Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 20

algengustu augnkvillar á þessu tímabili voru
ýmiskonar bólgusjúkdómar á ytra borði
auga, augnlokum og tárafærum. Er tala
þeirra sjúklinga, sem höfðu bólgu í
slímhimnu augans og hornhimnu, ótrúlega
há. Tíð orsök þessa kvilla var hin svonefnda
kirtlaveiki, sem var að flestra dómi berkla-
kyns og náði sér niðri hjá þjóð, sem skorti
almenna mótstöðu oft vegna fæðuskorts, bjó
í lélegum og köldum húsakynnum og átti
vart skjólflíkur eða vatnshelda skó. Börn og
unglingar þjáðust oft mánuðum eða árum
saman af þessum ömurlega kvilla og þurftu
að hafast við í hálfrökkri, þar eð þau þoldu
enga birtu. Margir báru ævilöng örkuml af
þessum augnmeinum, því stundum kom fyr-
ir að vagl kom á glæru eða bólgan hljóp inn
í augað og hafði sjóndepru í för með sér.
Þessi kvilli þekkist ekki nú á dögum. Höfund-
ur sá afleiðing þessa kvilla meðal aldraðs
fólks á fyrstu starfsárum hér á landi um
miðja öidina. Sjúkdómar í táragöngum voru
algengir og erfiðir viðureignar, mun tíðari
en nú á dögum. Fylgdu illvíg sár á horn-
himnu oft í kjölfar slíkra kvilla, einkum þeg-
ar ígerð var í tárasekk. Slík sár voru oft
hættuleg og stungu augu úr fleiri íslending-
um en nokkur önnur mein að gláku undan-
skilinni. Ýmsir fleiri augnsjúkdómar heijuðu
landslýðinn um síðustu- aldamót, sem nú á
tímum eru mjög fátíðir eða þekkjast alls
ekki og verða nú tilfærðir nokkrir slíkir úr
dagbókum Björns.
I Reykjavík 'var lekandabólga í augum
ungbarna ótrúlega algeng. Bjöm átti smásjá
eins og fram kemur í sjúkrasögum hans og
sá hann lekandasýklana í graftarútferðinni.
Björn og Þórunn Á. Björnsdóttir ljósmóðir í
"'t /)' ■ _ t/ *• ■! r, if *j'J Vf* * ! ' v ' '4-'
Ci-t+ut-'' A't’kjrUia i /i'mhíii j t/Ájl*
h. hk 1 í ij li, - fhx V 'V'" aí~t‘fi. ísi jux \
*?*$**4sl/,
/ i

(jJ’vCntnJ' tcedt*’. t>.vn. £ ](( }./. < ST t>. S.. /,
‘u‘ •/ A% *}(£
. ,vv4j /• *-
c . ( 1-
xtn, 4 •'+ V,

tu-

•j ivjtuj tSCCíi.i/. ;Jhrx,\.\A. fA.jtUÍi,„'Us .xí(é . (faj__ . _ ,
MÁtrht' b- kliA*, tvl. i iL AÍ.Of.. * C.
. Sj~. cr xjfrCTSrj Tá&(.. U- yn /Jasx <? (. AA^tJUvJLUf *.SJy
ll'zk-,.. L/ ItyuíT < ffj Jí /ygjLf Lf-«. i. <•**-. , 4 Sr.)cT
ÍrvÁi.cU+w'aSL Lxtjth'Lj'Mjy, < aúL o.a*%■, f.41.. 'f Tí ‘f; .f S' f(.' hL,(ii~
f^*riuceuJ^UftJunJttdlcpfiU/lti:tey,. jk-HCufúJ^uC/.
‘ ftUíJÍjjU;
Uv* Iíntit. thJ
Úr einni af sjúklingadagbókum frá Björns Ólafssonar. Hér, 4. apríl, 1902, skrifar liann um augnmein Ólafs Jónssonar,
húsmanns í Kaldárhöfða í Grímsnesi.
