Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1960, Blaðsíða 46

682
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
CRÚSK:
HEÐINN Á SVALBARÐI
Þegar þeir Þorvaldur víðí,örli og Frið-
rik biskup komu hingað með trúboðs-
erindum, létu margir menn í Norðlend-
ingafjórðungi skírast. Fremstir þeirra,
sem nefndir eru, voru Koðrán Eilífs-
son á Giljá, faðir Þorvalds, og Atli hinn
rammi Eilífsson bróðir Koðráns; Ön-
undur, er síðan var kallaður hinn
kristni, sonur Þorgiis vámúla Grenj-
aðarsonar þess er Grenjaðarstaður er
við kenndur. Hlenni hinn gamli Orms-
son töskubaks í Saurbæ í Eyjafirði;
Þorvarður Spak-Böðvarsson í Ási í
Hjaltadal, talinn einn af helztu höfð-
ingjum norðan lands um þær mundir.
Er. þeir höfðingjamir Þorkell krafla
og Eyolfur Valgerðarson létu primsign-
ast Sýndu þeir með því að þeir voru
hlynntir hinum nýa sið, en vildu ekki
stofna virðingu sinni og ríki í tvísýnu
með því að láta skírast, því að þá máttu
þeii ekki eiga samneyti við heiðna
menn, en primsigndir menn máttu
jafnt hafa samneyti við heiðna menn
sem kristna.
í Vestfirðingafjórðungi varð þeim
biskupi ekkert ágengt, en svo fóru þeir
til Alþingis og boðuðu trú þar. Hafði
Þorvaldur orð fyrir þeim og síðan seg-
ir í þætti hans: „Þá svarar fyrst kyn-
stór maður og göfugur, þó að heiðinn
væri og grimmur, Heðinn frá Svalbarði
af Eyjafjarðarströnd. . . . Heðinn
mælti margt illt við Þorvald og guð-
lastaði mjög í móti heilagri trú“. Svip-
uð frásögn er í Kristnisögu. Síðan
segja báðar sögur frá því, að sumarið
eftir fóru þeir Þorvaldur og .biskup
utan og komu í þá höfn í Noregi þar
sem fyrir var Heðinn frá Svalbarði.
Hann var að sækja sér húsavið og var
genginn upp í skóg að fella tré. Þá
fó> Þorvaldur í land með þræli og
þangað sem Heðinn var, og lét hann
þrælinn myrða Heðin.
Þessi saga er ófögur, og sennilega
fer hún ósönn. Þorvalds þátt mun
Gunnlaugur Leifsson munkur á Þing-
eyrum hafa ritað upphaflega, en síðar
hefir þátturinn verið endursaminn.
Sama máli er að gegna um Kristnisögu.
hún hefir upphaflega verið rituð á 12.
öld en síðan endursamin hundrað ár-
um seinna. I Landnámu er lítillega
minnzt á trúboð Þorvalds, en ekkert
getið um Heðin í sambandi við það.
Á hinn bóginn hefir Landnáma aðra
sögu að segja um Heðin. Þar segir
svo: „Skagi Skoptason hét maður
ágætur á Mæri. Hann varð ósáttur við
Eystein glumru og fór af því til ís-
lands. Hann nam að ráði Helga
(magra) Eyafjarðarströnd ina eystri
út frá Venðgjá til Fnjóskadalsár, og
bjó í Sigluvík. Hans son var Þorbjörn
faðir Heðins hin milda, er Svalbarð
lét gera 16 vetrum fyrir kristni. Hann
átti Ragnheiði dóttur Eyjólfs Val-
gerðarsonar“.
Hér fáum við aðra mynd af Heðni.
Hann er ekki „grimmur“ eins og segir
í Þorvaldsþætti, heldur er hann kall-
aður „hinn mildi“. Hvergi er þess get-
ið að hann hafi haft mannaforráð, og
því er það ákaflega ólíklegt að hann
hafi svarað Þorvaldi, er hann flutti
kristniboðserindi sitt að Lögbergi yfir
öllum þingheimi. Einhver goðanna
hefði verið líklegri til þess, að slíku
erindi bar einhverjum þeirra að svara.
