Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 22

KRYNDU MIG
MEÐ ROSUM
ytra borði var líf portúgalska skáldsins Fern-
andos Pessoa ekki viðburðaríkt eða hlaðið
æsingi og spennu. Hann fæddist í Lissabon
þann 13. júní 1888. Árið 1893 var honum
þungur harmur kveðinn er hann missti föður
Um portúgalska skáldið
FERNANDO PESSOA,
sem lézt 19 3 5, og hefur
í seinni tíð verið talið
eitt af höfuðskáldum
álfunnar, marghamur og
frumlegur.
Eftir ÞORVARÐ
HJÁLMARSSON
Pessoa á götu í Lissabon.
sinn, velmetinn leikhús- og tónlistargagnrýn-
anda. Móðir Fernando gifti sig fljótlega aft-
ur, mannsefni hennar var sendifulltrúi
Portúgals í Durban í Suður-Afríku og fluttist
ijölskyldan þangað.
í Durban stundaði Fernando nám við enska
einkaskóla og náði slíkri leikni í meðferð
enskrar tungu að hann vann til verðlauna
fyrir ritgerðir sínar, síðar átti hann eftir að
hefja höfundarferil sinn á þessari tungu skáld-
jöfursins Williams Shakespeares.
Fernando fann sárt til einsemdar sinnar í
Durban og var óhamingjusamt barn. Ef draga
má ályktanir af því sem hann lét seinna frá
sér fara varðandi barnæsku sína, þá hefur
næmt innsæi hans þegar veríð tekið að mót-
ast á barnsaldri, auk framandleikakenndar,
löngunar til að fjarlægjast heiminn og gefa
sig á vald ímyndaðri veröld þar sem heiðríkj-
an ríkir ein.
Barnið bjó sér ekki einungis til þessa
ímynduðu veröld, heldur íbúa hennar einnig,
einstaklinga sem það átti langar samræður
við og aðgreindi með nöfnum. Þessi klofna
sjálfsmynd átti eftir að fylgja honum og bera
ríkulegan ávöxt. í einu lausamálsbókinni er
eftir hann liggur, O Livro do Desassossego
(Bók hugarstríðsins) skrifar hann meðal ann-
ars: „Ég hef skapað margar ólíkar persónur
innra með mér .. . í því skyni að skapa hef
ég útmáð sjálfsvitund mína, leitað fanga í
innra lífi mínu, að utanverðu er líf mitt ein-
ungis andhverfa þeirrar leitar. Mér hefur
ætíð fundist ég vera lifandi leiksvið, þar sem
ótal persónur troða upp og leika hin ýmsu
hlutverk."
Fernando las mikið og varð snemma gagn-
kunnugur enskum bókmenntum, einkum urðu
þeir honum hugstæðir,
William Shakespeare og
John Milton en af þeim
tveimur taldi hann að
hægt væri að læra allt
það sem skáld þyrftu að
læra, sjálf lögmál og fru-
meindir skáldskaparins.
Bókmenntir fornald-
ar, gríska og rómverska
klassíkin, voru honum
að sama skapi kunnar
og bregður þeirri kunn-
áttu víða fyrir í ljóðum
hans.
Fernando Pessoa
sneri aftur til Lissabonar
árið 1905, þá sautján ára
gamall og hreyfði sig
varla þaðan síðan, bjó í
leiguherbergjum og
stöku sinnum hjá ætt-
ingjum sínum.
Hann hélt sig að
mestu leyti í miðborg-
inni, í hverfi því sem
kallað er Baixa og er enn
þann dag í dag eitthvert
vinsælasta hverfi Lissa-
bon-borgar. í Baixa
blómstruðu viðskipti og
verslun, götulífið ' var
flölskrúðugt, mikið var
af skuggsælum kaffi-
húsum og vínstofum er
hýstu alla þá gleði og
þann sársaukafulla
trega sem borgarlífið í
byijun aldarinnar bauð
uppá. Þarna undi hann
sér löngum, orti á kaffi-
húsunum og kom ljóðum
sínum fyrir í trékistu
sem hann flutti með sér
á milli Ieigukompanna.
Líkt og samtímamað-
ur hans Thomas Stearns
Eliot, áleit Fernando
Pessoa að listamaðurinn
yrði að leggja rækt við
sitt samfélagslega hlutskipti og hafa
höndum fast borgaralegt starf. Til þess að
verða þjóð sinni að liði ekki einungis á sviði
andlegra mennta heldur einnig á sviði verald-
legrar velsæidar, hóf Fernando að rita versl-
unarbréf fyrir banka og ýmis önnur fyrirtæki
í Lissabon, aðallega á ensku og frönsku máli.
