Morgunblaðið - 09.08.1995, Blaðsíða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 9. ÁGÚST 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Mannréttindavernd
í alræðisríkjum
ÞJÓÐRÉTTARLEGA mannrétt-
indavernd, að því marki sem hún
nær til einstaklinga, má m.a. greina
í fjóra meginflokka:
1. mannréttindavernd einstakl-
ings gagnvart eigin ríki;
2. mannréttindavernd útlendinga
gagnvart öðrum ríkjum en eigin
ríki;
3. mannréttindavernd ríkisfangs-
lausra;
4. mannréttindavernd flótta-
manna.
Mismunandi þjóðréttarreglur
gilda um sérhvern þessara hópa.
Hér verður íjallað um réttarstöðu
fyrsta hópsins og þá sérstaklega í
alræðisríkjum (totalitarian states)
af ýmsu tagi.
Gildi alþjóðlegrar
mannréttindaverndar
Þjóðaréttur fjallar um réttarregl-
ur þær sem gilda í samskiptum
þjóða. Það er þó of þröng skilgrein-
ing því þjóðaréttur fjallar einnig um
gildi þjóðréttarreglna milli alþjóða-
stofnana og ríkja eða á milli ríkja
og einstaklinga. Alþjóðleg mann-
réttindavernd er hluti þjóðaréttar.
Þegar fjallað er um þjóðréttar-
lega mannréttindavemd er vísað til
þess að reglurnar sem farið er eftir
eru alþjóðlegar að uppruna og að
unnt sé að leita vemdar þeirra hjá
einhverjum aðila sem oftast er dóm-
stóll einhvers ríkis, í undantekning-
um alþjóðadómstólar. Dómstólar
þessir eru síðan undir eftirliti hins
alþjóðlega samfélags með ýmsum
hætti.
a) Tvíeðli - eineðli. Innan þjóða-
réttarins sem fræðigreinar er um
það deilt að hve miklu leyti þjóðrétt-
arlegar mannréttindareglur gilda
innan fullvalda og
sjálfstæðra ríkja. Sam-
kvannt hefðbundnum ,
íslenskum fræðiskoð-
unum á sviði stjórn-
skiþunar- og þjóðarétt-
ar gildir hér' á landi
kenningin um tvíéðli
(dualismus). Með tví-
eðli er átt við að js-
Jenskur landsréttur óg
þjóðaréttur séu tvö að-
skilin réttarkerfi.
Þannig gildi þjóðarétt-
ur ekki fyrir íslenskum
dómstólum nema að
hann hafi verið íögfest-
ur af Alþingi (pósitiv-
ismi). Sem e.k. undan-
tekning hefur verið talið að túlka
beri íslenskan rétt í samræmi við-
þjóðarétt og þá einkum í samræmi
við alþjóðasamninga sem ísland er
aðili að en hefur ekki lögfest. Skv.
fordæmi Hæstaréttar frá 1990 (sér-
tæk túlkun á Mannréttindasáttmála
Evrópu áður en hann var lögfestur)
er hugsanlega jafnvel játað enn víð-
tækari undantekningu frá reglunni
um tvíeðli. Samningurinn um EES,
lögfesting hans og réttaráhrif
kunna svo enn að hafa raskað hefð-
bundnum íslenskum tvíeðliskenn-
ingum þjóðaréttar og landsréttar
(þó á öðru sviði sé) eins og Davíð
Þór Björgvinsson, lögfræðingur,
fjallar um í nýjasta hefti Úlfljóts.
í sumum ríkjum hefur verið talið
að ekki væri um tvö aðskilin réttar-
kerfi að ræða heldur væru um ein-
eðli (monismus) að ræða. Gildir þá
þjóðaréttur (oft að uppfylltum
ákveðnum skilyrðum) með sama
hætti og landsréttur.
Meginmunur þessarra tveggja
kenninga er svo sá að
skv. tvíeðliskenning-
unni getur einstakling-
ur ekki leitað réttar-
verndar fyrir dómstól-
um skv. mannréttinda-
reglum þjóðaféttár
fyrr en hann hefur ver-
ið iögfestur en skv,
eineðliskenningunnl
þarf éngrar sérstakrar
lögfestingar við.
