Morgunblaðið - 16.03.1985, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. MARZ 1985
Virðisaukaskattur,
kostir og gallar
— eftir Halldór
Jónsson
Ég stend hér sem advocatus dia-
boli í virðisaukaskattsfrumvarp-
inu, vegna þess að innan minna
samtaka fannst enginn svo vitlaus
að vera á móti virðisaukaskatti,
nema ég. Mér er gjarnan mætt
með vorkunnarbrosi hjá mínum
upplýstu félögum, þegar ég segi að
fleiri gallar séu á virðisaukaskatti
en kostir.
Og það er einmitt kjarni máls-
ins. Skatturinn hefur ýmsa kosti
umfram núverandi söluskatts-
kerfi. En hann hefur ifka galla,
sem ég held að menn verði að
skoða. Hvernig við svo metum
lokaniðurstöðuna fer eftir því,
hvernig skoðanir okkar mótast.
Ég mun ræða þetta í kannski of
léttum dúr, enda er ég síður en svo
nokkur alvarlegur sérfræðingur í
skattamálum. En ég leyfi mér
samt að hafa skoðun að athuguðu
máli. Mér er lióst að hún þarf ekki
að vera rétt. Eg ætla að byrja á að
athuga úr hvaða jarðvegi virðis-
aukaskatturinn er sprottinn.
Frá Frökkum
Frakkar eiga sér langa og
merka menningarsögu. Ekki fagra
á köflum eins og gengur. Þeir hafa
lengstum verið á undan öðrum
þjóðum um þjóðfélagsþróun. Frá
þeim hafa gjarnan legið straumar
til annarra þjóða sem síðar hafa
gengið í gegnum sömu þróun og
Frakkar.
Lengi um aldir var Frakklandi
stjórnað af styrku konungsvaldi.
Alþýða manna var skattlögð til
sameiginlegra þarfa og svo nátt-
úrlega til einkaþarfa handhafa
ríkisvaldsins, sem voru um tíma
svo glæsilegar að þær vekja öfund
enn þann dag í dag, ef sögurnar
um ástalífið á Vesturlöndum eru
þó sannar. En þegar einkaþarfir
handhafa ríkisvaldsins fara að
verða meira áberandi en hinar,
taka fræ byltingarinnar aö spfra.
Sá gróður leit dagsins ljós f
frönsku stjórnarbyltingunni undir
hinu fræga kjörorði „Liberté, Ega-
lité, Fraternité", frelsi, jafnrétti,
bræðralag. Hið gamla spillta kerfi
var höggvið í grunn og óvinir al-
þýðunnar gerðir höfðinu styttri
eins og venja er í slíkum tilfellum.
Þeir reyndust bara svo fjandi
margir að það var hin versta
vinnuþrælkun að höggva þá alla
með handafli. Því fundu Frakkar
upp hina raffineruðu fallöxi, Gu-
illotine, nefnd eftir höfundi sfn-
um, lækninum Guillotine. Þessi
öxi var ákaflega egal, allir fengu
sitt högg afmælt af fyllsta hlut-
leysi og án hverskonar uppsöfnun-
aráhrifa haturs og öfundar og
frelsuðust þannig frá heimsins
táradal og þvl bróðerni, sem þar
ríkti.
