Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 10

hafi verið fluttir svo langt frá bænum. Mér
finnst líklegra, að höggstokkurinn hafi ver-
ið settur upp í lautinni sem verður niður
af Fornastöðli. En um þetta er ekkert víst.“
Kirkjan hefur alla tíð gnæft yfir önnur
hús í Skálholti; þó var sá munur orðinn æði
lítill og varla umtalsverður þegar Sigurbjörn
kom fyrst að Skálholti. En var kirkjan allt-
af þar sem hún stendur nú?
„Hún hefur verið þar frá fyrstu tíð“, seg-
ir Sigurbjörn. „En kirkjur í Skálholti hafa
verið mjög mismunandi stórar. Við vitum
ekki um stærð hinnar fyrstu, kirkju Gis-
surar hvíta. En sú sem sonarsonur hans,
Gissur biskup, reisti, var „þrítug að lengd
( 30 álnir, Hungurvaka). Hún var helguð
Pétri postula og varð dómkirkja íslendinga.
En með þeirri kirkju, sem Klængur biskup
Þorsteinsson reisti fyrir aldamótin 1200 mun
miðaldakirkjan hafa náð þeirri stærð, sem
hún hafði síðan; hún var krosskirkja, 50
metra löng, og um það bil helmingi lengri
en núverandi Skálholtskirkja. Klængur lét
höggva stórviði í hana úti í Noregi og komu
þeir út hingað á tveimur skipum. Viðurinn
var dreginn neðan af Eyrarbakka á ísum,
síðast uppeftir Hvítá og inná víkina, sem
blasir við hér fyrir framan og heitir Unda-
pollur. Þaðan var viðurinn dreginn uppundir
Jólavallagarð, sem þar er fyrir ofan. Þetta
hefur verið gífurlegt átak; Klængur biskup
hefur verið stórhuga maður.“
Þessari kirkju þjónaði Þoriákur helgi og
hún brá stórum svip á staðinn í rúma öld.
Þá gerðist það sem er harla óvenjulegt á
íslandi, að eldingu laust niður í hana árið
1309 og brann hún þá. Það hefur verið
ógurlegt áfall; hvað tók þá við?
Sigurbjörn: „Kirkjan var endurreist og
eftir því sem bezt er vitað í sömu stærð að
minnsta kosti. Það gerði Árni Helgason, sem
þá var biskup. Það sem gerði slíka endur-
reisn mögulega var að Skálholtskirkja átti
skógarhögg í Noregi og mikla reka á íslandi.
Enn varð kirkjubruni í Skálholti. Það
gerðist árið 1527 í biskupstíð Ögmundar
Pálssonar. Og aftur var kirkjan endurreist
í sömu stærð og áður. En timburkirkjur
voru mjög farnar að fúna og ganga úr sér
eftir 100 ár og það kom í hlut Brynjólfs
biskups Sveinssonar að endurbyggja Skál-
holtskirkju næst. Hann minnkaði hana til
muna; samt hefur hún verið lítillega lengri
en núverandi kirkja. Brynjólfskirkjuna
þekkja landsmenn af teikningu Englend-
ingsins Cleveley, sem var í leiðangri Sir
Josephs Banks til íslands árið 1772. Þetta
hefur verið sams konar hús í sniðum og
fyrri kirkjur, krosskirkja með útbrotum.
Turninn er lítill, en á teikningunni gnæfir
hún samt yfír önnur hús á staðnum.
Brynjólfskirkjan stóð af sér jarðskjálftana
1784, þegar önnur hús hrundu þar og að
stofni til stóð hún fram til 1850, þá orðin
rúmlega 200 ára gömul. Þá hafði sú breyt-
ing orðið frá og með árinu 1785, að biskups-
stóll og dómkirkja í Skálholti voru lögð nið-
ur með konungs tilskipun. Eftir það varð
Skálholtskirkja útkirkja frá Torfastöðum og
síðar frá Ólafsvöllum á Skeiðum.
