Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 23

sem snauða og tréð er elur ávöxtinn á réttum
tíma án þess að hugsa sér upp einhverja frum-
eindaspeki er greini frá því hversvegna það
gerir það. Innri tilgangur alheimsins er falsk-
ur og merkir ekki neitt. Alberto Caeiro trúir
ekki.á guð, vegna þeirra einföldu sanninda
að hann hefur aldrei birst honum eða spjallað
kumpánlega við hann. En sé guð í blómunum,
hæþunum, geislum sólarinnar og tunglskin-
inu, þá trúir hann á hann án þess að hug-
leiða það frekar.
Hann nefnir hann einungis tré eða blóm.
Á sama hátt og tilverustefnan (með mik-
illi einföldun) hafði að orðtaki: Ég er það sem
ég geri!, gæti orðtak Alberto Caeiro verið:
Ég er það sem ég sé!
Markmið Femando Pessoa var að skapa
með Alberto Caeiro hið sanna náttúruskáld
sem horfði hlutlaust á heiminn.
Að baki ásýnda hlutanna bjó ekkert, stein-
ar, hæðir og staðir bjuggu ekki yfir neinum
leyndardómum, engin helgisögn éða fom
átrúnaður, hugmynd um tilgang, gat gefið
veru hlutanna mynd sem var æðri ásýnd
þeirra. Alberto Caeiro horfði á heiminn á hlut-
lausan hátt og í því er fólgin mesti brestur
hans sem skálds.
Maðurinn sem orti ljó(5in var haldinn þeirri
vitneskju um heiminn sem menn afla sér með
lífi sínu og Alberto Caeiro verður aldrei neitt
meira en kenning eða tilraun, að sönnu mjög
merkileg tilraun Femando Pessoa. Maðurinn
er það sem hann sér og heyrir og lærir, fest-
ir sér í minni, auk þeirrar reynslu er kemur
óumbeðin og verður óaðvitandi stór þáttur í
lífi sérhvers manns. Borinn inn í heim tákna
og tungumáls, lærir maðurinn smám saman
í uppvexti sínum að greina í sundur og skilja.
(Hvaða ályktanir menn draga almennt af
brotkenndri vem og skynjun sinni, er allt
önnur saga).
í þessu er klofningur Alberto Caeiros fólg-
inn, lesandi ljóða hans skynjar fljótt að baki
hans annan mann sem yrkir ljóð hans.
Fernando varð snemma ljós þessi agnúi á
ljóðlist A. Caeiros og hófst þegar handa við
að töfra Ricardo Reis fram úr skugganum.
Heiðinginn R. Reis þráir að lifa einn dag
án nokkurrar vitneskju um nóttina á undan
eða á eftir. Hann telur alla guði heimsins
jafningja, tekur ekki einn fram yfir annan
og vonast ekki eftir neinu, allt það sem kem-
ur er þakkarvert. Stundum hljómar ljóðlist
hans eins og leiðbeiningar:
/ augum sjómannsins er dimmt hafið
beinn og breiður farvegur.
Fylg þú í brotkenndum einmanaleik lífsins,
sjálfum þér til hafnar.
(þú þekkir engan annan).
En í bestu ljóðum Ricardo Reis rís skáld-
skapur hans í miklar hæðir og hann er að
mínum dómi það skáld höfundarnafnanna sem
stundum stendur Fernando Pessoa fyllilega á
sporði. Þessi glaðsinna heimsmaður með allar
sínar tilvitnanir í gríska og rómverska arfínn,
kæruleysi, fögnuð og frumspeki í samfloti við
sjálfshyggju sína, nær á tíðum djúpri og
sannri lífssýn.
En Fernando leiddist fljótt það sem hann
kallaði: „Falskan heiðindóm Ricardo Reis“ og
hóf leitina innra með sér að skáldi er gæti
tekist á við nútímann af fullri einurð. Skáld
módernískrar hugsunar, hinn taugaveiklaði
Alvaro de Campos, kom til sögunnar. Maður
sem þráir að játast borgarmenningu tuttug-
ustu aldarinnar og verða þátttakandi í henni,
gegnheill sem bílvél af allranýjustu gerð.
En þó að Alvaro gangi þessari heimsmynd
á hönd, stendur hann þó ávallt utan hennar
sem skáld, vélar og stjórnendur þeirra þurfa
ekki á skáldi að halda, hlutskipti skáldsins í
ört vaxandi tæknihyggju er að standa álengd-
ar, afskiptur sem aldrei fyrr.
Alvaro de Campos veltir því fyrir sér að
kvænast dóttur leigusala síns, hugsanlega
yrði sú ráðstöfun hans til þess að binda enda
á óhamingju hans og sálarangist. í herbergj-
um Alvaro ríkir engin gleði, það er í húsunum
hinum megin götunnar sem gleðin á heima
og lífið streymir þar áfram án umhugsunar,
heilsteypt og hömlulaust.