Alþýðan tók nú að stjórna rík-
inu, ausa úr sjóðum þess og bæta
kjör sfn með þvf að lækka skatt-
ana á sjálfri sér, jafnframt því að
halda stöðugt áfram að útrýma
óvinum sfnum með áðurnefndu
apparati. En fljótt kom að því, að
silfur og gull hvarf úr umferð í
þessu sæluríki öreiganna. Eitt-
hvað varð að gera til þess að rfkis-
sjóður gæti borgað. Kirkjan hafði
sölsað undir sig bróðurpart land-
eigna í Frakklandi f aldanna rás,
sem nú var snarlega tekinn af
henni. Því var nú gefinn út bánku-
seðill, assignat, sem tryggður var
með veði í kirkjujörðunum. Versl-
un og viðskipti tóku kipp og allt
gekk vel um tíma. En útgjöldum
ríkisins varð ekki stillt í hóf og
aftur varð peningalaust. Þá prent-
aði ríkið meira af seðlum tryggð-
um í sama veðinu. Og svo aftur og
aftur. Það fór að síga á ógæfuhlið-
ina. Menn fóru að hafa ótrú á
þessum seðlum og ýmist neituðu
„En þaö var búið að hóa
það oft upp í „makaríni
og vikri“ um virðisauka-
skatt til þess að „tröllin
í Arnarhvolshömrum“
heyrðu sönginn og
fyndu blóðlyktina. Og
nú drynur svo um mun-
ar í þeim að virðisauka-
skatt skuluð þið fá, rýj-
urnar mínar, og hana-
nú!“
að taka þá sem greiðslu eða stór-
hækkuðu verð. Ríkisvald fólksins
lét það umsvifalaust varða höfuð-
missi, að efast um gæði assignats-
ins og prentaði ennú meira. Brátt
voru bæði prentvélin og fallöxin
keyrð á vöktum til þess að ríkið
gæti haldið hjólum atvinnulífsins
f gangi, þar til alþýðan varð að
viðurkenna að hún gæti ekki
stjórnað sér sjálf. Napóleon var
kallaður til. Hann bjargaði hinum
úrræðalausa og sveltandi lýð frá
hungurdauða með þvf að setja þá f
úniform og láta drepa þá í ráns-
ferðum til annarra landa pour la
Glorie de la France, og flutti
þannig út atvinnuleysi og eymd
Frakklands.
V irðisau kaskattu rinn
kemur til sögunnar
Bylting frelsis, jafnréttis og
bræðralags færði þannig þjóðinni
andhverfu sfna er Napóleon
krýndi sjálfan sig keisara. Og
Frakkar voru bara ánægðir með
það, þeim var sælurfki alþýðunnar
í of fersku minni. Síðan er Frans-
maðurinn tortrygginn á alla póli-
tfk. Mikill auður Frakka liggur
ekki f bönkum þeirra heldur graf-
inn f formi góðmálma f bakgörð-
um Frakklands, þarlendum þjóð-
frelsurum til hinnar mestu mæðu.
Frakkinn er hér enn með lengri
reynslu en aðrir. Hann er búinn að
fá sig fullsaddan af þvf að láta
ræna sig fyrir einhverjar stjórn-
málahugsjónir.
Þetta virðist kannski útúrdúr,
en það eru þó vissir þættir f
franskri sögu sem vert er að huga
að fyrir okkur. En franskir stjórn-
málamenn eru líka Frakkar og þvf
raffineraðri í hugsun en aðrir slík-
ir. Þegar þjóðir fóru að taka upp
söluskatt og stela honum undan að
franskri fyrirmynd fundu Frakkar
upp virðisaukaskattinn (VASK)
1955. Þeir héldu því fram að hið
innbyggða sjálfseftirlit skattsins
myndi létta rfkinu störfin, því
þegnarnir myndu passa hver
annan og ríkið þyrfti því lítið ann-
að að gera en að starfrækja fallöx-
ina á þá Eirfka, sem sffellt virðast
spretta upp, hversu margir hausar
sem eru höggnir af þeim.
Um þessar mundir eru því 30 ár
liðin frá þvf að Frakkar tóku upp
virðisaukaskatt og um 15 ár frá
þvf að helstu nágrannaþjóðir
okkar tóku hann upp. Það er þvf
kominn rétti tfminn til þess að við
tslendingar förum að fylgja for-
dæmi þeirra. En við erum gjarnan
10—15 árum á eftir Norðurlönd-
um í upptöku hverskonar hug-
mynda sem þar brúkast. Má nefna
sem dæmi mengjakennsluna, og
hverskonar sálfræði- og félags-
málaþjónustu. Meira að segja tók-
um við ekki upp mengið í stað
reiknikennslu fyrr en Svíar voru
búnir að gefast upp á því. En
10—15 ár gætu svarað til þess
tíma sem það tekur fslenskan
námsmann að ljúka prófi í Sví-
þjóð, þangað til hann er búinn að
vinna sig upp í áhrifastöðu á ís-
landi, hafandi dottið úr sambandi
við sínar fyrri menntastofnanir
meðan hann stóð í hinu hefð-
bundna húsbyggingarstandi ís-
landsmannsins.