Hannes Finnsson, síðasti biskup í Skál-
holti, keypti jörðina með öllum gögnum og
gæðum, þar á meðal kirkjunni, þegar stóls-
eignirnar voru seldar hæstbjóðendum. Eftir
lát Hannesar bjó Valgerður ekkja hans
áfram í Skálholti um sinn og næst var það
hún, sem gerði kirkjuna upp skömmu eftir
aldamótin 1800. Þá var tekin af henni turn-
inn og útbrotin, en að öðru leyti hélt kirkjan
reisn sinni. En hér var aðeins verið að ýta
á frest hinu óumflýjanlega og í vízitasíu
biskups frá 1848 er kirkjan talin svo „stór-
gölluð að valla er messufær í misjöfnu
veðri“.
Næst var ráðist í að minnka hana enn
frekar og eitthvert millistig mun hafa orðið,
þar til kirkjan sem við munum báðir eftir
var reist um 1850. Hún var búin að standa
í 100 ár, þegar endurreisn Skálholtsstaðar
hófst, en hafði fyrr á öldinni verið klædd
með bárujárni."
V
Skálholtskirkju hinni nýju þarf ekki að
lýsa svo kunn sem hún er. Hitt má aftur á
móti minna á, að til hennar runnu margar
góðar gjafir þegar bygging hennar stóð
yfir. Mest munaði um þær gjafir, sem bár-
ust frá Noregi og Danmörku. Norðmenn
gáfu mikið af byggingarefni, þijá viðhafnar-
stóla og fleiri góða muni. Danir gáfu mynd-
glugga, orgel, kirkjubekki og kostuðu að
mestu hina fögru altarismynd, sem Nína
Tryggvadóttir er höfundur að. Það er varla
á neinn hallað þótt sagt sé, að Kristsmynd
Nínu setji meiri svip á kirkjuna en nokkuð
annað og betra dæmi er naumast hægt að
benda á fyrir framúrskarandi nútíma kirkju-
list á íslandi.
Auk þessa gáfu Færeyingar skírnarfont,
Svíar altarisstjaka og tvær kirkjuklukkur,
en hin Norðurlöndin gáfu sína klukku hvert.
A brekkubrúninni vestur af kirkjunni. Þar sem njólinn blómstrar nú, stóðu áður
allskonar íveru- og gripahús eins og sést á teikningunni frá 1772.
Jarðgöngin inn í kjallara kirkjunnar voru fallin, en hafa verið endurgerð.
Það er gegnir furðu hvað Skálholtskirkja
er fátæk af gömlum kirkjugripum í ljósi
þeirrar miklu sögu, sem hún á að baki. Það
er með ólíkindum, að þessi kirkja skuli ekki
eiga mikilfenglegt altari aftan úr öldum,
eða altarisbrík, sem tíðkaðist að hafa í höf-
uðkirkjum. í hliðarálmu stendur að vísu
gamait altari úr Brynjólfskirkjunni, sem
vitnar einna helzt um það, að ekki hafi
mátt eyða í það of miklu timbri. Og skreytt-
ur predikunarstóll meistara Jóns Vídalíns
er þarna, svo og ljósakróna og tveir vegleg-
ir koparstjakar frá 1650 standa á altarinu,
gjöf Hörmangarafélagsins á sínum tíma.
Einhveijir mestu dýrgripir kirkjunnar eru
þó ekki í henni, heldur á Þjóðminjasafninu:
Ríkulega skreyttur kaleikur frá því um 1300
og með honum silfurpatína. Þar er og vel
varðveitt fagurt korpóralshús með mynd af
boðun Maríu, talið vera frá því um 1500
og loks skírnarsár úr kirkju Brynjólfs, frá
1651. Óskiljanlegt er að þessir gripir, eink-
um þó kaleikurinn, skuli ekki hafðir á sínum
stað í Skálholti.
Ég spurði Sigurbjörn um altarisbríkina,
sem fyrir löngu hafði prýtt kirkjuna; hvað
varð um hana?
„Það er sorgarsaga", sagði Sigurbjörn.
„Þessi altarisbrík með miklu gylltu mynd-
verki útskornu var frá biskupstíð Ögmundar
á 16. öldinni og jafnan kölluð Ögmund-
Á teikningu Cleveleys frá 1772 má sjá,
hvernig Skálholtsstaður hefur litið út
frá vestri.
Nútímalist í Skálholtskirkju: Altaris-
mynd Nínu Tryggvadóttur og einn af
gluggum Gerðar Helgadóttur.
í túninu suður af kirkjunni sést enn
móta fyrir tröðinni, sem var ein af
þrennum tröðum heim að Skálholti.