Lesbók Morgunblaðsins - 11.04.1971, Blaðsíða 2

*
A
*
r
Ég heí einstaka ánægju af
samræðum. Þar þarf ég engar
áhyggjur að hafa af orðtökum
og athugasemdum, sem eru mér
ófviða. Fyrir skömmu var ég
beðinn að koma fraim í sjón-
varpi í Kanada. Ég var töhi-
vert hreykinn af þessu boði.
Það var ekki farið fram á, að
ég slægi svo mikið sem eina
nótu, en ég fékk að tala að
vild. Ég ákvað því að taka að-
eins smávægilega þóknun fyrir
þetta viðtal. Ég nýt þess að
tala og finnst það ein æðsta
ánægja lífsíns. Fyrir nokkrum
árum tapaði ég næstum rödd-
inni. Ég leið vitiskvalir. Ég
hafði áhyggjur af, að þetta
væri mjög alvarlegt og fór þvi
í skoðun til sérfræðings. Hann
Meypti í brýnnar, setti upp ai-
vörusvip og óð með alis kyns
verkfæri ofan í kok á mér. Ég
var að sáiast úr hræðslu, en
sagði þó við hann: „Þér megið
ekki leyna mig sannleikanum.
Segið mér hvað að er.“ Hann
var enn mjög alvarlegur á svip,
glotti síðan ofurlítið og sagði:
„Þér talið of mikið.“ Nú þegar
mér er að fullu batnað, hef ég
oft haft í hótunum að gerast
óperusöngvari og syngja tenór.
Fóik spyr mig oft um álit mitt
á þekktum píanóleikurum, sem
ég hef kynnzt og hvern ég telji
þeirra snjallastan. Ég man
mjög vel eftir þeim öllum, þeim
þekktustu svo sem Busoni, Pad
erews'ki, De Padxmarm. Ég man
einnig mjög greiniiega eftir
fyrstu tónleikunum, sem ég
hlustaði á í fæðingarborg
minni, Lodz. Píanóleikarinn
var Joseph Slivinski. Ég var
tæplega fjögurra ára gamall,
en allt stendur mér skýrt fyr-
ir hugskotssjónum, útlit Slivin-
skis, hljómleikasalurinn og
jafnvel hluti af þeim verkum,
sem flutt voru. Slivinski var
allþekktur á sinum tima, marg-
ir tóku hann jafnvel fram yfir
Paderewski. En Paderewski
stóð þá á hátindi frægðar sinn
ar og var talinn snjallasti
pinaóleikari sinnar samtiðar.
Leikur Paderewski og annarra
píanóleikara er honum voru
samtiða var frábrugðinn leik
nútimalistamanna, og það er
mjög skiljanlegt. Þeir léku aí
meiri innlifun, einstaklings-
bundnara, tefldu í meiri tvi-
sýnu. Þeim stóð ekki beygur af
útvarpi og flutningi tónlistar
af hljómplötum eins og okkur
nútímapíanóleikurum. Útvarp-
ið og plötuspilarinn hafa
hneppt okkur í fjötra, sem við
getum ekki brotið af okkur.
Það er hvergi hægt að hafa of-
urlítið rangt við. Við getum
ekki slegið nótu af fullkomn-
un án þess að haida áfram og
slá allar nóturnar, halda áfram
gegnum erfiða kafla verksins.
Þetta notuðu þessir gömlu
píanóleikarar sér í ríkum mæli.
Að sjálfsögðu faldist snilling-
urinn á bak við í mörgum til-
fellum. Ef Paderewski væri að
Rubinstein: Ein æðsta ánægja lífsins er að tala.
H AMING JU SAMUR
MAÐUR
AÐ EÐLISFARI
Arthur
Rubinstein
segir frá
byrja feril sinn í dag, yrði
hann að líkindum hindraður í
að ná nokkrum árangri. Gagn-
rýnendurnir myndu tæta hann
í sig. Þeir myndu fullyrða að
hann léki falskar nótur, ýkti
bassanótumar, hann slægi
aukanótur til að ná meiri áhrif
um, lyfti höndunum þar sem
ekki væri til ætlazt — til að
heilla áheyrendur sina með
fegurð undirtónsins. Einungís
það, að heilla áiheyrenduma er
nútímapíanóleikara með öllu
forboðið. 1 hljómleikasalnum
mundi Paderewski heilia áheyr-
endurna með leik sinum og
framkomu. En margir mundu
verða fyrir mikium vonbrigð-
um ef þeir heyrðu leik hans af
hljómpiötu eða í útvarpi. Hin
segulmagnaða návist hans á
senunni heillaði áheyrendur.
Ég var þeirra á meðal. Ekki
vegna tækni hans, því hann
var ekki fæddur píanóleikari,
en oft vegna hljómlístarinnar,
þvi hann var mjög snjali hljóm
listarmaður. Hann samdi töfr-
andi hljómlist. Það voru aldreí
mikil tónverk, en hann vissi
hvaða hlutverki hljómlistin
gegnir. Hann var gæddur
djúpri tilfinningu — krafti og
skapfestu.
Busoni lék óviðjafnanlega.
Leikur hans var dulúðugri en
annarra píanóleikara. Hann var
snillingUr í orðsins fyllstu
merkingu. Hljóðfæri hans gaf
oft frá sér töfrahljóma. Við
píanóleikaramir ungir og gaml
ir sátum dáieiddir undir leik
hans. Því miður urðu margir af
áheyrendum hans til þess að
spyrja okkur: „Hvar eru töfr-
ar hans og leikni?" Hann var
yfir þá hafinn. Hann var
á undan sinni samtíð, einn af
okkar samtíðarmönnum. Hann
myndi skara fram úr okkur öll-
um. Ég hef aldrei heyrt neinn
leika hin erfiðustu tónverk af
þvílíkum léttleika, töfrum og
snilld. Þó tók það stundum á
taugamar að hlusta á hanri.
