Morgunblaðið - 12.11.2000, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 12. NÓVEMBER 2000 25
Vöm í sókn
Nú er greinilegt að þú ert á móti einkavæð-
ingu í opinberum rekstri. Hins vegar virðist
vera þegjandi samkomulagíþjóðfélaginu um að
árangursríkt hafí verið að fara út í einkavæð-
ingu ákveðinna verkefna, t.d. ræstinga í skól-
um!
Spurðu ræstingarfólkið hverju breytingin
hafi skilað í launaumslag ið, vinnuálagi. I mig
hringdi skólameistari í fjölbrautaskóla til að
taka undir með baráttu okkar gegn einkavæð-
ingunni. Hann kvartaði yfir því að ómögulegt
væri að fá ræstingarfyrirtækið í skólanum til að
kaupa almennilegt þvottaefni. I samningnum
hefði verið minnst á uppþvottalög en ekkert þar
sem bannaði að hann væri í lægsta gæðaflokki.
BSRB hefur vissulega andæft einkavæðing-
arstefnunni um langa hríð. En við höfum jafn-
framt reynt að finna baráttu okkar farveg inn í
framtíðina. Fyrir um það bil tveimur árum
ákvað BSRB að snúa vöm í sókn. Við byrjuðum
á því að fá Félagsvísindastofnun Háskólans til
liðs við okkur til að gera umfangsmilda könnun á
afstöðu íslendinga til velferðarþjónustunnar,
hvemig hún skuli fjármögnuð og rekin. Eftir að
farið hafði verið yfir svörin kom í ljós að yfir-
gnæfandi meirihluti þjóðarinnar vildi að velferð-
arþjónusta yrði áfram almannaþjónusta - ekki
einkarekin.
Ekki var heldur um að villast að Islendingar
viija greiða fyrir þjónustuna með almennri
skattlagningu - ekki svokölluðum notendagjöld-
um. Almenningur veit að hið sakleysislega orð,
„notendagjöld" þýðir í raun skólagjöld og að-
gangseyri að elliheimilum og spítölum og að slík
gjöld em ávísun á mismunun.
Við létum ekki þar við sitja heldur fengum
sérhæfða fræðimenn, innlenda og erlenda, til að
fjalla um viðfangsefnið.
BSRB taki ekki afstöðu til ESB
• „Ég er andvígur ESB-aðild. Ég myndi þó
aldrei beita mér fyrir því að BSRB tæki þá af-
stöðu. Samtök sem vilja varðveita samheldni
verða að vanda sig í málum þar sem skoðanir
eru mjög skiptar."
Erindin höfum við gefið út í bæklingum og
einn slíkan bækling gáfum við út þar sem stefna
BSRB í velferðarmálum er tíunduð. Heiti bækl-
ingsins, Bætum samfélagsþjónustuna, segir allt
sem segja þarf um ásetning okkar. BSRB vill
með þessu sýna fram á að samtökunum er full
alvara að leggja sitt af mörkum til upp byggilegs
samstarfs um framtíð samfélagsþjónustunnar í
landinu.
Við teljum eðliiegt að spurt sé þriggja spum-
inga þegar til stendur að ráðast í kerfisbreyting-
ar. í fyrsta lagi hvort þjónustan batni. I öðru
lagi hvort fjármunir nýtist betur. í þriðja lagi
hvort kjör starfsmanna batni. Ef svarið við öll-
um spuming unum er neikvætt þarf ekki að
velkjast í vafa um að breytingin eigi ekki rétt á
sér. Ef svarið við öllum spurningun um er hins
vegar jákvætt má ætla að breyting eigi rétt á
sér. Almennt er reynslan af einkavæðingu bæði
hér á landi og annars staðar neikvæð. Pannig
kom í Ijós í rannsókn sem gerð var á einka-
framkvæmd innan almannaþjónustunnar í Bret-
landi að einu tilvikin þar sem kostnaður við
starfsemina hafði minnkað var þar sem starfs-
fólki hafði verið fækkað og launin lækkuð.
Hvorki var hægt að greina jákvæðar breytingar
í þjónustu né nýtingu fjármagnsins.
Hægt er að fara tvær leiðir til að tryggja hag
notandans. Hin fyrri byggist á innri styrk kerf-
isins, þ.e. vilja starfsmannanna til að standa
vörð um notandann: nemaadann, sjúklinginn,
eldri borgarann. Þetta er hægt að tryggja í kerfi
sem grundvallast á þjónustu en ekki arðsemi,
kerfi sem ekki lýtur lögmálum markaðsaflanna.