Þá er einnig um það
deilt hvort að t.d. sum-
ir þjóðréttarsamningar
séu þéss eðlis að þeir
gildi yfirleitt í sam-
skiptum ríkis og borg-
ara eða einstaklinga í
millum heldur fremur að þeir leggi
skyldur á ríkið. Lögskýring ræður
gildissviðf slíkra samninga. Þetta
er þó umdeilanlegt.
b) Airæðisríki. Það sem hér er
skilgreint sem alræðisríki er nú á
dögum að jafnaði einungis þau ríki
sem kenna má við kommúnisma eða
marxisma af einhveiju tagi en önn-
ur ríki geta og fallið hér undir.
Nokkur alræðisríki nútímans
byggja að nokkru á tvíeðliskenning-
unni en einnig á annarri hugmynda-
fræði sem rekja má til sovéskra
þjóðréttarfræðinga (Tunkin o.fl.).
Skv. þjóðréttarkenningum þessara
ríkja gildir mannréttindahluti
þjóðaréttar einungis fyrir ríkið sjálft
að því marki sem það telur sig yfir-
leitt bundið af honum. Mannréttindi
eru skv. stjórnskipunar- eða þjóð-
réttarkenningum alræðisríkja af
þessu tagi því einungis áþreifanleg
sem óhjákvæmileg afleiðing frum-
spekilegrar nauðhyggju sem miðar
áfram í samræmi við lögmál díalek-
Hverjum ærlegum
manni hlýtur að blöskra
það ástand, segir Hall-
dór E. Signrbjörns-
son, sem er á fram-
kvæmd mannréttinda
víðs vegar í heiminum.
tískrar efnishyggju. Ríkisborgari
þessara ríkja á þess vegna engan
sérgildan og einstaklingsbundinn
rétt á mannréttindanautn framar
öðrum þjóðfélagsþegnum alræðis-
ríkisins. Því síður getur hann leitað
vemdar dómstóla alræðisríkisins
vegna brota á þjóðréttarlegum
mannréttindum.
Eftir hrun Sovétríkjanna hefur
dregið úr áhrifamætti þessarar
þjóðréttarkenningar sem enn hefur
áhrif í sumum kommúnista- eða
marxistaríkjum og hafa einstakl-
ingar þar smátt og smátt öðlast
sérgreinda mannréttindavernd. I
seinni tíð hafa alræðisríki því reynt
að finna annan grundvöll fyrir af-
stöðu sinni. Meðal þeirra raka sem
oftast heyrast eru þau að nauðsyn-
legt sé enn um sinn að beita þegna
sína nokkurri hörku (pyntingar,
heilaþvottur, þrælabúðir, barna-
þrælkun, „mannshvörf" og aftök-
ur) því ella verði upplausn og
borgarstríð. Önnur rök sem gjarn-
an er beitt og hafa fallið í góðan
jarðveg á Vesturlöndum, m.a. á
íslandi, er að efnahagsleg rök rétt-
Halldór E.
Sigurbjörnsson
læti að nokkurri hörku sé beitt því
ella muni svo og svo margar millj-
ónir manna svelta. Þannig er ein-
staka andófsmaður eða hópur stúd-
enta sem mulinn er undir skrið-
dreka mældur og veginn kalt gagn-
vart möguleika á afturkipp í efna-
hagslífi. Er þá gjarnan vísað í hina
stóru markaði fyrir út- eða inn-
flutningsvarning sem fyrir hendi
eru og að hrun í efnahagslífi geti
ella fylgt á eftir. Matið er einfalt
- ágóði og mannslíf eru vegin og
metin og hið síðara léttvægt fund-
ið.
Mælikvarði
Stundum verða deilur um hvern-
ig bregðast eigi við mannréttinda-
brotum alræðisríkja. Vilja sumir
að ríki heimsins haldi fullum sam-
skiptum án fyrirvara við alræðisríki
sem ætla má að hafi framið ítrekuð
mannréttindabrot á þeim grunni
að smátt og smátt færist allt í
betra horf.
En hvaða mælikvarða eiga t.d.
íslenskir ráðamenn eða sendifull-
trúar að nota til þess að ákvarða
samskipti íslands við, alræðisríki?