Gegndi hann þessum starfa meðfram yrking-
um sínum fram á sitt endadægur. Markmiðið
var að vera þess umkominn að geta helgað
skáldskapnum og bókmenntastörfunum sem
mestan tíma, vera ekki bundinn af daglauna-
vinnu þegar andinn kallaði- en skila þó sínu
þess utan.
Portúgal var þá sem nú, einn af útjöðrum
Evrópu, lítið fátækt land er átti sér glæsta
sögu að baki sem sjóveldi, heimsveldi á höfun-
um.
Fernando Pessoa átti lengi við það sál-
arstríð að etja hvort honum bæri að líta á
sig sem enskumælandi skáld eða helga sig
sinni portúgölsku móðurtungu. Reyndai' er
meirihluti þeirra hefta sem Fernando gaf út
á æviskeiði sínu, (þunnra hefta) kveðin á
enskri tungu. Antinous (1918) 35 sonnettur
og Ensk ljóð (þtjú hefti 1922) eru öll ort á
þeirri tungu. Einungis Mensagem (Boðskap-
ur) sem kom út fáum mánuðum fyrir dauða
hans 1935 og er safn ættjarðarljóða, nokkurs-
konar hylling á portúgalskri sögu, þar sem
hafið myndar einhverskonar umgjörð utanum
efniviðinn, er öll ort á portúgölsku.
1910 er Fernando orðinn hagvanur í Lissa-
bon og breyting verður á viðhorfi hans þegar
hann kynnist og samlagast skáldahópi sem
seinna varð þekktur undir nafninu „Nítján-
hundruð og fimmtán hópurinn, eða Endur-
reisnarmennirnir“. Fernando var þegar leidd-
ur til öndvegis í hópi þessum en af öðrum
félögum hópsins, má nefna skáldin Mário de
Sá-Carneiro og Almada Negreiros. Saman
setti skáldafylking þessi mikinn svip á menn-
ingarlífið.
Fernando birti ljóð sín frumkveðin á portú-
gölsku í ýmsum tímaritum og dagblöðum og
komst brátt að þeirri niðurstöðu að heimaland
sitt væri portúgölsk tunga.
1915 hóf hópurinn útgáfu á tímariti er
hlaut nafnið Orpheus, markmiðið með útgáf-
unni var að kynna portúgölskum lesendum
það markverðasta úr heimsmenningunni, auk
þess að vera vettvangur nýrrar ljóðagerðar
og menningarumræðu. Orpheus vakti mikinn
úlfaþyt í Portúgal og er jafnan getið sem
einhvers ágætasta framlags til kynningar á
nútímaljóðagerð þar í landi, áhrifavaldur sem
mótaði komandi kynslóðir skálda og bók-
menntamanna.
Um sama leyti birti Fernando leikverk sitt,
0 Marinheiro (Sjómaðurinn) annað tveggja
leikverka sem hann skrifaði. Ilitt leikverkið
lauk hann aldrei við en vann að samningu
þess árum saman og byggði það á minninu
um Fást, þar sem hann leggur m.a. út frá
því að heimurinn sé allur táknum sleginn og
líf mannanna byggist á skilgreiningum á þeim
táknum, skilgreiningum er ali af sér sífelldar
blekkingar, tálsýn ali tálsýnir.
AÐYERA margir Menn
í Fernando Pessoa tókust þeir á, skáld
hinnar ljóðrænu klassísku heiðríkju og harm-
leikjaskáldið, leikritahöfundurinn. Þessir
menn geta átt vel saman eins og raunin varð
á með W. Shakespeare og J.W. Goethe. En
klofningur Fernando var stærri en svo að
tveir menn tækjust á um sálarheill hans, í
hinni flóknu skynjun sem fylgt hafði honum
frá barnæsku, blunduðu fleiri menn með ólík-
ar skoðanir, viðhorf og lífstilgang. Eftilvill
mættust allir straumar samtíðarinnar í þess-
um eina manni en listastefnum samtíðarinnar
hafnaði hann, einni af annarri, dadaisma,
súrrealisma sem hefur það að markmiði að
þurrka út hugsun listamannsins, gera hann
að einhverskonar milliliði hugarflugs og
ástríðna. Súrrealisminn (sem síðar fékk sína
fræðilegu upphafningu í tilverustefnunni) átti
miklu fylgi að fagna í Evrópu á árunum á
milli 1920 og 1930, þegar, svo að notuð séu
orð annars höfundar: „Menn vöknuðu upp við
að allt það er Evrópumenn höfðu talið sig
hafa hvað mest í heiðri, trú, hugsjónir, frelsi
og göfugmennska, var fótumtroðið á vígvöll-
um álfunnar."