Hin síðari byggist á að gæðaeftirlitið komi frá
notanda sem þá eigi val á markaði. Honum verði
gefinn kostur á að velja á milli ákveðinna stofn-
ana og greiða fyrir þjónustuna. Nýja hug-
myndafræðin er einhvers konai- „bastarður"
þarna á milli og byggist á því að samið er við fyr-
irtæki um ákveðin verkefni og síðan reynt að
hafa eftirlit með því að staðið sé við slíkan þjón-
ustusamning. Gallinn er sá að erfitt er að beita
eftirliti á viðunandi hátt inni í samfélagsþjónust-
unni. Að sjálf sögðu er hægt að athuga hvort
tryggt sé samkvæmt þjónustusamningnum að
borin sé fram súpa i hádeginu á elliheimilinu. En
ekki hvað er í þeirri súpu. Hvemig á að mæla
umönnun á sjúkrastofnun? Hugsanlega gefur
besti sjúkraliðinn sér góðan tíma til að vinna
verldn vel og sýnir tillitssemi. Ekki er sjálfgefið
að sá fljótasti við að skipta á rúmunum sé endi-
lega bestur.
Þessum þáttum er erfitt að festa hönd á í
þjónustusamningum og í eftirliti með því að
þeim sé framfylgt. Með einkavæðingu veikist
innra eftirlit og starfsmenn verða háðir því
markmiði eiganda stofnananna um að skapa
þeim arð.
Ef markaðsleiðin er farin verðum við líka að
taka fylgifiskunum, þ.e. félagslegri mismunun
enda verður boðið upp á mismunandi þjónustu
fyrir mismunandi verð. Samkvæmt fyrmefndri
könnun okkar vilja Islendingar jafnan aðgang
þegnanna að grundvallarþjónustu samfélagsins
á sviði velferðarmála, uppeldi, kennslu og
heilsugæslu.
Hvernig getur gengið að opinbert fyrirtæki
eins og Landssíminn keppi við önnur fyrirtæki
á frjálsum markaði?
Eg spyr nú bara á móti hvers vegna ekki? Að
sjálfsögðu er það álitamál hvar draga eigi lín-
umar hvað opinberum rekstri viðvíkur. Hið op-
inbera á tvímælalaust að standa á bakvið um-
önnunar-, mennta- og heilsugæslukerfið.
Ég lít á ýmiss konar grannþjónustu eins og
samgöngur með svipuðum hætti og velti því fyr-
ir mér hvemig best sé hægt að tryggja að allir
íslendingar njóti þjónustunnar. Ef svarið er að
þegnum landsins verði best tryggð þjónusta
með fyrirtæki í almenningseign á ekki að gera
fyrirtæki eins og Landssímann að hlutfélagi og
selja á almennum markaði.
Við skulum heldur ekki gleyma þvi að Lands-
síminn er gullkýr og skilar milljörðum í ríkis-
sjóð. Ég held að þrýstingurinn um einkavæðing-
una komi frá fjármálalífmu núna.
Fjármálamenn vita að þjónustuna verður að
Þjóðarbanki skapi kjölfestu
• „Hlutafélagsbankar munu rísa upp og
stjórnendumir verða vafalítið fagmenn. Þeir
munu þó allir koma úr sama flokki með sömu
viðhorfin. Að þjóðbanka kæmu fulltrúar mis-
munandi viðhorfa."
því að BSRB tæki afstöðu gegn Evrópusam-
bandsaðild, einfaldlega vegna þess að ætla má
að um þetta séu mjög skiptar skoðanir innan
bandalagsins. Samtök sem vilja varðveita sam-
heldni verða að virða lýðræðislegan vilja og
vanda sig við að afmarka verkefni' sín. Eg tel
þetta vera viðfangsefni stjómmálaflokka og
hreyfinga sem stofnað er til sérstaklega um
þetta málefni. Verkalýðshreyfingin má aldrei
gerast undirgefin stjómmálaöflum og henni má
aldrei misbeita í þágu pólitískra hagsmuna. Þeg-
ar stjórnvöld tóku ákvörðun um að íslendingar
gerðust aðilar að EES-samningnum gerðu
BSRB og ASÍ kröfu um að fram færi þjóðar-
atkvæðagreiðsla um ákvörðunina vitandi að um
kosti og galla samningsins væra skiptar skoðan-
ir innan verkalýðshreyftngarinnar. Á þessum
tíma reyndum við allt hvað við gátum að stuðla
að upplýstri umræðu um þetta mikilvæga efni.