I Frakklandi er nú 20% virðis-
aukaskattur almennt en 33,33%
skattur á lúxusvöru. Og svo höld-
um við því fram hér að okkar
skattur eigi að vera „hlutlaus
gagnvart framleiðslu, dreifingu og
neyslu". Spurning sem fljótlega
gæti komið upp hér er sú, hversu
mikill lúxus lúxus sé. Svarið fer
sjálfsagt eftir þeim sem skilgrein-
ir.
Ég stend hérna f rauninni án
þess að hafa af því verulegar
áhyggjur, hvort orð mín hafi ein-
hver áhrif eða tilgang. Þau hafa
það ekki, því með tilkynningu rfk-
isstjórnarinnar frá 8. febrúar er
búið að ákveða að taka þetta
skattaform upp. Þessi fundur er
þvf næsta tilgangslítill, nema það
er alltaf gaman að drekka kaffi og
kannski líka éta pönnukökur með
þeim ágætu mönnum sem eru hér
í dag. Þessi yfirlýsing ríkisstjórn-
arinnar er afdráttarlaus og virðis-
aukaskattur verður settur á, end-
ist henni líf og heilsa.
En það er sosum f lagi að standa
hér og vera að reyna að stýra for-
tfðinni, það er hvort eð er ein eft-
irlætisiðja fslendinga, sem geta
talað sig upp í hita hvenær sem er
út af Eysteinskunni, viðreisn,
Gunnari og Geir eða Njáli og
Skarphéðni. Framtíðin virðist
nefnilega ekki koma á fslandi, það
er bara núið, sem líður hjá.
Ekki til hagsbóta
Á hverju byggi ég það álit mitt
að fyrirliggjandi virðisaukaskatt-
ur verði þjóðinni ekki til þeirra
hagsbóta sem af er látið? Hvað
finnst mér um fyrirliggjandi
frumvarp um virðisaukaskatt?
í fyrsta lagi vil ég segja, að
frumvarpið til laganna er ótvírætt
og það er alveg hægt að fara eftir
þvf. Skilgreining skattsins er
hrein og klár og skatturinn er
rökrænn. Það er heldur enginn
vandi að gera upp söluskatt nú á
tölvuöld, svo að of mikið er gert úr
yfirburðum VASK. Greinargerðin
með frumvarpinu er villandi, þvf
þar í er að finna hreinar blekk-
ingar, til þess fallnar að lokka
menn til fylgis við frumvarpið á
forsendum, sem lögin sjálf gefa
engin fyrirheit um að verði til
staðar.
f öðru lagi tel ég, að með gildis-
töku laganna aukist óbeinn skatt-
heimtumöguleiki rfkisvaldsins,
sem ég tel raunar ekki vera lýð-
ræðislega kosið eins og nú háttar f
kjördæmismálinu. Ég met þennan
möguleika til þriðjungsaukningar
á óbeinni skattheimtu, úr 10 millj-
örðum, sem söluskattstekjur eru f
dag, f 13 milljarða með skattlagn-
ingu matvæla og húsnæðis-
kostnaðar. Frumvarpið selur
rfkisvaldinu sjalfdæmi um það,
hvort því þóknast að skila ein-
hverju til baka eða ekki af þessu
aukna fé. Verði um endurgreiðslur
að ræða þá er hér um aukningu
þeirrar þróunar að ræða að fela
ríkisvaldinu forsjá peninga okkar.
Ég get ekki sem frjálshyggjumað-
ur og kapítalisti stutt við slfka
þróun.
f þriðja lagi tel ég aukningu
skriffinnsku verða með þvílíkum
hætti i virðisaukaskatti frá núver-
andi söluskattskerfi, að þjóðin
muni tapa á breytingunni.
í fjórða lagi kallar upptaka
virðisaukaskatts skv. frumvarpinu
á aukið rekstrarfé fyrirtækja. Ég
tel að öflun rekstrarfjár sé nógu
erfið eins og er.
f fimmta lagi tel ég virðisauka-
skatt verða verðbólguhvata sem
okkur skortir ekki. Mér virðist úti-
lokað að koma fram fimmtungs
hækkun á Iífsnauðsynjum fólks og
10% hækkun á húsnæðiskostnaði

(# ■
r
Halldór Jónsson
auk 5% hækkunar á lánskjaravísi-
tölu á einu bretti án þess að verð-
skyn almennings truflist verulega.