Fernando gekk ekki þessum sterku straum-
um samtíðar sinnar á hönd: „ósjálfráð list
þar sem hugsuninni er úthýst og viðleitni
mannsins til þess að finna í tilverunni sam-
hljóm og samræmi er léttvæg fundin, gerir
manninn að viðundri. Keppikefli listamanns-
ins er að þekkja sjálfan sig, uppruna sinn,
langanir sínar og þrár, harm sinn og heft-
ingu, sem frekast hann má. Leit skáldsins
er leit að eigin andliti."
Súrrealisminn átti þó sína hápunkta og
náði hvað mestum þokka og þroska í grann-
landi Portúgals, Spáni, einsog flestum mun
kunnugt, í ljóðlist Federicos García Lorca og
kvikmyndállst Luis Bunuels, sem báðir blönd-
uðu hann þó með spænskri alþýðulist, þjóð-
sögum, sígunaljóðum og helgisögum og er
það eitt útaffyrir sig ærið umhugsunarefni.
Fernando heillaðist þó af symbólisma og
fútúrisma, merkilegum undanförum áður-
nefndra stefna er náðu hvað mestum þroska
í Rússlandi og ólu af sér ekki ómerkari höf-
unda en Andrej Belí, Boris Pasternak, Marínu
Tsvetaévu, Önnu Akhmatovu, Osip Mandel-
stam og Valdimír Majakovskí.
Áhrifa fútúrisma á Fernando Pessoa þykir
gæta, ásamt fleiru, í skáldskap Alvaro. de
Campos, einu af þremur höfundarnöfnum
hans sem hann átti eftir að skapa, gefa and-
lit og sál, óbilandi trú á framtíð og framfarir,
í blánd við agnarlítinn skammt af taugaveikl-
un. Verður vikið að því síðar.
Fernando Pessoa setti sér það markmið
að yrkja á þann hátt að ljóðlist hans hefði í
för með sér nýjungar. Til þess að vera þess
umkominn að gera draum sinn að veruleika,
setti hann saman kenningar um skáldskap
er biðu einungis iðkenda sinna. Árið 1912
fann hann fyrir því að einhver gerði vart við
sig í undirmeðvitund hans, einhver sem hon-
um mistókst enn um sinn að fá til að stíga
fram úr skugganum.
Heiðinginn og sjálfshyggjumaðurinn Ric-
ardo Reis var kominn til skjalanna. Tveimur
árum seinna þann 8. marz 1914 var Fern-
ando enn að bauka við þá iðju sína að reyna
að töfra fram skáldaefni þau er hann vissi
að bjuggu í skynjun sinnk „Þessi dagur var
hápunkturinn í lífi mínu. Ég verð aldrei þess
að njótandi að lifa annan líkan honum. Ég
byrjaði á titli: 0 guardor de rebanhos (Fjár-
hirðirinn) og það sem á eftir fylgdi var upp-
götvun á einhveijum innra með mér, sem ég
samstundis gaf nafnið Alberto Caeiro. Fyrir-
gefið mér fáranleika fullyrðingar minnar:
Meistari minn hafði birst mér!“
Síðar skrifaði Fernando um Alberto Caeiro:
„Jafnvel á okkar öld, andar Caeiro skýlausri
göfugmennsku. Veröld sem þjökuð er af alls-
kyns hlutgervingum, færir hann hina hreinu
náttúruupplifun aftur.“
Og þann 8. marz 1914 orti Fernando
Pessoa einn þijátíu Ijóð í nafni meistara síns.
Fijálsleg að formi til og í byggingu, greina
ljóðin frá hugsunum manns sem hefur engan
metnað eða væntingar til veraldarinnar. Birta
sólarinnar er honum mun meira virði en allar
hugsanir skálda og heimspekinga, birtan sem
veit ekki um hlutverk sitt og skín jafnt á ríka
22