Sami háttur yrði hafður á gagnvart Evrópu-
sambandinu ef aðild kæmi til álita. Hitt er svo
annað mál að öllum stundum eram við að taka
afstöðu til einstakra þátta í Evrópusamstarfinu
eftir því sem við á og þeir snerta hag launafólks.
Hvaða áhrif hefur vaxandi alþjóðavæðing á
starfsemi samtakanna?
Eitt helsta einkenni samtímans er án efa al-
þjóðavæðing fjármagnsins og þar er heimurinn
allur undir. BSRB á aðild að margbrotnu fjöl-
þjóðasamstarfi launafólks. Við finnum fyrir mik-
ilvægi þess að auka slíkt samstarf, sækja okkur
fróðleik og efla tengsl við stéttabræður okkar og
systur sem era að fást við svipuð viðfangsefni
víða um veröld. Lítil dæmisaga segir meira en
mörg orð.
Ekki alls fyrir löngu greindu fjölmiðlar frá því
að danska fyrirtækið ISS hefði ákveðið í ein-
hvers konar samstarfi við Securitas að hasla sér
völl í hreingemingum og annarri starfsemi af
þeim toga hér á landi. Við vildum forvitnast um
Hagfræðistofnun launafólks
• Ég hef stungið upp á því að öll samtök
launafólks, ekki bara BSRB og ASÍ, samein-
ist um rekstur hagfræðistofhunar til mót-
vægis við samsvarandi stofnanir atvinnurek-
enda og ríkisins."
veita, það þarf að veita fræðslu, ummönnun og
svo framvegis og fjármunirnir til að standa
straum af þessari þjónustu munu alla vega að
hluta til koma frá ríkinu um ókominn tíma. Frá
þeirra sjónarmiði er samfélagsþjónusta því auð-
lind sem þeir vilja komast yfir.
Hvað um bankana?
Ég hef lýst yfir áhuga á því að öflugur þjóðar-
banki rísi hér á landi. Hlutverk bankans yrði að
veita almenna þjónustu og skapa ákveðna kjöl-
festu í fjármálalífinu. Eðlilegt er að hlutafélags-
bankar rísi upp og stjómendumir verða vafalít-
ið fagmenn. Gallinn er að þeir munu allir koma
úr sama flokki og sama hluta samfélagsins. Að
þjóðbanka kæmu hins vegar fulltrúar mismun-
andi viðhorfa.
Annars er oft stutt í að manni fallist hendur
yfir því hvað fjármálakerfið er orðið hrakið og
illa á sig komið. Ekki er alltaf staðinn jafn
traustur vörður um almannahagsmuni, menn
stóðu t.d. agndofa þegar Landsbankinn lýsti því
fjálglega yfir að hann hygðist aðstoða fjármála-
menn við að koma peningunum sínum fram hjá
skattheimtu með því að fara inn á skattaparadís-
ir á Ermarsundi og gott ef ekki víðar. Éf menn
gera alvöra úr því að selja ríkisbankana þá hef
ég talað fyrir því að reynt verði að tryggja sem
dreifðasta eignaraðild að þeim. Ef bankarnir
fara á fáar hendur er mjög líklegt að þeir fari á
hendur þeirra sem stýra öðram þáttum í efna-
hagslífinu. Röksemdir þeirra sem hafa viljað
taka bankana úr höndum ríkisvaldsins hafa
fengið út á að útrýma pólitískum hagsmunum.
Ig spyr þá á móti: Ef þessar lánastofnanir era
komnar í hendumar á þeim sem halda um taum-
ana í efnahagslífinu, og hafa að sjálfsögðu mikla
fjárhagslega hagsmuni, er þá ekki hætta á því að
hið sama verði uppi á teningnum nema núna
verði það ekki þjóðarhagsmunir eða hagsmunir
byggðarlaga sem verið er að hlaupa undir bagga
með heldur fyrirtækum þeirra manna sem ráða
hér efnahagslífinu.
ASÍ daðrar við Evrópusambandið. Heldur þú
að slíkt samband gæti skilað sér meðjákvæðum
hætti til félagsmanna þinna?
Ég hef miklar efasemdir um að aðild að ESB
komi íslendingum til góða. Hins vegar myndi ég
aldrei láta mér koma til hugar að beita mér fyrir
þennan nýja landnema og slógum fyrirtækinu
upp á upplýsinganeti hinnar alþjóðlegu verka-
lýðshreyfingar. Þar kom fram að fyrirtækið
sver sig mjög í ætt við önnur fjölþjóðleg fyrir-
tæki sem sérhæfa sig i opinberri þjónustu sem
er boðin út, einkavædd eða sett í einkafram-
kvæmd. Fyrirtækið er vissulega upprannið í
Danmörku og rekur þar umfangsmikla starf-
semi. Núna er fyrirtækið samt ekki danskara en
svo að starfsemin nær til 30 þjóðlanda í öllum
heimsálfum og er með um 200.000 manns á
launaskrá.