Ég vísa til myntbreytingar okkar
1980, þegar okkur glataðist í
mörgum tilvikum á nýkrónu og
gamalkrónu.
í sjötta lagi er það staðreynd, að
söluskattskerfi okkar er mjög
ódýrt í rekstri. Aðeins 10% af
starfsliði skattstofa sjá um það
ágætlega vel að 40% af ríkistekj-
unum skili sér. Væri vilji til, væri
hægt að snfða af þvf margan þann
agnúa sem á þvf er talinn f dag, án
þess að kostnaður við það ykist.
f sjöunda lagi er ég ekki trúaður
á að virðisaukaskattskerfið hald-
ist undantekningalaust um alla
framtfð eins og gefið er í skyn. Ég
vísa til þess að stjórnmálamenn
okkar eru þeir sem búið hafa til
allar undanþágur f söluskattskerf-
inu. Þeir eru enn í fullu fjöri.
Áhuginn og upp-
söfnunin
Hvernig byrjaði þessi áhugi á
virðisaukaskatti ?
Eftir því sem mér virðist hófst
umræðan að marki þegar iðnrek-
endur fóru að tala réttilega um
það, að söluskatturinn ylli upp-
söfnun kostnaðar f endanlegu
framleiðsluverði. Sfðan þetta var,
hafa náðst fram, fyrir baráttu
þessara aðila, ýmsar umtalsverðar
bætur á þessari uppsöfnun, auk
þess sem létt hefur verið á tollum
og söluskatti af ýmsum aðföngum
og vélum iðnaðarins. Nú er svo
komið, að þessi uppsöfnun er ekki
talin nema á bilinu 1—3% eftir
greinum (bls. 33 í frv.). Ég fæ ekki
séð, að þessar ráðstafanir hafi tor-
veldað framkvæmd söluskattslaga
minnstu ögn. Ég tel, að vel sé
framkvæmanlegt að stíga skrefið
til fulls f núverandi kerfi, þannig
að engin veruleg uppsöfnun eigi
sér stað, án þess að breyta þurfi
um kerfi.
En það var búið að hóa það oft
upp í „makaríni og vikri“ um virð-
isaukaskatt til þess að „tröllin f
Arnarhvolshömrum" heyrðu söng-
inn og fyndu blóðlyktina. Og nú
drynur svo um munar i þeim að
virðisaukaskatt skuluð þið fá, rýj-
urnar mfnar, og hananú! Mér
finnst að margir hafi lofað þennan
skatt of mikið út frá sfnum
þrengstu sjónarmiðum, án þess að
líta til heildarinnar.
Sannast hér sem fyrr, að þeir
láta gjarnan mest af ólafi kóngi,
sem hvorki hafa heyrt hann né
séð. Svo eru aðrir sem aldrei
draga neitt f land skjótist þeim
yfir eitthvað, einhverju sinni. Það
heitir stefnufesta á máli ýmissa.
Greinargeröin
Og hvað sem er skrifað í grein-
argerðinni með frumvarpinu?
(Bls. 14:)
„Söluskattskerfið hefur ýmsa
veigamikla galla. Þar má helst
nefna uppsöfnunaráhrif sölu-
skattsins, sem hafa tilviljunar-
kennd áhrif á framleiðsluaðferðir
og samkeppnisaðstöðu atvinnu-
greina. Sérstaklega skal í þessu
sambandi bent á áhrif uppsöfnun-
arinnar á samkeppnisaðstöðu ía-
lenskra framleiðsluvara gagnvart
erlendum, bæði á erlendum og
innlendum mörkuðum. Reynt hef-
ur verið að draga úr þessum skað-
legu áhrifum á undanförnum ár-
um með vfðtækum undanþágum
og endurgreiðslu á uppsöfnuðum
skatti. Því fer þó fjarri að tekist
hafi að bæta þennan galla, en
varla er þó unnt að ganga í núver-
andi kerfi.“
Já, þann dag urðu þeir Heródes
og Pilatus vinir. Fyrir 1,5% upp-
söfnun að meðaltali vilja ýmsir
glæstustu foringjar okkar fela
rfkisvaldinu möguleika á stórauk-
inni skattheimtu og sjálfdæmi í
málum sem snerta hvert einasta
heimili f landinu. En hafa allir
hugleitt hvað kemur á móti því
hagræði að losna við uppsöfnun-
ina sem mér virðist ofmetin varð-
andi fiskverðin og landbúnað sem
eiga aðeins að greiða skv. frum-
varpinu 10% og 9%.
