Lesbók Morgunblaðsins - 11.04.1971, Blaðsíða 20

biía í blokkuin oða í einbýl
Ishúsnm, sem er algengt er-
lemlis. Börn og nnglingar,
sem bna lieima við mismun-
andi aðstæðnr, liittast þannig
í skóhim og kynnast öðrn en
eigin lífi.
Margir Reykvíkingar tala
með nokkurri fyrirlitningu um
Breiðholt og Kópavog, eins og
þar búi einhverjar óæðri verur.
Biöndun fólks er ekki minni
þar en annars staðar og trú-
legt að fólk sem svona talar
hafi lítið séð af þessum stöð-
um. Hætt er við að þetta sama
fólk sé meðal sjúkdómsein-
konna borgarlifsins, — fólk
sem ekkert þekkir nema næstu
götur og fyririítur það, sem
sem það ekki þekkir.
Eina sveitarfélagið, sem gert
hefur skipuleg tilraun til að
fá fóik með jafnan efnahag er
Garðhreppur. Hefur þetta ver
ið gert með því, að skipuleggja
eingöngu hverfi fyrir raðhús
og einbýlishús. Útkoman hefur
þó ekki orðið auðmannahverfi,
þar sem bianda starfsstétta og
efnahags er mjög mikil í
hreppnum og valda því marg-
ar ástæður, efnahagslegar og
þjóðfélagslegar.
Ekki er alveg hægt að ganga
framhjá snobbinu, þó að það
hafi ekki mikla þýðingu. Orsök
þess er vanmetakennd, sem fær
útrás í því að reyna að verða
„fínn“ á því, að gera hluti,
sem „fínt fólk“ gerir. Snobbar-
ar fást við yfirborð hlutanna
en ekki innihald og búa sér
til kenjar og kúnstir, til að
gera ómerkilega hluti merki-
legri.
I>að dapurlega við snobliið
er það, að öll fyrirliöfnin er
unnin fyrir gig. Það er alltaf
angljóst hvað fólk er að
reyna að gera og breytir því
þjóðfélagsstöðii niður á við,
gagnstætt því sem til stóð.
Hvimleiðasta snolibið er þó
snobb niðlir á við.
1 Morgunblaðinu, laugardag-
inn 13. marz, var birtur listi
yfir 30 umsækjendur um próf-
essorsstöður. Þrir hafa ættar-
nöfn og gætu því orðið til að
breyta verulega prósentu próf-
essora. En það er athyglisvert,
hvaðan þetta fólk er komið.
Flestir umsækjenda eru ungir,
yfir tuttugu á aldrinum 27 til
36 ára. Aðeins fimm eru komn-
ir af menntamönnum, 6 eru
komnir af mönnum í viðskipta-
lífinu, sem raunar gætu ein-
hverjir verið menntamenn, 3
eru bændasynir, 2 synir verka-
manna, einn sonur bílstjóra,
einn sonur kennara og stærsti
hópurinn eða 7 eru synir iðnað-
armanna. Virðist af þessu ljóst,
að möguleikar á hreyfingu
milli stétta séu hér mjög mikl-
lr, eins og stendur.
Að búa til varanlega
lágstétt
I>að er ljóst, að alltaf verð-
ur einliver hópur ofaná í
þjóðfélaginn á hverjnni tínia
og einhverjir verða undir af
margvísleguni orsökum. Ein-
liver verður að stjórna Iand-
inu og vafalaust verður nóg
til af hiefileikamönnuin, til að
því fylgi liá þjóðfélagsleg
síiiða. I>að sem við verðiim að
koma í veg fyrir að slík að-
staða gangi sjálfkrafa í erfð-
ir, eins og vill verða í mótuð-
um stéttaskiptingarþjóðfélög
nm.
Þannig er í mörgum grann-
löndum okkar. Við verðum að
sjá til þess, að börn þess fólks,
sem á einhvern hátt lendir
undir í þjóðfélaginu, fái öll
tækifæri til að nýta alla þá
hæfileika, sem þau hafa til að
bera. Þannig getum við komizt
hjá að eignast varanlega lág-
stétt, en öðruvísi ekki.
Hættan á menningarlegum
skorti og vannæringu er nú
mest í sveitum og smærri þorp
um. Stór svæði á landinu eru
nú læknislaus, prestslaus og að
mestu kennaralaus. Það er stað
reynd, sem ekki verður um
deilt, að skólar í sveitum hafa
víða dregizt svo aftur úr skól-
um í bæjum, að varla er um
það að ræða, að barn úr
sveitabarnaskóla geti sezt í
gagnfræðaskóla.
