Morgunblaðið - 14.06.1998, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 14. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
SPRENGING GÆTI ORÐIÐ í TÍÐNI ALZHEIMER-SJÚKDÓMSINS Á NÆSTUÖLD
Morgunblaðið/Golli
ANTON Pjetur hefur reynslu af því að vera beggja vegna borðs enda á hann
náið skyldmenni með aizheimer-sjúkdóm.
ALZHEIMER-sjúkdómurinn veldur heilarýrnun.
Heili alzheimer-sjúklings er til hægri á myndinni.
Ef ekkert fæst að gert
er útlitið heldur svart.
Miðað við tíðnitölur í
Bandaríkjunum þjást
um 4.000 Islendingar af
alzheimar-sjúkdómn-
um. Spár gera ráð fyrir
að algengi eigi eftir að
tvöfaldast á næstu 20
— 3
árum. Anna G. Olafs-
dóttir komst að því í
spjalli við Anton Pjetur
Þorsteinsson, aðstoðar-
prófessor í öldrunar-
geðlækningum við
Rochester-háskóla, að
horfur eru á því að úr
rætist innan 15 ára.
AMMA hafði alltaf verið svo em
og skemmtileg. í fjölskyldu-
boðum var hún hrókur alls
fagnaðar enda kunni enginn að
segja jafn skemmtilega frá fréttum
líðandi stundar og atburðum úr lið-
inni tíð. Börnin elskuðu ömmu og
sjaldnast sátu gömlu hjónin ein
heima í kotinu. Hvenær síga fór á
ógæfuhliðina er erfítt að segja til
um. Af og til fór að gleymast að
sækja mjólk eða aðra nauðsynjavöru
út á hom. Allir voru boðnir og búnir
til að hlaupa undir bagga með gömlu
hjónunum. Með tímanum þyngdist
byrði gamla mannsins. Gamla konan
virtist smám saman vera að missa
allt raunveruleikaskyn. Með óljósum
hætti skynjaði hún að ekki var allt
með felldu og fór að draga sig inn í
skel. Gamli maðurinn varð algjörlega
ráðalaus enda gáfu læknamir ekki
annað út á einkennin en að gamla
konan væri farin að kalka, „enda
langt komin á áttræðisaldurinn".
Algengasta orsök elliglapa
Einhvem veginn svona gæti saga
alzheimer-sjúklings hafíst. Við
þekkjum áreiðanlega flest svipuð
dæmi enda er talið að alzheimer-
sjúkdómurinn sé ein algengasta or-
sök elliglapa (66%) í öllum heimin-
um. Ef ekkert fæst að gert er hætt
við. að opnist fyrir flóðgátt
alzheimer-sjúkdómsins á næstu ár-
um og áratugum. Anton Pjetur Þor-
steinsson, aðstoðarprófessor við
Rochester-háskóla, útskýrir hvers
vegna. „Aðalástæðan felst í því að
hlutfall alzheimer-sjúklinga eykst
með aldrinum. Með hækkandi
lífaidri, ekki aðeins í þróuðu löndun-
um heldur úti um allan heim, fer
tíðni alzheimer-sjúkdómsins því ört
vaxandi. Núna er álitið að um 10%
fólks yfir 65 ára eigi við svokölluð
elliglöp að stríða. A aldrinum 65 til
74 ára er hlutfall alzheimer-sjúk-
linga 4%, á aldrinum 75 til 84 ára
18% og í aldurshópnum 85 ára og
eldri er hlutfallið komið upp í 48%.
Japanir verða, eins og íslendingar,
háaldraðir og er hlutfall japanskra
alzheimer-sjúklinga yfir 95 ára aldri
nálægt 80%. Hvergi í heiminum er
því sérstaklega algengt að hitta 105
ára gamla skýra konu eða karl.“
Annars virðist konum hættara en
körlum við að fá alzheimar-sjúk-
dóminn. „Sumir þykjast væntanlega
geta séð að munurinn tengist hærri
lífaldri kvenna en karla. Þar með er
ekki öll sagan sögð. Aðalástæðan
felst í því að eftir tíðahvörf minnkar
kvenlíkaminn framleiðslu á estró-
geni. Minna magn af estrógeni veld-
ur því að taugafrumurnar verða
berskjaldaðri fyrir sjúkdóminum.
