ára, Stefanía Guðmundsdóttir, Guðrún Indriða-
dóttir og Jens B. Waage fengu sýnt hvað í
þeim bjó. Þess voru jafnvel dæmi, að roskinn
gamanleikari úr ærslahlutverkum, eins og
Kristján Ó. Þorgrímsson, þótti leika einkar vel
alvarleg hlutverk undir leikstjórn Einars.
Á aðalfundi Leikfélags Reykjavíkur 1917
var Einar kosinn formaður Leikfélags Reykja-
víkur. Gegndi hann því starfi samfellt í fímm
ár, til 1922.
Einar mun því aðeins hafa tekið að sér for-
mennskuna að hann fékk fyrirheit um að sér
yrði hlíft við daglegri framkvæmdastjórn. Nán-
asti samstarfsmaður hans þijú fyrstu árin var
Jens B. Waage, sem var allt í senn: fram-
kvæmdastjóri, leikstjóri og einn aðalleikarinn.
Síðustu árin tvö hafði Guðrún Indriðadóttir
leikstjórnina með höndum.
Þessi formannsár Einars var haldið allvel í
horfinu, en fjárskortur setti félaginu þröng
takmörk. Einkum voru fyrstu árin eftir heims-
styijöldina erfíð í efnalegu tilliti. Kostað var
kapps um að sýna íslensk leikrit, gömul og
ný. Af nýjum leikritum þessa tímabils vöktu
mesta athygli verk Guðmundar Kambans,
Konungsglíman og Vér morðingjar. Eldri leik-
rit íslensk, sem leikin voru á þessum árum
vora Lénharður fógeti, Fjalla-Eyvindur og
Nýársnóttin. Þýdd verk, sem tekin vora til
flutnings voru jöfnum höndum leikrit góð-
skálda og léttir gamanleikir, til að rétta við
fjárhaginn.
Einn af ávöxtum hins mikla leikhúsaáhuga
Einars var sá, að hann kynntist öllum helstu
leikurum höfuðstaðarins um áratuga skeið.
Minntist hann nokkurra þeirra með eftirminni-
legum hætti, ýmist í afmælisgreinum eða dán-
arminningum. Áður hefur verið til þess vitnað,
sem hann sagði um Guðrúnu Indriðadóttur,
þegar hún steig fyrst á fjalirnar. Á 25 ára
leikafmæli hennar skrifaði hann og ágæta
grein (Mbl. 18. jan. 1924), og riíjar þar sitt-
hvað upp frá samstarfí þeirra.
En varla fer það á milli mála, að hann var
ekki jafnhrifinn af neinum leikara, karli né
konu, sem Stefan-'u Guðmundsdóttur. Oft ræð-
ir hann í leikdómum sínum um afburðagóða
frammistöðu hennar. Frú Stefanía andaðist
1926, tæplega fímmtug að aldri. Hrein snilld
er ritgerð sú um list Stefaníu, sem Einar birti
í Eimreiðinni síðar hið sama ár. Þar segir hann
m.a.:
„Þegar fyrsta kvöldið sem ég sá hana leika,
var ég ekki í neinum vafa um það, að hér var
á ferðinni hæfileiki, sem skipa mátti á bekk
með því besta í veröldinni, ef hann fengi að
njóta sín að fullu. Gamanið var létt hjá henni
eins og gleðin í barnssálunum . . . Mér fannst
öll þessi fegurð og allur þessi léttleikur og Öll
þessi listræna gleði og allur þessi yndisleikur
vera eins og einhver ný opinberan, sem verið
væri að veita yfir þann litla og að öllu leyti
fátæklega bæ, sem Reykjavík var þá. . . Árin
liðu, og list hennar breyttist. og magnaðist.
Hlutverkin voru gjörólík þeim, sem hún ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. MARZ 1997 5