Mynstrið virðist vera á þann veg að byrjað er
á því að bjóða í hreingemingar og síðan er haldið
á önnur mið, t.d. rekstur elliheimila, dagheimila,
farið er út í gatnagerð og jafnvel niður í holræsi.
Ekkert er þessum íjölþjóðarisum óviðkomandi
þegar einkavædd velferðarþjónusta er annars
vegar. Vandinn er sá að nær alls staðar þar sem
þessi fyrirtæki koma við sögu hafa þau sætt
gagnrýni fyrir að vanrækja skjólstæðinga sína
enda býður það hættunni heim þegar allt er látið
víkja fyrir því markmiði að lágmarka kostnað til
að hámarka gróðann.
Leikskólar
verði fríir
Þú hefur talað um að endurreisa verði félags-
lega húsnæðiskerfíð. Hvað áttu við?
Við eigum að leita nýrra leiða og koma á hús-
næðisbótum þar sem ekki verði gerður greinar-
munur á eignarformi. Nú fá þeir sem kaupa hús-
næði mun meiri bætur í formi óskattskyldra
vaxtabóta en leigjendur fá með skattskyldum
húsaleigubótum. Jafnframt slíkum kerfisbreyt-
ingum tel ég brýnt að raunhæfur stuðningur
verði veittur þeim aðilum sem reisa og reka fé-
lagslegt leiguhúsnæði. Þar horfi ég til aðila á
borð við námsmannasamtök, Öryrkjabandalag-
ið, Sjálfsbjörg og Búseta og önnur samvinnufé-
lög. Þessir aðilar hafa fengið stuðning með láns-
fjármagni á lágum vöxtum. Mér finnst ekki
sáluhjálparatriði í hvaða formi stuðningurinn er
veittur svo framarlega sem hann er myndarleg-
ur og verður talinn í beinhörðum peningum. Það
er grandvallaratriði að hér verði komið á góðum
leigumarkaði fyrir húsnæði. Við verðum að horf-
ast í augu við að lágt launað fólk mun ekki ráða
við sjálfseignarformið eftir að ákveðið var að
láta lánskjörin fylgja markaðsvöxtum. Ég var
þessu mjög andvígur en tel að snúa eigi vörn í
sókn með stórátaki á leigumarkaði og þar ber
ríki og sveitarfélögum að veita félagslegum aðil-
um myndarlegan stuðning.
Hvað um barnafólkið? Þrátt fyrir ný lög um
fæðingarorlof erum við stutt komin. Eftirað or-
lofí lýkur tekur við frjálst dagmæðrakerfí,
rándýrir leikskólar og grunnskólar sem ekki
starfa yfír sumarið.
Allt þetta þarf að skoða heildstætt. Ég sakna
þess að atvinnurekendur skuli ekki hafa verið
duglegri að leggjast á sveif með okkur í barátt-
unni fyrir bættum kjöram bamafólks því þetta
era sameiginlegir hagsmunir. Þegar danskir
atvinnurekendur vora spurðir hverju þeir legðu
mest upp úr í tengslum við val á staðsetningu
fyrirtækja nefndu um 90% góða skóla og bama-
heimili. BSRB hefur beitt sér mjög í þágu
bamafólks. Við höfum vakið á því athygli að fyr-
ir 10 árum vora bamabætur tveimur milljörðum
lægri en nú að raungildi. Úr þessu þarf að bæta
og að sjálfsögðu á aðgangur að skólum og þar
með töldum leikskólum að vera endurgjalds-
laus. Engum fær dulist að tilkostnaður bama-
fólks er veralegur. Núna þarf að greiða um
24.000 kr. fyrir heilsdagsgæslu á leikskóla. Ekki
er heldur óalgengt að greiðsla fyrir bamagæslu
fari upp fyrir 50.000 kr. á mánuði ef annað bam
er hjá dagmóður. Við skulum til samanburðar
minna á að alltof stórir hópar í þjóðfélaginu fá
innan við 100.000 kr. í mánaðarlaun. Aðrir eru
einhvers staðar rétt þar fyrir ofan. Kostnaður
við bamapössun getur því mjög auðveldlega
numið helmingi heildarlauna foreldris.