Það er tiltölulega auðvelt í
Reykjavík, að koma börnum
sínum til mennta. Það er íáum
óviðráðanlegt að hafa börn sín
í fæði og húsnæði ókeypis á
meðan þau stunda nám. Úti á
landi gegnir öðru máli. Að
senda barn i héraðsskóla kost-
ar varla minna en 50 þúsund
krónur á ári og það er fjölda
manna ofviða með eitt barn,
hvað þá fleiri. Kostnaðurinn
fer svo vaxandi, eftir því sem
lengra líður á námið. Sá tími
er þvi miður liðinn, þegar náms
menn gátu unnið að verulegu
leyti fyrir sér með sumarvinnu.
Það hefur verið talað um þetta
mál, en aðgerðir verið of litlar.
Ég óttast að stjórnmálamenn
bíði eftir að vandamálið verði
óviðráðanlegt. Ef ekki verður
brugðizt við þessum vanda
strax, með fullnægjandi að-
gerðum, erum við að dæma
vissa hópa landsmanna úr leik.
Við erum að búa til mennt-
nnarlausa stétt, sem er sama
og að búa til varanlega lág-
stétt, eins og þjóðfélög nú-
tínians eru byggð upp. Þetta
verðum við að forðast, hvað
seni það kostar. Það verður
dýrara í framtíðinni, að
bregðast við þeim vandamál-
iim, sem slík stétt skap-
ar, en að koma í veg fyrir
myndun liennar núna. Það
kann að vera að þetta sé
mikilvægasta verkefni okkar
í dag, þó að fáir virðist enn
skilja bvílíkt grundvallarmál
er liér á ferð.
Góðir menn með
jafningjum
Við verðum að gera fleira.
Við þurfum að hefja alþýðu-
menntun í nýjum skilningi.
Eins og heimurinn er I dag,
getur enginn maður haldið and
legu lífi án þess að fyLgjast
með þeim andlegu straumum,
sem um heiminn fara. Menn
sem taka pióf og halla sér aft-
ur á bak i skrifborðsstól vakna
senn við vondan draum. Við
verðum að gefa öllum,
skólamönnum sem öðrum, kost
á stöðugri þátttöku í menntun.
Við verðum líka að hvetja til
þátttöku í menntun.
Það er líka mikilvægt verk-
efni, að gera menntamönnum
ljóst, að þeir dragast stöðugt
aftur úr, ef þeir ekki halda
áfram að mennta sig. Því mið-
ur eru það allt of margir, sem
halda að háskólapróf hafi end-
anlegt gildi og ekkert meira
þurfi að læra.
Við þurfum nýtt skólakerfi
fyrir fullorðið fólk, ekki aðeins
til að kenna þvi tungumál, að
sníða, teikningu, bókband, eða
aðra gagnlega hluti. Við þurf-
um menntun í heimspeki, sálar-
fræði, siðfræði, hagfræði, lista-
sögu, bókmenntum, og ótal
mörgu öðru, sem jafnvel há-
skólamenntaðir Islendingar
hafa næsta lítið inngrip í.
Við verðum að viðbalda
menntuii — ekki aðeins skóla
göngu — heldur nienntun
sem er stöðugur andlegur
vöxtur — menntun sem losar
um Iileypidóma — menntun
sem gerir okkur fært að
skilja okkar stað í gangi lifs-
ins og lifa þar cins og menn,
— ekki sem yfirstétt eða iág-
stétt, ríkir eða fátækir, lærð-
ir eða voldugir — heldur
eins og góðir menn með jafn-
ingjum.
Rubinstein
Framh. af bls. 2
fóik leikur á cello, tvöfaldan
bassa og obo og nær fullkomn-
um árangri. Leikur þess er e.t.v.
ekki framúrskarandi en a.m.k.
mjög góður. Það er mér mikil
ánægja að leika með þeim ein-
ieik.
1 Yale háskólanum í New
Haven er stórfengleg lítil
hljómsveit, sem á engan sinn
líka í Evrópu.
Ég hef verið að þvi spurður
hvort ungir listamenn um all-
an heim leiki ekki með mikilli
tækni, sem aftur á móti hneppi
þá í fjötra og hindri að með-
fæddar hljómlistargáfur þeirra
fái að njóta sín. Ég hef svar-
að þessu játandi og hef einnig
svar til útskýringar á reið-
um höndum. Áður en útvarp og
grammófónn komu til skjalanna
léku gömlu píanóleikararnir
eftir sínu eigin höfði. Þeir
sýndu snilld sína og sérkenni
þeirra komu skýrt fram.
