Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1960, Blaðsíða 40

676
LESBÓK MORGUNB LAÐSINS
afli hans, þá breytist stefna
þeirra, sporbaugurinn verður
minni, og þær verða að hverfui-
um halastjörnum. Það er aðallega
Júpíter, sem veldur þessu.
Það eru ekki nema fáar „nýar“,
eða stöðugar halastjörnur, sem
sjást á hverju ári. Ef allt fer með
feldu halda þær áfram á braut
sinni og hverfa út í ómæli geims-
ins. En stöku sinnum tekst Júpi-
ter að kippa í einhverja þeirra
svo að hún villist og verður að
hverfulli halastjörnu.
Heimkynni halastjarnanna eru á
yztu mörkum áhrifasviðs sóiai og
er þangað 10.000—100 000 sinnum
lengri' leið en er á milli jarðar og
sólar. Þarna utan við sólhverfið
er autt svið, sem er 10.000 milión
sinnum stærra heldur en það svið
er sjálft sólhverfið nær yfir í
ríki sólar er sólhverfið því sam-
bærilegt við lítið þorp á jörðinm.
í þessari miklu víðáttu utan sól-
hverfisins hyggja menn að vera
muni um 100.000 miljónir hala-
stjarna, sem haldast saman af hel-
kulda, 270—454 stig undir frost-
marki á Fahrenheit. Kuldinn er
þarna svo mikill vegna þess, að
þar gætir ekki ylgeisla sólar. hún
er svo langt í burtu að hún er
ekki stærri en miðlungs stjarna.
Flestar þessar halastjömur fara
eftir stórum sporbaugum, sem
hvergi eru í námunda við sol.
Þarna hafa þær ef til vill sveím-
að frá upphafi vega, eða frá þeim
tima er sólhverfið myndaðist ur
geimþoku. Halastjörnurnar eru
ef til vill leifar þessarar geim-
þoku. Má og vera að þær hati
kvarnast úr hnöttunum áður en
sólhverfið komst í fastar skorður.
Þótt halastjörnurnar sé svo
margar, er nógu rúmt um þær.
Það er ekki minni vegar^engd
milli þeirra heldur en er milli
«s>-----------------------------<♦
Eívöldskaftur
ÞAÐ var almenn tízka víða hér |
um land, að halda eitthvað upp á
jólaföstuinnganginn, en ekki
mun það liafa verið annað en j
það hefir verið eitthvað út af j
brugðið með mat þann daginn.
En einkennilegur siður helzt við i
í Eyjafirði og Þingeyjarsýslu j
fram á síðari hiuta 19 aldar (eða !
lengur). Siðurinn er gamall, en |
hve gamall hann er, veit ég ekki.
Það er kvöldskatturinn. Hann
var jafnan gefinn eitthvert kvöld
ið í fyrstu viku jóiaföstunnar, og J
var þá ekki eymt í skammtinn,
þó að kort væri annars vant að
skammta.
En kvöldskatturinn var þanmg,
að eitthvert kvöldið fór hús-
freyja fram í búr og fór að
skammta heimilisfólki sínu á stór
föt eða diska allt hið bezta. sem
búið átti til: Hangikjöt, magál,
sperðil, pottbrauð og flatbrauð
og ve'l við af floti og smjöri. Allt
fór þetta fram með mestu leynd, í
og þótti mest til koma, ef eng-
inn vissi neitt, fyrri en ílátin
komu inn úr baðstofudyrunum.
Var þá rokkum, snældum og
prjónum varpvað frá sér í snatri j
og síðan sezt að snæðingi. Ekki
þóttj ærlega skammtað, ef menn
gátu etið upp um kvöldið, enda
geymdu margir sér af kvöld-
skattinum í marga daga til þess j
að fá sér bita við og við.
Þar sem margt var vinnfólk,
^gerði það sér og húsbændum sín-
um þann glaðning, að gela kvöld j
skatt líka; lögðu þá oft tveir eða
þrír saman, til þess að hann gæti
orðið sem myndarlegastur; urðu j
þannig oft margir kvöldskatt-
arnir á sama heimilinu; en allir j
urðu þeir að vera á jólaföstunni.
(ísl. þjóðhættir).
«----------------------—------— ^
jarðar og Neptúnusar En efni
þeirra er ekki mikið. Að samtöldu
mun það ekki vera meira en etni
jarðar, og er því hverfandi lítið í
samanburði við allt sólhverfið
Eins og áður er sagt eru haia-
stjörnurnar undir áhrifavaldi sói-
ar, nema þar sem þær fara alira
lengst frá sól, því að þar getur
aðdráttarafl annara sólna haft á-
hrif á þær og breytt göijgu beirra.
Sumar þeirra þeytast þá út í
geiminn, en aðrar stefna beint á
sólina. Það er þó lítil hætta á að
þær muni rekast á sólina. Þær
komast aðeins í námunda við
hana um leið og þær fara í gegn
um sólhverfið, og þá fá þær hinn
langa hala, sem er svo einkenm-
legur, en er myndaður af efnum,
sem losnað hafa úr fiötrum hei-
kuldans og þanizt út. Ef Júpíter
eða einhverri annari jarðstjörnu
tekst ekki að breyta stefnu þeirra
hverfa þær aftur út í geiminn til
heimkynna sinna, eftir þúsund eða
miljón ára ferðalag. Það eru litlar
líkur til þess að sama halastjarn
an komi nema um sinn inn í sól-
hverfið. Meiri líkur eru til þess
að úti í geimnum muni áhrifavald
annara hnatta breyta göngu henn-
ar. Það er því rétt að tala um
„nýar“ halastjörnur þegar þær
koma í heimsókn til vor.
Svipul jólag'eði
FYRIR langalöngu, líklega á 14., eða
framan af 15. öld, fóru Vatnsnesingar
tólf á skipi haust eitt yfir á Selströnd
norðanvert við Steingrímsfjörð, til
þess að kaupa þar búsmíði. Yzt á
ströndinni var bær, er jafnan hefir
verið talinn með heldri bæum, og
dvöldu Húnvetningar þar um hríð.
Vel féll á með þeim og heimamönnum,
og varð það að fastmælum, að Vatns-
nesingar skyldu koma þangað aftur til
jólagleði um veturinn — fóru þeir
heim síðan.
Aðfangadag jóla fóru Vatnsnesingar
að heiman og hrundu fram skipi góðu,
en urðu seint fyrir, svo að þeir lentu
í niðamyrkri; ráku þeir sig þá á boða
fyrir framan Bæ í Hrútafirði og
drukknuðu allir. Þar heitir síðan Tólf-
mannaboði. — (Gísli Konr.).