Opinn ljóðstfll Alvaro er breiður, tjáning-
arríkur og í honum gætir (líkt og í samtíma
hans) eilítillar taugaveiklaðrar uppgjafa-
kenndar:
Ég er ekki neitt.
Get aldrei orðið neitt..
Hef engan vilja eða getu til þess að verða að einhverju.
Að þessu slepptu, el ég með sjálfum mér alla drauma
veraldarinnar.
Mikilla áhrifa frá bandaríska skáldinu
Walt Whitman gætir í opnum ljóðum Alvaro
de Campos en ljóðlist W. Whitmans, eins
auðskilin og hún virðist í fyrstu, sækir ekki
hvað síst styrk sinn í óbeislaða frumskynjun,
einhverskonar óhamda eðlishvöt, eðlisdýrkun,
(Dýrin standa að áliti W. Whitmans framar
manninum, m.a. vegna þess að þau gera enga
kröfu til þess að ríkja yfir eða stjóma náttúr-
unni og heiminum, eyða að auki ekki lífi sínu
í málskraf og málþóf, en drottnunarkenndin
og flærðin eru að dómi W. Whitmans ófrávíkj-
anlegir lestir er liggja djúpt 1 eðli og athöfn-
um mannkynsins) og þó að W. Whitman syngi
mannúðinni og lífinu óð, vakir þessi óhamdi
frumkraftur undir yfirborði kvæðanna og
veitir þeim slagkraft, sérstæðan hljóm er
hrífur lesandann. Ljóðlist Alvaro er mun fág-
aðri og þrátt fyrir opinn, orðmargan og
myndríkan stíl, mun hófsamari.
Enn verður lesanda það á að skynja að
baki kvæðanna mann er býr yfir meira inn-
sæi, ögun og lífsvisku. Skáldið en ekki hlut-
gerving hans. Skáldið Fernando Pessoa.
ElTT AF HÖFUÐSKÁLDUM
álfunnar
Hvað var eðlilegra fyrir leikskáld en að
skapa persónur sem fluttu af munni fram orð
þess? Persónur er iðkað gátu þann skáldskap
er höfundur þeirra taldi mikilvægan og féll
að kenningum þeim sem hann hafði mótað.
Aftur vék Fernando að W. Shakespeare í því
skyni að varpa ljósi á markmið sitt:
„Höfundarnöfn mín eru ekki einungis
skuggar, heldur persónur sem ég heyri ræð-
ast við innra með mér og sé jafnvel.. .! Orð
þeirra eru einlæg á sama hátt og orð þau er
leikritahöfundur leggur í munn persóna sinna,
eru einlæg. Orð Lés konungs eru einlæg ...
en þau eru ekki orð Shakespeares ... heldur
sköpunarverk hans.“
í hinni flóknu og marghömu skynjun Fern-
ando Pessoa birtust nokkrar þær manngerðir
er síðar áttu eftir að koma fram í vestrænni
menningu þessarar aldar. Alberto Caeiro,
maðurinn sem hverfur á vit náttúrunnar og
hafnar ófriði og stríði. Hefur enda engan
þann átrúnað, hvorki þjóðfélagslegan né and-
legan sem réttlætt gæti þátttöku hans í slíkum
hildarleik.
Friðarhreyfingar undanfarinna ára koma
ósjálfrátt upp í hugann sem og fjöldi þeirra
náttúruvemdarsamtaka sem beint hafa spjót-
um sínum að stigvaxandi rányrkju mannsins
á viðkvæmu lífríki jarðar. Einnig virðist Al-
berto eiga sitthvað sameiginlegt með því fólki
sem sótt hefur í Búddisma, sökum boðorðsins
um hreina, óskerta upplifun ástríðna, eðlis-
hvata og náttúrueiningar. Ricardo Reis, guð-
leysinginn, sjálfshyggjumaðurinn sem leitar
í fornan átrúnað, klassíska fegurðarskynjun
fornaldar og teflir henni fram gegn sundruð-
um heimi nútímans. Líkt og sprottinn upp
úr misskilningi á F. Nietzsche uppalinn í
anda kenninga hans.
Og að lokum Alvaro de Campos, maðurinn
sem trúir á og lofsyngur framfarir, sama
hvaða gjald verði að greiða af völdum þeirra.
Krafa vestrænna og marxískra þjóðfélaga
austursins um sífelldar framfarir, líkt og
kristallast í þessum manni sem veit ekkert
fegurra en rísandi stórborgir og endalausa
möguleika tæknialdarinnar.
Allir eiga þeir sé samnefnara í skynjun
eins manns.
Ljóð þau er Fernando Pessoa yrkir undir
eigin nafni eru að mínum dómi, hápunkturinn
á ferli hans. List hans sjálfs er marghamari,
heimspekilegri og dýpri en höfundarnafna
hans og þar gætir kennda og spurna hins
lifandi manns í mun ríkara mæli. Einföld á
ytra borði og látlaus í framsetningu, búa ljóð
hans yfir miklum leyndardómum, reynslu og
lífsvisku, ásamt eðlislægri baráttu þess manns
sem einsetur sér að öðlast skilning á veru
sinni og umheiminum, lífinu sem birtist í fjöl-
breytileik sínum í smáu og stóru.