De Paohmann var ekki meiri
háttar snillingur en hann gat
töfrað áheyrendurna. Hann
gældi við hljóðfærið. Hann gat
leikið hin ótrúlegustu smáverk
og náð þar slíkum áhrifum með
pedalmum, að það var ekki
á nokkurs annars manns færi.
Aftur á móti mistókst honum
aigjörlega við stærri sónötur.
Haft er eftir honum um Beet-
hoven: „Alltaf upp og niður og
ekkert þar á milli. Ég vildi
helzt komast hjá því með öllu
að leika hijómlist Beethovens."
Þetta var einkennandi fyrir
De Pachmann, sem varð fræg-
ur vegna þess að fólk tók ást-
fóstri við flutning hans á smá-
tón verkum.
Þá komum við að D’Albert,
sem renndi gegnum Beet-
hovens-sónöturnar með leikni
snillingsins. Stundum lék hann
þær af harðneskju og sló falsk
ar nótur gegnum allt verkið.
Heyrt hof ég að Anton Rubin-
stein hafi gert hið sama. En að
baki þessu öllu bjó snillingur-
inn með sinn mikla sannfær-
ingarkraft. Nú á dögum er eng-
inn jarðvegur fyrir slika útúr-
dúra.
Ungir píanóleikarar um all-
an heim eru sér svo meðvit-
andi um nótnaslátt að of langt
gengur. Á hljómleikum virðast
þeir leggja aðaláherzluna á að
slá ekki falska nótu, í stað
þess að opna hjörtu sín fyrir
áheyrendum og láta sínar með-
fæddu gáfur njóta sín. Það er
eins og þeir séu alltaf við upp-
töku og búizt við að leikur
þeirra á hverjum tónleikum
verði ódauðlegur. Ungir menn
nú til dags eru alltof varkárir
— merking og eðli verksins
missa marks. Þú situr eftir, dá-
ist að verkinu, árangrinum og
fingrunum, sem þeim árangri
hafa náð, en aðdáunin nær
ekki til hjartans. Þér liður eins
og þú værir að horfa á sterkan
mann í sirkus lyfta 500 pund-
um i 20 skipti í röð. Þér finnst
mikið til þess koma, en hrærð-
ur ert þú ekki. Þú situr með
krosslagða fætur og nýtur þess
að borða pylsuna þín.
í gamla daga kom það fyrir
að ungfrúrnar i Rússlandi,
frömdu sjálfsmorð af því að
lífið var þeim einskis virði eft-
ir að þær höfðu hlustað á stór-
kostlega hljómleika. 1 dag er
slíkt óhugsandi. Eftir hljómleik
ana fá þær sér rjómais í róleg-
heitum.
Það er mikilvægt að vera op-
inn fyrir nýjungum. Ég hef
fengið það heilræði frá vini
mínum Picasso. Við hittumst
oft áður fyrr. Ég heimsótti
hann i vinnustofu hans í París,
þegar hann var að mála. Ég
barði að dyrum, hann hleypti
mér inn og ég átti stórkost-
legar samræður við hann með-
an hann var að vinna. Mánuð-
um saman sá ég Picasso standa
fyrir framan trönurnar sínar og
mála sherryflösku, borð, gítar,
sem lá úti í horni og járna-
rusl á svölunum. Mér fór
að leiðast þófið. Ég vildi sjá
nýjan Picasso. Einn daginn
varð mér að orði. „Heyrðu nú
Pablo, hvað gengur að þér. —
Er þér ekki farið að leiðast að
mála alltaf það sama dag eftir
dag?“ Ég mætti stingandi
augnatilliti. Hann var fok-
reiður. „Hvers konar þvætting-
ur er þetta? Ég er ekki sá
sami nokkra mínútu. Það er
alltaf eitthvað nýtt á döfinni.
Persónuleiki þessarar flösku
er daglega breytilegur. Þetta
er önnur flaska, annað borð,
annað líf í öðrum heimi, allt er
breytt." Þegar ég hafði jafnað
mig sagði ég: „Pablo þú hef-
ur á réttu að standa. Ég finn
það sjálfur, að hugsunarhátt-
ur minn er mismunandi frá
degi til dags. Ég sé hlutina í
nýju ljósi, og skoðanir mínar
breytast." Og þannig er það
enn. Þetta heldur mér við efn-
ið.
Ný upptaka á Carnjval opn-
ar mér nýjan heim, hljómlistin
talar til mín á nýju tungumáli.