En nú má skilja frásögn Landnámu
á þann veg, að Heðinn hafi tekið
kristna trú og Friðrik biskup skírt
hann. Til þess benda orðin að hann lét
Svalbarð gera 16 vetrum fyrir kristni.
Sumir skilja þetta svo, að hann hafi
reist þarna nýbýl.i á þessum tíma. En
hvernig stendur á því að sú bæarbygg-
ing er svo rækilega ársett og miðað við
kristnitöku? Um þessar mundir hafa
nýbýli verið að rísa víðs vegar um
land, en eg minnist þess ekki að neins
staðar í fomum sögum sé þess getið
hve mörgum árum fyrir kristni þau
hafi verið reist. Það eru aðeins stór-
tíðindi, sem miðuð eru við kristnitöku,
svo sem þegar Eiríkur rauði fór að
byggja Grænland. Hitt voru engin
stórtíðindi þótt maður reisti sér ný-
býli. En ef vér aukum nú setninguna
ofurlítið og setjum Svalbarðsstað fyrir
Svalbarð, þá fáum vér þegar grun
um að þarna hafi gerzt stórtíðindi, að
kirkja hafi verið reist á Svalbarði 16
árum fyrir kristni. Slík tíðindi var rétt
að miða við kristnitöku. Þar höfum
vé: aðra hliðstæðu: „Þorvarður Spak-
Böðvarsson lét gera sér kirkju á bæ
sínum Ási . . . En sú kirkja var ger
16 vetrum áður kristni var lögtekin
á Islandi“. Er það aðeins tilviljun hvað
þetta orðalag er líkt: Heðinn hinn
mildi, er Svalbarð lét gera 16 vetrum
fyrir kristni? Nei, það er vegna þess að
hér er verið að segja frá að kirkja hafi
verið reist á Svalbarði, en ekki ný-
býli.
Það er athyglisvert, að skyldleiki og
mægðir eru með þeim mönnum sem
vikust undir trúboð Þorvalds og Frið-
riks biskups. Koðrán á Giljá og Atli
hinn rammi voru hálfbræður. Kona
Atla var Herdís dóttir Höfða-Þórðar
og dóttir þeirra var Þórlaug kona Guð-
mundar hins ríka, sonar Eyolfs Val-
gerðarsonar. Spak-Böðvar faðir Þor-
varðar í Ási átti Arnfríði dóttur
Sléttu-Bjarnar, en Arnbjöm bróðir
hennar átti Þórlaugu dóttur Höfða-
Þórðar. Og héraðshöfðinginn í Eya-
firði. Eyolfur Valgerðarson, serh lét
primsignast, var faðir Ragnheiðar
konu Heðins hins milda. Þær mægð-
ir gæti hafa ráðið þvi að Heðinn tæki
trú.
Frásögn Þorvalds þáttar um hinn
„grimma“ og „illorða" Heðin getur
ekki átt við Heðin milda. Og þar sem
ráða má af Landnámu að hann hafi
reist kirkju á Svalbarði sama árið og
Þorvarður reisti kirkju í Ási, þá er frá-
sögn þáttarins um Heðin að engu haf-
andi Og um leið verður þá Þorvaldur
trúboði sýknaður af því niðingsverki
að láta myrða mann.
Fyrir 300 árum.
Aðfangadag jóla 1660 reið Gottskálk
prestur Jónsson á Fagranesi til Sjávar-
borgar að messa náttmessu. Þá var
hríðarveður og austanstormur. Tók
prestur harða sótt um kvöldið. mess-
aði, reið heim og deyði jóladags-
kvöldið. Hann var faðir Jóns, er.prest-
ur var í Grímsey.
Haustið 1659 lá við Flatey á Breiða-
firði skip, sem Jonas Trelund í
Amsterdam átti. Hafði það tekið
blautan fisk, 60.000 fiska, og nokkuð
af kjöti. En er það var búið til sigl-
ingar, kom geisilegur norðanstormur.