Hjartað er máttugt tákn í ljóðum hans,
hjartað er stendur fyrir sálarleysi nútíma-
mannsins, sem rændur hefur verið allri trú,
tign og göfugmennsku, í raun öllu því sem
varðveitir mennsku mannsins og gerir hann
að manni.
Fernando Pessoa var alla tíð mikill efa-
hyggjumaður, það er ekki fyrr en undir lok
lífs hans að kristinnar sannfæringar verður
vart, hann sættir sig við og axlar þá ábyrgð
sem trúin á guð leggur mönnum á herðar.
Árið 1935 vann hann við að búa ljóð sín
frumkveðin á portúgalska tungu til prentunar
og auðnaðist honum að koma Mensagem á
framfæri við lesendur, safni ættjarðarljóða
er mynduðu að hans sögn eitt ljóð, óð til
Portúgals. Fleiri kver kveðin á tungu þjóðar
sinnar auðnaðist honum ekki að senda frá
sér. Það var ekki fyrr en 1945 að gamall
vinur hans og félagi frá árunum í kringum
1915, fór að róta í trékistu hans að útgáfa
á ljóðum Fernando Pessoa hófst fyrir alvöru
í Portúgal, útgáfa sem staðið hefur yfir fram
á þennan dag og tryggt hefur skáldinu heið-
urssess og miklar almennar vinsældir landa
sinna. í kjölfar þess fylgir sú viðurkenning á
ljóðlist hans er vex óðum í Evrópu og fært
hefur Fernando Pessoa þann sess sem hann
skipar afdráttarlaust sem eitt af höfuðskáld-
um álfunnar á þessari öld, marghamur og
frumlegur. En kvöldin og vínstofurnar í Baixa
tóku að lokum sinn toll.
Femando Pessoa átti tíðum við erfitt þung-
lyndi að stríða og ein afleiðinga þess var
óhófleg áfengisdrykkja til ijölda ára.
Hann lést af völdum lifrarbólgu þann 30.
nóvember 1935.
Höfundur er skáld og hefur gefið út tvær
Ijóðabækur.
Málverk eftir
portúgalska
málarann
Almada-Negrei-
os, sem sýnir
Pessoa viðfasta-
borð sitt í veit-
ingahúsinu
Irmados Unidos.
FERNANDO PESSOA
Ég hlustaði án þess að horfa
Ég hlustaði án þess að horfa
°g uppgötvaði í rjóðrinu dísir og skógarpúka,
sem þar stigu trylltan dans.
Á milli trjánna sem varpa frá sér skuggum eða ótta
runnarnir skulfu undan augnaráði áhorfandans.
Hver veit...! Hvað leið þar hjá?
Ég reis á fætur og heyrði hjarta slá,
slög þess hjarta er engri auðlegð fagnar
eftir að hugurinn tálsýninni hafnar.
Hver er' ég, sem ekkert hjarta á?
Þegar ekkert er utan við
Þegar ekkert er, utan við, það er
þegar geislar ómálgrar sólarinnar
eru gjöfulir og þögn skógarins
elur mörg hljóð án hljóms.
Andvarinn brosir blítt.
Síðdegið er einhver sem þráir að gleyma.
Óljós hviða hrærir laufskrúðið
og fleiri en runnarnir titra.
Að hafa átt von er ofurást á gildi orða
líkt og þegar sögu er breytt í sunginn óð.
Er þögnin fellur yfir skóginn,
þá talar skógurinn.
Hugurinn
Þegar, af einhverri ástæðu
eða engri, í angist sálarinnar
er skuggi dauðans nálgast.
Sér hugurinn án blindu
— Birtu án kyrrðar —
hvemig lífið sem streymir hjá
er skuggi.
A hvaða hátt fyrirheitin urðu
að harmi,
og elskar lífið enn heitar.
Krýndu mig með rósum
Ricardo Reis
Krýndu mig með rósum.
Krýndu mig í raun og sanni
með rósum.
Rósum sem brenna upp
til agna á sjóðheitu enni.
Fölna svo skjótt!
Krýndu mig með rósum
og með flögrandi laufskrúði.
Það er nóg.
í heiðskírri birtu dagsins
Heiðskír er birta dagsins, jafnvel hljóðin skína,
ofin í landiðu opins akurs, þau hvíla.
Hún snarkar, þögn andvarans.
Ég hef lengi þráð að verða þess umkominn,
líkt og hljóðin
að lifa með hlutum,
óháður veröld þeirra.
Þráð að vera:
Vængjuð afleiðing
hinnar raunverulegu fjarlægðar.
Þorvarður Hjálmarsson þýddi
F
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1990 23