Samkvæmt frumvarpinu verður
meðalbinding fjár vegna innkaupa
55 dagar. 25 daga 21% virðisauka-
skattur verður ávallt í kassanum
eins og 24% söluskattur er núna,
hjá þeim sem hann innheimta.
Þannig myndast þðrf fyrir aukið
fjármagn, sem nemur minnst 55
daga innkaupum. Sé þessari fjár-
þörf mætt með því að draga úr
greiðslu á skuldum, til dæmis
opinberum gjöldum, þá kostar það
viðkomandi milli 4 og 8% þannig
að hagnaðurinn getur verið fljótur
að fara. Ég hef séð það einhvers
staðar, að Danir hafi metið þessa
auknu rekstrarfjárþörf til 18% af
heildarþörf. Ætli bönkunum verði
þetta útbært? Að fjölga uppgjörs-
tímabilum er að vísu ein leið, en
hún hefur líka ókosti. Arnarhvols-
tröllin viðurkenna í greinargerð
sinni (bls. 17) að:
„Framkvæmd söluskattskerfis-
ins hefur verið afar ódýr og litlu
hefur verið til kostað. Þegar gerð-
ur er samanburður á kostnaði við
framkvæmd einstakra skattkerfa
verður um leið að ihuga hvort
ríkjandi framkvæmd á hverjum
tíma fullnægi þeim kröfum sem
talið er eðlilegt að gera til hennar,
svo sem varðandi öryggi, eftirlit
með skilum o.fl. Telja verður að
svo hafi ekki verið að því er sölu-
skatt og eftirlit með honum varð-
ar, einkum með tilliti til hækkun-
ar hans á síðustu árum og aukins
mikilvægis í tekjuöflun ríkissjóðs.
Af þessu leiðir að samanburður á
kostnaði milli hinna ýmsu skatt-
kerfa verður vart raunhæfur mið-
að við rikjandi framkvæmd.
Söluskattskyldir aðilar eru
hlutfallslega fáir miðað við heild-
arfjárhæð söluskattsins en það er
nokkur kostur. Því fylgir hins veg-
ar nokkur áhætta að innheimta
svo hátt söluskattshlutfall sem
hér er gert á einu og sama við-
skiptastiginu og hefur sú áhætta
aukist með hækkun skatthlutfalls-
ins.“
Innheimtan
Sé haft I huga að aðeins 1.600
fyrirtæki innheimta 85% af öllum
söluskattinum og aðeins 300 fyrir-
tæki af þeim innheimta 60% af
öllum skattinum fer maður að
verða vantrúaður á allt snakkið,
bæði í Þjóðviljanum og Moggan-
um, um stórkostleg söluskattssvik
Eiríks. Því geti skattstofurnar
ekki passað þessi 1.600 fyrirtæki,
sem hafa yfirleitt þannig bókhald
að þau geta ekkert svikið undan
svo og þessa 7.400 skarfa, sem
skila eða skila ekki þessum 15%,
hvernig ætla þær þá að passa hina
20.000 gjaldendur virðisauka-
skatts, þar sem um mörgum sinn-
um fleiri færslur verður að ræða
heldur en fjöldaaukning gjaldenda
segir til um? Mér hefur skilist að
það fáist ekki einu sinni mann-
skapur á skattstofurnar í dag til
þess að sjá um dagleg mál við
óbreytt ástand í launamálum.
Thorlaciusi virðist ekki hafa tek-
ist þrátt fyrir mikið og gott verk-
fall sl. haust að hækka kaupið hjá
Ársæli vansæla nægjanlega til
þess að nauðsynleg aðsókn mynd-
ist í eftirlitsstörf þar.
Viðurkennt er (bls. 35 I frum-
varpinu) að „telja verður það
ofmælt að í kerfinu felist umtals-
vert sjálfseftirlit með hagsmuna-
árekstrum innheimtuaðila." Hin
franska raffinering upphefst
þannig að einhverju leyti af bú-
mannshyggindum Eiríks hins
mörlenska. Hann mun halda
áfram að kaupa og selja nótulaust
eftir behag og bilskúrsiðnaðurinn