Til allrar óhamingju verður
þessi nýja plata, sem við erum
núna svo hreyknir af farin að
fara óstjórnlega í taugarnar á
mér eftir nokkra mánuði. Þetta
endurtekur sig oftast. Ég
hlusta heillaður á nýja plötu
— mig langar jafnvel til að fá
bréfberann til að staldra við
og hlusta á hana. Ég mundi
fúslega borga áheyranda mín-
um fyrir að hlusta með þolin-
mæði. Svo hreykinn er ég, —
5 dali á tímann fyrir að hlusta
á plötuna. Ég vil leggja þetta
af mörkum vegna þess að fáir
virðast geta hlustað á hljómlist
í næði. Fólk vill hafa sem mest
að gera meðan það hlustar. En
hjá mér kemst það til sjálfsmeð-
vitundar. Allir verða að sitja
aðgerðarlausir og hlusta. Þeir
eru allir á iði, ég verð því að
múta þeim.
En eftir nokkra mánuði get
ég ekki hlustað lengur. Ég er
annar maður. Ég spyr sjálfan
mig. „Hver leikur þetta?“ Það
er of hratt, of hægt, of til-
brigðalaust. Þegar svo er kom-
ið talar hljómlistin til mín á
annan hátt.
Mikill málari gerir af þér
andlitsmynd af fullkominni
sannfæringu. En ef hann mál-
aði þig þrem árum seinna vær-
ir þú allt önnur persóna. 1
hans augum litir þú allt öðru
vísi út. Verk tónskálds eða
málara, sem búnir eru snilli-
gáfu eru sköpunarverk. Guð
skapaði blómin, litskrúðið og
þessar guðdómlegu konur, sem
vér karlmenn föllum fyrir.
Listamaðurinn sér þetta allt á
sinn eigin sérstæða hátt. Þann-
ig verðum við að líta á sónötu
eða á concerto frá okkar sjón-
arhóli. Mér er þannig farið, að
Mozart stendur mér nær en
nokkru sinni áður. Mozart er
e.t.v. ljósastur allra tón-
snillinga. Hljómlist hans er
laus við öll ónauðsynleg til-
brigði. Hann þarf ekki nótna-
fjölda til að töfra fram hæstu
og dýpstu tóna ástriðu, ástar og
gamansemi. Með einni línu seg-
ir hann þér ailt. Þetta kemur
einnig fram hjá börnum. Ég
kom fyrst fram opinberlega í
Berlín þegar ég var 12 ára og
lék þá Concerto í A-dúr eftir
Mozart, en hljómsveitarstjóri
var Joseph Joachim. Þessir
eiginleikar, hreinskilnin og
einfaldleikinn eru fjarri ung-
um og ómótuðum listamanni
þegar hann kemst í uppnám i
fyrsta sinn — á í sínum fyrstu
raunverulegu erfiðleikum. Ung-
ir menn reyna að gera mikið
úr sjálfum sér í augum vin-
konunnar, fara á bak við feð-
ur sína, reyna að sýnast hærri
í loftinu en þeir raunverulega
eru — í stuttu máli sagt: Þeir
eru afar uppteknir af sjálfum
sér. Þetta eldist af mönnum og
hverfur algjörlega þegar þeir
komast á gamals aldur. Þá er
þess ekki lengur þörf. Það er
orðið of seint. Menn koma til
dyranna eins og þeir eru
klæddir. Allir gamlir tónlistar-
menn krjúpa í duftið fyrir
Mozart. Busoni tók Mozart. að
lokum langt fram yfir Beet-
hoven, á næstum grófiegan
hátt. Hann sagði við mig: „Ég
er búinn að fá meira en nóg af
Beethoven. Mozart er hinn
mikli snillingur.“
Þegar ég var unglingur dáð-
ist ég að Mozart. Það veitti mér
hina mestu ánægju að lesa són-
ötur hans og concerta. Vinir
mínir báðu mig alltaf að leika
þessi verk. En seinna vildu
þeir heyra erfiðari verk. Um-
boðsmenn mínir máttu ekki
heyra á Mozart minnzt, þegar
þeir vissu, að ég gat leikið
concerto eftir Tchaikovsky með
góðum árangri. Seinna náði ég
valdi á spánskri hljómlist og
verkum Chopin og á hljóm-
leikum komst ég ekki hjá að
leika þessa hljómlist. Það er
mismunandi á hvaða ald-
ursskeiði menn læra að meta
hin ýmsu tónskáld. Fram til
fimmtíu ára aidurs voru con-
certar Griegs mér einskis
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. april 1971