Konur ættu því að íhuga að taka inn
estrógen-lyf eftir tíðahvörf og alveg
sérstaklega ef fjölskyldusaga er um
alzheimer-sjúkdóminn."
„Vel á minnst,“ segir Anton,
„erfðir skyldu ekki gleymast því að
ef nánir ættingjar eins og systkini
eða foreldrar hafa fengið sjúkdóm-
inn er áhættan alit að fjórfold. Ef
Downs-syndrome manneskja lifír
nógu lengi eru allar líkur á að
alzheimer-einkenni fari að gera vart
við sig á fertugsaldri. Aðrir áhættu-
þættir eru genagallar á litningum 1,
14 og 21 svo ekki sé minnst á hugs-
anlegan genagalla á litningi 19 í
tengslum við kólesterol-burðar-
próteinið Apo-E,“ segir Anton og
tekur fram að aðeins hjá 2 til 3%
alzheimer-sjúklinga sé um ríkjandi
erfðir að ræða. Ekki er óhugsandi að
þeim verði hægt að hjálpa með gena-
lækningum framtíðarinnai'. „Hugs-
anlegt er að hægt verði að hægja á
þróuninni eða snúa henni við.“
Svartsýnustu spár gera ekki að-
eins ráð fyrir sprengingu í tíðni
sjúkdómsins heldur fari kostnaður-
inn algjörlega úr böndunum á
næstu árum og áratugum. „A eftir
hjartasjúkdómum og krabbameini
er alzheimer-sjúkdómurinn þriðji
kostnaðarsamasti sjúkdómurinn í
Bandaríkjunum í dag. Um leið skul-
um við hafa hugfast að tíðni hjarta-
sjúkdóma og krabbameins er í jafn-
vægi eða fer minnkandi á meðan út-
breiðsla alzheimer-sjúkdómsins
eykst hröðum skrefum. Engum
dylst heldur hvaða umskipti eiga
eftir að verða í sjúklingahópnum.
Nú er stærsti hópur alzheimer-
sjúklinga af kreppukynslóðinni. Sú
kynslóð hefur vanist því að lifa
spart og gerir því ekki miklar kröf-
ur. Öðru máli á eftir að gegna um
barnasprengjukynslóðina. Barna-
sprengjukynslóðin hefur alltaf feng-
ið allt upp í hendurnar og á því ekki
eftir að sætta sig við sömu meðferð
og umönnun og þjóðir heims hafa
komist af með síðustu áratugi."
Hljóðlát vitsmunaskerðing
Alzheimer-sjúkdómurinn felur í
sér hljóðláta skerðingu á vitsmun-
um og að minnsta kosti einni æðri
hugarstarfsemi, t.d. tungumáli eða
stærðfræðiþekkingu. „Oft tapast
stjómun og samhæfíng heilastarf-
semi mjög fljótt. Tapið lýsir sér í
því að sjúklingurinn getur leyst
ákveðið einfalt verkefni. A hinn
bóginn virðist honum gjörsamlega
frámunað að leysa án leiðsagnar
verkefni í fleiri stigum. Sjúklingur-
inn verður órólegur og þjáist af
svefntruflunum," segir Anton og
tekur fram að langoftast fylgi sjúk-
dóminum geð- og persónuleikatrufl-
anir. Hann nefnir dæmi. „Þekkt er
þegar alzheimer-sjúklingar spinna
upp vafasama ástæðu fyrir því að
fela verðmæti inni hjá sér, gleyma
því hvar verðmætin voru falin og
saka svo ættingja um að hafa stolið
verðmætunum frá sér.“
Allt að 40% sjúklinga greinast
með þunglyndiseinkenni og 20%
þjást af svæsnu þunglyndi. „Jafnvel
enn hærra hlutfall skyldmenna, eða
um 50%, fær ákveðin einkenni
þunglyndis eða kvíðasjúkdóma. Eg
er þarna að aðallega að tala um
þann sem umönnunin lendir á, oft
aldraðan maka eða náinn ættingja,
enda hafa börnin yfirleitt nóg á
sinni könnu,“
Fimm sjúkdómsstig
Sjúkdómnum er gjarnan skipt í
fimm stig, mildan, meðalsvæsinn,
svæsinn, fulla umönnun og karlæg-