Krosshús á Akra-
nesi, byggt 1883.
Fyrstu augnað-
gerðir Björns fóru
fram íþessu húsi.
Reykjavík beittu sér fyrir því 1896 að silfur-
nítratdropar, sem drepa lekandasýklana,
voru bornir í augu allra nýfæddra barna og
er víðast gert enn. Við erum svo lánsöm að
enginn hérlendis blindaðist af lekandabólgu
í augum, sem um langt skeið var aðalblindu-
orsök í blindraskólum víða erlendis, t.d. í
Danmörku. Til BjÖrns leituðu sjúklingar með
fylgikvilla holdsveiki í augum, einkum áður
en holdsveikraspítalinn í Laugarnesi tók til
starfa árið 1898. Leiddi þessi sjúkdómur oft
til blindu. Af 58 sjúklingum, sem lágu á
Laugamesspítalanum fyrsta árið, voru t.d.
9 alblindir og nokkrir hálfblindir. Em ömur-
legar lýsingar á því hvernig holdsveikin lagð-
ist á augun og orsakaði sjónskerðingu eða
blindu. Stundum gat Björn veitt þessum
sjúklingum nokkra hjálp með lyfjum, er
drógu úr bólgunni. Öðrum sjúkdómum, sem
nú er búið að stemma stigu við, gátu fylgt
kvillar í augum, er gátu orsakað varanlega
sjónskerðingu eða jafnvel blindu s.s. tauga-
veiki, skarlatssót og mislingar. Ýmsum sjald-
gæfum sjúkdómum er lýst og ekki er vafi á
að sjúkdómsgreiningin er rétt, svo nákvæm-
ar eru lýsingar hans.. Greint er frá sjúklegum
breytingum í augnbotnum, t.d. er æðabreyt-
in'gum lýst, sem sjást við hækkaðan blóð-
þrýsting, en blóðþrýstingsmælir þekktist
ekki fyrr en löngu síðar. Eins og fyrr er frá
sagt varð fyrsti augnlæknirinn fljótt lands-
þekktur fyrir skurðaðgerðir á augum. Þar
sem sjúkraskrár hans fyrstu tvö starfsárin
eru glataðar er ekki vitað um fyrstu aðgerð- ‘
ir hans, nema þær sem varðveist hafa í
munnlegri geymd. Björn gerir alimargar
aðgerðir á augum, er hann var héraðslækn-
ir á Akranesi.
Er Björn flyst til Reykjavíkur í janúarbytj-
un árið 1894 mætti ætla að aðstaða hans
til skurðlækninga hafi batnað þar eð í höfuð-
staðnum var sjúkrahús, sem jafriframt var
kennslustofnun fyrir læknanema. En svo var
þó ekki. Aðbúnaður á sjúkrahúsinu í
Reykjavík var mjög lélegur eins og áður er
getið, sjúkrarúm fá og aðsóknin dræm, enda
stunduðu læknarnir fæsta sjúklinga sína þar.
Björn heldur því áfram að gera aðgerðir
sínar heima hjá sjúklingum, enda því vanur
frá Akranesi. Hann gerir líka aðgerðir í
augnlækningaferðunum. Það er ekki fyrr en
St. Jósefsspítalinn tekur til starfa að Björn
gerir aðgerðir á sjúkrahúsi.
Frá því á miðju ári 1892 þar til hann
andast 1909 gerir Björn a.m.k. 355 aðgerð-
ir á augum, er stóraðgerðir mega kallast en
öllum minni háttar aðgerðum sleppt s.s. tára-
gangsaðgerðum. Algengustu skurðirnir voru
vegna skýmyndunar á augasteini og gláku-
skurðir. Björn gerir ekki marga skjálgskurði
fremur en starfsbræður hans erlendis á þessu
tímabili, vegna óvissunnar um bata, enda
skurðtækni hvarvetna á því sviði á bernsku-
skeiði.