Þeim ber í fyrsta lagi að athuga
að hvaða mannréttindasamningum
hið erlenda alræðisríki hefur skuld-
bundið sig en ekki lögfest eða fram-
kvæmt í reynd og hvaða aðrar þjóð-
réttarreglur kunni að eiga að gilda
þar aðrar. Þar sem alræðisríki eru
oft ekki aðilar að mannréttinda-
sáttmálum og hafa að auki þá sér-
stöku afstöðu til mannréttinda
þjóðaréttar er að ofan er lýst að
því viðbættu að um er að ræða
fábrotna réttarvernd að landsrétti
verður jafnhliða að beita öðru verk-
lagi við mat þetta.
Islenskir erindrekar verða því í
öðru lagi að líta til þeirra mannrétt-
indasáttmála er ísland er aðili og
þá fyrst til þeirra sem hafa alþjóð-
legt gildi m.a. samninga um hóp-
morð, um pólitíska réttarstöðu
kvenna, um afnám þrælahalds og
þrælasölu, um afnám alls kynþátta-
misréttis, um efnahagsleg, félags-
leg og menningarleg réttindi, um
borgaraleg og stjórnmálaleg rétt-
indi, um mannréttindi kvenna og
Mikilvægi upplýsinga
til stjórnunar
í rekstri eykst með
degi hverjum
Takmarkast rekstur
þinn vegna skorts á
upplýsingum?
Concorde XAL upplýsingakerfi
og bókhald.
Alhliða upplýsingakerfi
án takmarkana.
Hátækni til framfara
m Tæknival
Skeifunni 17 • Sími 568-1665
Mannréttindadómstóllinn í Strass-
borg’ er raunhæft réttarúrræði
Á SÍÐASTA ári
samþykkti Alþingi Is-
lendinga sem lög
ákvæði Mannréttinda-
sáttmála Evrópu,
ásamt viðaukum eitt til
sjö. ísland hefur verið
aðili að sáttmálanum
frá 1953 og hefur frá
þeim tíma borið þjóð-
réttarskyldur sam-
kvæmt honum, án þess
að hann hafi verið inn-
leiddur í íslensk lög.
Sáttmálinn hefur að
mestu verið óbreyttur
frá því að hann var
staðfestur á árunum
eftir 1950, en með við-
aukum 1, 4, 6 og 7 var þó bætt við
þau réttindi er njóta verndar sátt-
málans og með öðrum viðaukum var
formreglum og málsmeðferðarregl-
um sáttmálans breytt lítillega.
Lögfesting Mannréttindasáttmál-
ans þýðir að nú má bera ákvæði
sáttmálans fyrir sig í dómsmálum
sem íslenskum Iögum og dómarar
geta beitt efnisreglum hans í dóms-
niðurstöðu. Sú takmörkun er hins
vegar gerð í lögunum að úrlausnir
Mannréttindanefndarinnar, Mann-
réttindadómstólsins og ráðherra-
nefndarinnar eru ekki bindandi að
íslenskum landsrétti. Þýðing þessarar
takmörkunar er þó óljós þar sem
gera má ráð fyrir að dómstólar taki
verulegt tillit úrlausna þessara stofn-
ana í dómsniðurstöðu. Ennfremur ná
lögin ekki til allra viðauka, sem gerð-
ir hafa verið við sáttmálann.
Málsmeðferðin er í stórum drátt-
um sú að mannréttindanefnd Evr-
ópu, sem hefur eins og
dómstóllinn aðsetur í
Strassborg í Frakk-
landi, tekur við kvört-
unum frá einstakling-
um, staðsettum í aðild-
arríkjunum, og sker úr
annars vegar hvort
málið eigi undir nefnd-
ina og hins vegar hvort
mannréttindi hafi verið
brotin. Telji nefndin
ástæðu til að taka mál-
ið til meðferðar er
skrifuð skýrsla um
málið og hún send ráð-
herranefnd Evrópur-
áðsins, sem hefur m.a.
eftirlit með því að við-
komandi ríki geri ráðstafanir til leið-
réttingar. Mannréttindanefndin eða
einstök aðildarríki, geta skotið þeim
málum, sem nefndin hefur talið
brjóta í bága við sáttmálann, fyrir
Mannréttindadómstólinn. Með við-
auka níu, sem staðfestur var í lok
árs 1990, var einstaklingum einnig
veitt þessi málsskotsheimild. Dóm-
stóllinn kveður síðan upp dóm um
hvort mannréttindi hafi verið brotin
á málsaðila. Dómarnir eru að lokum
sendir ráðherranefndinni, sem hefur
eftirlit með fullnustu þeirra. Um eig-
inlega fullnustu dóma er þó ekki að
ræða því ef viðkomandi ríki vanræk-
ir að fara eftir dómsniðurstöðunni,
hefur ráðherranefndin einungis það
úrræði að víkja því úr Evrópuráðinu.