an. „Þú þarft að hlusta vel eftir og
athuga sjúklinginn til að komast að
einkennum alzheimer-sjúkdóms á
fyrsta stigi. Sjúklingurinn þjáist af
vægu minnisleysi og dómgreindar-
skorti. Oft á tíðum er hann farinn að
sinna sjálfum sér og nánasta um-
hverfí verr en áður,“ segir Anton og
vekur athygli á því að ættingjar hafi
tilhneigingu til að kenna aldrinum
um. Sú greining eigi sjaldnast við
enda fylgi almennri öldrun ekki svo
mikil vitsmunaskerðing. „Sjúkling-
arnir eiga oft á tíðum erfitt með að
segja fyrir um hvaða ár, mánuður
eða dagur er þegar komið er á ann-
að stig. Fólk á erfitt með að halda í
nýjar upplýsingar og þarf að fá að-
stoð við daglegar athafnir. Aðeins
oflærðar staðreyndir, á borð við
nafn og heimili, standa eftir á þriðja
stigi. Skammtímaminnið er fokið út
í veður og vind og algengt er að
nánum skyldmennum sé ruglað
saman. Eins og nafnið ber með sér
þarf fólk fulla umönnun á fjórða
stigi. A fímmta stigi vita sjúklingar
tæpast í þennan heim né annan.“
Almenna reglan er að hrörnunin
verður hraðari eftir því sem lengra
líður á sjúkdómsferilinn. „Oft eru
sjúklingar talsvert lengi á milda
stiginu, síðan tekur við nokkuð hröð
hrörnun og svo hægir á framgangi
sjúkdómsins undir lokin,“ segh-
Anton og tekur fram að oft hafi
sjúkdómurinn verið í gangi í 2 til 3
ár áður en greining fari fram. „Eftir
greiningu lifír meðalsjúklingur svo í
um 5 ár. Heildarferlið er því oft um
8 ár. Annars eru dæmi um að sjúk-
dómurinn hafi dregið fólk til dauða
á tveimur árum. Aðrir hafa gengið
með sjúkdóminn í 20 ár,“ segir hann
og bætir því við að alzheimer-sjúk-
dómurinn sé fjórða algengasta dán-
arorsökin í Bandaríkjunum um
þessar mundir.
Óþekkt oi-sök
Anton segir að því miður sé ekki
vitað hvað valdi sjúkdómnum. Ann-
að vandamál felist í því að læknar
hafí ekki haft sérstakan áhuga á að
greina sjúkdóminn enda hafi með-
ferðarúrræðin verið fá hingað til.
Nú þurfi að gera átak í greiningu
sjúkdómsins enda sé sífellt verið að
þróa betri meðferðarúrræði og
koma þurfi í veg fyrir að skaðinn sé
skeður þegar greining fari fram.
Flókið ferli fer í gang þegar
alzheimer-sjúkdómurinn hreiðrar
um sig í heilanum og veldur því að
heilafrumur fara að tína tölunni.
„Yfirleitt eiga sér stað að minnsta
kosti þrjú mismunandi ferli á sama
tíma. Hið fyrsta er að Beta-Amyloid
prótein klofnar, fellur út á yfirborð
heilafrumanna og myndar þar eins
konar silkiútfellingar. Útfellingarn-
ar hafa í för með sér beinan
taugaskaða og óbeinan með bólgu-
svörun. Annað er að við myndun
taugatrefjaflækja skaðast flutnings-
kerfi heilafrumanna. Heilafrumurn-
ar eiga því erfíðara með að losa sig
við úrgangsefni og afla sér næring-
ar. Afleiðingarnar eru einn liðurinn
í því að heilafrumumar deyja smám
saman. Hið þriðja er að álag vegna
tæringar og frjálsra radicala eykst
og styður við þróunina."
Þróun lyfjameðferðar
Anton hefur sjálfur átt hlut í þró-
un nýjustu lyfjanna við alzheimer-
sjúkdómnum. „Eftir læknanám á
íslandi hélt ég í framhaldsnám í
j
(
I
I
f
I
l
L
f
1
V
■
I
s
I

í
I
c
t
I
l
r