Stundum lék hann adagio-
kaflann í Hammerklavier-
sónötu Beethovens með nokk-
urs konar háðsblæ. Piin djúpa
sársaukafulla hryggðartilfinn-
ing teom e'ktei fram. Ad-
agio-kaflinn er raunverulega
endalokin, endalok lífsins,
heimsins — aiis. Þessir tóm-
legu langdregnu tónar. Jafn-
vel tónarnir, sem eiga að flytja
huggun eru fullir örvæntingar.
En þrátt fyrir það er okkur
ætlað að skilja, að þó allt sé
farið forgörðum, jafnvel þó
við deyjum, beri okkur að vera
þakklát. Með ofurlitlu háði
færði Busoni heim sannanir,
eins og hann vildi segja: „Ég
flyt þennan boðskap, en ég er
alls ekki áhangamdi hans.“ Að
öðru leyti lék hann verkið
dásamlega — að sjáifsögðu.
Busoni náði aldrei vinsæld-
um í Bandarikjunum. Hann
kom einfaldlega, sem píanóleik-
ari frá Berlín, án nokkurrar
undanfarandi auglýsingar-
starfsemi, gagnstætt Richter til
dæmis. Hann lék erfiða hljóm-
list fyrir áheyrendur okkar
svo scm ti'lbrigði Goldbergs um
verte Baohs og Beethovens.
Hann lék eteki eitt einasta
verk eftir Liszt, sem hefði fært
honum skjótan frama og hylli
áhorfenda. Aftur á móti lék
hann a'llar hinar sex Paganini-
Liszt etýður. Og hann gekk
ræteilega fram af hverjum
venjulegum Amerikana á þeim
tímum.
Slíku var fólteið ekki vant.
liljóml-eikiaskránni var þá enn
þröngur stakkur sniðinn. Verk-
in voru auðveld og gamaldags.
Tunglskinssónata Beethov-
ens var að sjálfsögðu vinsæl
með ajfbrigðu'm. öðru hverju
tók einhver á sig rögg og lék
útfararmars Chopins og áheyr-
endur horfðust hrærðir í augu
og minntust þess er afi var sett-
ur undir græna torfu. Og ofan
á allt saman kom svo Söngur
Vefarans eða preludia eftir
Rachmaninoff. Preludia Rach-
maninoffs í C-moll var i há-
vegum höfð í byrjun 20. aldar-
innar. Verkið er mjög hugljúff
og sorglegt. Allar heimasætur
frá betri heimilum spreyttu sig
á að leitea það. Ég get ekld
orða bundizt, áramgurinn var
ekki upp á það bezta.
Útvarpið og hljómplöturn-
ar hafa breytt afstöðu okkar al
mennt til hJjómlistaa;.' Tök-
um til dæmis mann fyrir 40—50
árum, sem gæddur var ofurlít-
illi tónlistargáfu. Á hverju átti
hann völ? Að heyra gamla
frænku, systur eða dóttur
glamra á píanó, fiðlu eða cello
svo að kalt vatn rann milli
skinns og hörunds. Einhver
kennari hefði mótað smekk
hans, t.d. gömul piparjómfrú,
sem tónlistarskólinn hafði út-
skrifað í þeim tilgangi einum
að losna við hana. Síðar gerð-
ist hún menningarviti í smá-
borg og stjórnaði að lokum
öllu menningarlífi bæjarins í
smáu og stóru.
Það er auðvelt að ímynda sér
hve hár mælikvarðinn varð. Ég
sá hundruð slíkra bæja þegar
ég var ungur og alls staðar var
hl j ómlistarlífið í kaldakolum.
Nú hefur þetta allt breytzt.
Synir hins umrædda manns
geta opnað útvarpið eða sett
plötu á grammófóninn og hlust-
að á Toscaminni, Serkin, Gitel-s,
Casadesus. Þeir heyra viðun-
andi flutning á verkum Beet-
hovens, Mozarts, Sehumanns
eða Chopins. Flutningurinn
getur verið mismunandi að gæð
um, en mælikvarðinn er mjög
hár. Þetta hefur orðið pipar-
jómfrúnum að falli. Þær eru
horfnar af sjónarsviðinu.
Enginn listamaður getur
haldið út á landsbyggðina í
dag með því hugarfari, að allt
sé nógu gott í sveitafólkið.
Þeir tímar eru liðnir. Þar verð-
ur að flytja tónlist eins vel og
i N.Y., Paris, Ríó og London.
Almennt eru Ameríkumenn
sér þess ekki meðvitandi að
þeir hafa tekið sömu framför-
um á 25 árum og Evrópubúar
tóku á 200 árum. Vegna tæki-
færanna, hinna fjölmörgu
hljómsveita og hins rikulega
fjármagns, sem lagt hefur ver-
ið af mörkum til hljómlistar-
innar standa Bandaríkin nú
fremst í tónlistarheiminum.
Evrópa heldur sinum sérstæðu
gömlu siðvenjum, Evrópubúar
hafa enn á sumum sviðum
leikni, sem við höfum ekki náð.
En á öðrum sviðum erum við
þeim miklu fremri.
Hljómsveitir okkar, eða
flutningur á kammermúsik, svo
dæmi séu tekin, standa á há-
tindi. Hlustið á evrópskar
hljómsveitir í smærri borgum.
Þegar komið er út fyrir París,
London eða Róm má heyra
sannkallaða sargtónlist. Ég
þekki litlar einkahljómsveitir,
er leika dásamlega. Þetta unga
Framh. á bls. 20
»
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. april 1971