Athyglisverðar eru lýtalækningar hans á
augnlokum og andliti. Flytur hann skinnbæt-
ur teknar af innanverðum upphandlegg og
græðir þær við augnlok eða á andlit, þar
sem örvefsmyndun hafði myndast eftir
bólgusjúkdóma. Er Björn fyrstur íslenskra
lækna, er flytur húð úr einum stað á annan.
Er hann þar iangt á undan sinni samtíð og
um hálf öld líður þartil sambærilegar lýtaað-
gerðir eru gerðar hér á landi. Er álitið að
hann hafi verið fyrsti læknir á Norðurlönd-
um, sem leggur í slíkar aðgerðir, sem þá
var nýlega farið að gera á Bretlandi og í
Þýskalandi.
Fyrsta skinnflutning, sem skráður er,
gerir Björn Ólafsson þegar árið 1894 á 60
ára bónda, er hafði fengið ígerð í kinn og
drep hafði hlaupið í. Segir .í sjúkraskránni
að góður árangur hafi náðst.
Mörgum árum áður en höfundur þessarar
greinar vissi um sjúkradagbækur Björns
Olafssonar leitaði roskin kona til hans og
sagðist hún laust innan við fermingaraldur
hafa fengið ígerð í efra augnlok vinstra
auga. Eftir nokkurn tíma kom herðingur i
efra augnlokið með mikiili örvefsmyndun og
gat hún af þeim sökum ekki lokað auganu
ogþurftisífellt að hafaþað byrgt. Var nokkr-
á augnlokum og andiiti eru svo merkilegt
brautryðjandastarf á sviði skurðlækninga
hér á landi og þegar fallnar í gleymsku
væri freistandi að gera þeim betri skil. Er
athyglisvert hversu nákvæmiega hann lýsir
aðgerðum sínum og bera þær vitni um hand-
lagni læknisins og lærdóm. Hann endurtekur
aðgerðir uns árangur næst.
Eitt af mörgu, sem háði aldamótaskurð-
læknum voru deyfingar, því þá voru ekki
fundin þau lyf, sem auðvelda aðgerð í stað-
deyfingu. Vafalítið er, að Björn greinir gláku
fyrstur lækna hér á landi. Mun hann fljótt
hafa séð hvílíkur skaðvaldur þessi sjúkdómur
er og langtíðasta orsök blindu. Greining
hægfara gláku um síðustu aldamót var tor-
veld og lítt mögulegt að þekkja sjúkdóminn
fyrr en hann var það langt genginn að
skemmd var komin í augun. Áður en augn-
Jónína Magnús-
dóttir frá Ásláks-
stöðum á Vatns-
leysuströnd.
Björn gerði
sköpulagsaðgerð
á vinstra augna-
Ioki hcnnar í okt-
óber 1902. Mynd-
irnar eru teknar
69 árum síðar,
1971.
um mánuðum síðar farið með hana til Björns,
augnlæknis í Reykjavík, er framkvæmdi
húðflutning á efra augnlok. Sagði hún að
aðgerðin hafi verið gerð í svæfingu heima
hjá venslafólki hennar, er bjó við Bergstaða-
stræti. Var skurðborðið þijár kommóður,
sem var raðað saman. Voru fjórir eða fimm
læknar eða læknanemar með Birni, er að-
gerðin var gerð að sögn sjúklingsins. Við
skoðun kom í ljós að skinnbótin var fremur
lítið áberandi, en nokkuð þykk, ljósari en
húðin í kring og náði yfír allt augnlokið frá
augnhárum upp að augabrún og deplaði hún
auganu eðlilega. Konan hafði góða sjón á
þessu auga, en hitt var orðið alblint vegna
gláku. Er höfundur fór að biaða í sjúklinga-
bókum Bjöms, er þær komu í leitirnar, fann
hann fljótt sögu þessa sjúklings og kemur
frásögn konunnar vel heim við sjúkra- og
aðgerðalýsingu. Þar sem lýtaaðgerðir Björns