Gleymum heldur ekki veiku bömunum. Allir
foreldrar þekkja hversu erfitt getur verið þegar
böm veikjast í stuttan tíma. Sum böm eiga við
langvarandi veikindi að stríða með tilheyrandi
erfiðleikum fyrir alla fjölskylduna. Auðvitað á að
vera sameiginlegt keppikefli okkar allra að
hlaupa þama undir bagga.Við getum ekki verið
þekkt fyrir að þessar fjölskyldur þurfi að fara
bónarveg eftir sjálfsögðum mannréttindum.
Hvað um gamla fólkið?
Aldrað fólk býr auðvitað við mjög mismun-
andi kjör. I framtíðnni mun lífeyrissjóðakerfið
sjá þorra aldraðra fyrir allgóðum ellilífeyri. En
sá tími er hins vegar ekki ranninn upp og þurfa
æði margir að treysta algerlega á bætur Al-
mannatrygginga. Þær hafa ekki tekið eðlilegum
hækkunum á undanfömum áram eins og marg-
oft hefur verið rakið og er brýnt að þær verði
hækkaðar myndarlega. I tengslum við slíka
hækkun myndi ég síðan forgangsraða úrbótum
á þann veg að styrkja réttarstöðu langveikra
bama og í annan stað afnema tekjutengingu ör-
orkubóta við tekjur maka. Hvort tveggja flokka
ég undir mannréttindi.
Þörf á kröftugri
verkalýðshreyfingu
Hvemigganga kjaraviðræður?
Eins og fram hefur komið í fjölmiðlum var
ekki gengið frá ákveðnum réttindapakka fyrr en
undir lok síðasta mánaðar. Hinar eiginlegu
launaviðræður era því rétt að hefjast og alltof
snemmt að spá nokkra um niðurstöður. Að sjálf-
sögðu hlýtur sameiginlegt markmið allra þeirra
sem vilja hafa góða samfélagsþjónustu að þar sé
starfandi fólk á viðunandi launakjöram. Ekki
síst á þenslutímum þegar erfitt er að halda í fólk.
Atvinnurekendur era ótrúlega skammsýnir ef
þeir telja sig sinna hlutverki sínu af sérstakri
trúmennsku með því að standa á öllum brems-
um.
Hver eru helstu baráttumálin framundan hjá
BSRB?
BSRB kemur til með að beita sér sérstaklega
á tveimur sviðum. Annars vegar í réttindamál-
um almennt, við viljum áfram þróa lífeyriskerf-
ið, við viljum bæta starfsaðstöðu trúnaðar-
mannsins, tryggingar og ýmislegt annað. Innan
okkar raða era menn stútfullir af hugmyndum.
Og við erum ófeimin að endurskoða allt það sem
úrelt kann að teljast og fara inn á nýjar brautir
ef við eram sannfærð um að þær leiði til góðs.
Hvað efnahagsmálin áhrærir kemur baráttan til
með að snúast um húsnæðiskerfið, stöðu barna-
fólks, almannatryggingakerfið og lífskjör launa-
fólks almennt. Þar eram við að sjálfsögðu með
augun á heilbrigðiskerfinu. Heilbrigðisráðherra
hefur tekið beiðni okkar um samstarf vel og bind
ég vonir við að samstarf takist um stefnumótun
á því sviði. Við eram staðráðin í því að láta
hvorki einkavæðingarsinnaða lækna eða Fjár-
festingarbanka atvinnulífsins ráða ferðinni. Við
viljum hins vegar samstarf við ábyrga lækna og
þau öfl í samfélaginu sem era staðráðin í því að
hrinda hverri aðför að íslenska velferðarríkinu.
Ég treysti mér til að lofa því að BSRB tekur þátt
í þeirri baráttu, bæði í vöm og sókn.
Ég er að mörgu leyti mjög bjartsýnn á fram-
tíð verkalýðshreyfingarinnar og samtaka launa-
fólks almennt. Sem betur fer virðist vera ákveð-
inn skilningur fyrir því innan þjóðfélagsins að til
þess að tryggja fjölþátta lýðræðislegt samfélag
beri að virða það að einn af grannpóstunum í
slíku samfélagi er hreyfing launafólks. Hún er
mótvægið við fjármagnið inni á vinnustaðnum
og annars staðar í þjóðfélaginu, við þá sem stýra
í fyrirtækinu eða þjóðfélaginu. Þjóðfélagið yrði
ansi mikið fátækara án kröftugrar verkalýðs-
hreyfingar.