Mál á grundvelli sáttmálans voru
í byijun mjög fá og það er ekki fyrr
en á síðustu árum, sem málafjöldi
fer að verða verulegur. Aðsend mál
munu nú vera nærri tíu þúsundum
Ágúst Sindri
Karlsson
Ekki er alltaf ástæða til
að láta staðar numið við
úrskurð innlendra dóm-
stóla, segir Agúst
Sindri Karlsson, í mál-
um er varða grundvall-
armannréttindi.
á árf, en aðeins brot af þeim málum
fer alla leið fyrir dómstólinn. Aukn-
ing í málafjölda á sér án efa þá
skýringu að einstaklingar í aðilar-
ríkjunum eru nú meðvitaðir um að
kvörtun til Mannréttindanefndarinn-
ar er raunhæft úrræði til að ná rétti
sínum. Vegna aukningar í mála-
fjölda tóku aðildarríki Mannréttinda-
sáttmálans þá ákvörðun að endur-
skoða reglur sáttmálans, sérstaklega
varðandi uppbyggingu og málsmeð-
ferð. Breytingartillögur voru settar
fram í viðauka 11, sem aðilarríki
skrifuðu undir í maí 1994. Veiga-
mesta breytingin felst í að mannrétt-
indanefndin verður lögð niður og
dómstóllinn tekur við störfum henn-
ar. Þeim vinnureglum sem nefndin
hefur unnið eftir verður hins vegar
haldið að mestu leyti. Breytingarnar
eiga að hraða málsmeðferð og gera
hana aðgengilegri, auk þess sem hún
á að laga málsmeðferðina að aukn-
um fjölda aðilarríkja. Óvissa er um
hvort og hvenær breytingar þessar
munu taka gildi, þar sem öll aðildar-
ríki þurfa að staðfesta viðaukann.
Mannréttindabrot geta verið af
ýmsum toga og í raun er ótrúlegt
hve víða mannréttindi eru brotin í
löggjöf ríkja eða við framkvæmd
stjórnsýslu. Reynslan hefur enda
sýnt að aðildarríki sáttmálans hafa
í meira og minna mæli þurft að
standa fyrir máli sínu í Strassborg.
ísland er þar engin undantekning,
eins og sannaðist þegar mál Jóns
Kristjánssonar gegn íslandi varð
þess valdandi að aldagömul dóm-
stólaskipan á íslandi varð að aðlaga
sig að nútímanum. Önnur ríki hafa
einnig þurft að laga til í löggjöf sinni
vegna ákvarðana Mannréttindadóm-
stólsins, og breytir þá engu hvort
sáttmálinn hefur haft lagagildi að
landsrétti eða ekki. Belgía þurfti til
að mynda að endurskoða löggjöf sína
varðandi óskilgetin börn, vegna nið-
urstöðu dómstólsins í svokölluðu
Markx máli, þrátt fyrir að þarlendir
dómstólar hafi talið lögin í samræmi
við sáttmálann.
Þótt lögfesting Mannréttindasátt-
málans hér á landi hafi verið löngu
tímabær, hefur hýn ekki breytt þeirri
staðreynd, sem ráðin verður af dóm-
um Mannréttindadómstólsins, að
ekki er alltaf ástæða til að láta stað-
ar numið við úrskurð innlendra dóm-
stóla í málum, er varða grundvallar
mannréttindi, svo sem rétt til tján-
ingarfrelsis, til friðhelgi einkalífs, til
réttlátrar málsmeðferðar eða til að
njóta eigna sinna í friði. Telji, menn
sig ekki hafa náð rétti sínum er
hugsanlega hægt að ná honum í
Strassborg.
Höfundur er starfandi lögmaður
í Reykjavík.