Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Qupperneq 12
Aldarminning Jóns Þorleifssonar listmálara
Vestmannaeyjar, 1945-1950. Hér er Jón á nótum innsæisstefnunnar, expressjónismans, sem leitast við að sýna kjarna mynd-
efnisins á kröftugan hátt, enda lætur hann gamminn geysa með kraftmiklum pensilstrokum.
ELDHUGINN
í BLÁTÚNI
árið 1914, þá orðinn 22 ára. En sú ákvörð-
un að stíga skrefið til fulls var tekin 1918
eftir að Jón hafði séð málverkasýningu
Ásgríms Jónssonar, og það var ekki beðið
boðanna. Jón hélt utan um haustið þetta
sama ár til náms í Teknisk Selskabs Skole
í Kaupmannahöfn.
Á þessum tíma virðist vart hafa önnur
borg en Kaupmannahöfn hafa komið til álita
hjá okkar fólki sem fyrsti áfangi í myndlist-
arnámi erlendis. Þó var mjög fjarri því að
að Kaupmannahöfn væri þungaviktarborg
í myndlist á þessum tíma á borð við Berlín
eða París.
Þegar við lítum nú á tímabilið frá 1912
og fram að lokum fyrri heimsstyijaldar,
1918, þá er ljóst að það hefur verið mikill
blómatími í evrópskri myndlist. Þjóðveijarn-
ir fóru á kostum í þróttmiklum expressjón-
isma, en sumir brautryðjendanna voru því
miður sendir á vígvöllinn og féllu þar. Aust-
urríkismenn áttu frábæra málara, Kokosc-
hka, Klimt og Schiele, en tveir þeir síðar-
nefndu féllu einmitt frá fyrir aldur fram
1918, sama ár og Jón heldur utan til náms
í Kaupmannahöfn. Þá var Chagall kominn
í fullt í París með sínar séstæðu fantasíur
og Braque og Picasso í allskonar formrann-
sóknum í kjölfar kúbismans og Kandinskí
búinn að mála tímamótaverk í abstaksjón.
Þegar reynt er að meta Jón Þorleifsson
og fleiri íslenzka listamenn sem námu í
Danmörku, gegnir nokkurri furðu hvað
áhrifa frá þessu fijóa tímabili í Evrópu
gætir lítið hjá þeim eftir Kaupmannahafnar-
dvölina. Jón var enn tvo vetur í þessum
sama skóla og fékk inngöngu í Konunglega
Akademíið, en hætti við nám þar vegna
deilu, sem þar stóð um kennslu. Þess í stað
teiknaði hann einn vetur í listaskóla í París.
Jón er annarrar kynslóðar maður meðal
listmálara þessarar aldar á íslandi. Hann
er einn þeirra sem koma á eftir brautryðj-
endunum. En það er athyglisvert, að Jón
fer nokkuð aðra leið en aðrir af sinni kyn-
slóð, sem framan af að minnsta kosti lögðu
sig eftir öðrum yrkisefnum en landslagi.
Jón hefur feril sinn sem lyrískur lands-
lagsmyndamálari í anda Ásgríms. Fegurð
landsins virðist alltaf hafa verið honum drif-
kraftur og hvatning. Og þó hann færi síðar
að mála fólk og manngert umhverfi, varð
landslagið ofaná að lokum. Eftir að Jón
hafði kynnst verkum Cézannes í París, varð
hann eins og fleiri undir sterkum áhrifum
frá þeirri málunaraðferð, sem segja má að
hafi orðið einskonar evangelíum á tímabili
í fjölmörgum listaskólum; þar á meðal Aka-
demíunni í Kaupmannahöfn. Undir merki
þessarar aðferðar málaði Jón ýmsar athygl-
isverðar myndir, en eitthvað frumlegt eða
nýstárlegt er ekki að finna í þeim.
annan í jólum verða liðin 100 ár frá fæðingu
Jóns Þorleifssonar, listmálara, og í júlí síðastl-
iðnum voru liðin 30 ár frá því hann lézt, sjö-
tugur að aldri. Það má því segja, að komin sé
á verk hans sú nauðsynlega fjarlægð sem
í þrjá áratugi var Jón
Þorleifsson mjög
áberandi maður í listalífí
höfuðstaðarins, einn
meðal kunnustu málara
þjóðarinnar og í nærri tvo
áratugi var hann
myndlistargagnrýnandi
Morgunblaðsins.
þarf til þess að list verði metin á hlutlausan
og sanngjarnan hátt. En hér er Jóns Þor-
leifssonar ekki aðeins minnst sem málara,
heldur einnig sem myndlistargagnrýnanda
Morgunblaðsins frá 1931 til 1952. Hann er
brautryðjandi sem fastur myndrýnir og þótt
hann skrifaði pistla sína undir dulnefninu
„Orri”, varð fljótt ljóst hver stýrði pennan-
um. Þetta var þá eins og það er enn, van-
þakklátt starf og vandasamt. Sé það ekki
gert heiðarlega er það gagnslaust og þar
brást Jón ekki; ekki er þarmeð sagt, að all-
ir hafi verið ánægðir með gagnrýni hans.
Jón Þorleifsson fæddist að Hólum í
Hornafirði 26. des. 1891. Foreldrar hans
voru Þorleifur Jónsson alþingismaður og
bóndi í Hólum og kona hans, Sigurborg
Sigurðardóttir. Þorleifur var landskunnur
félagsmálamaður og forustumaður Skaft-
fellinga á ýmsan hátt. Heimilið var þekkt
fyrir menningarlega reisn og
myndarskap.
Jón gerði ekki víðreist
framanaf, en gekk að hinum
hefðbundnu sveitastörfum í
Hólum og lærði smíðar hjá
afa sínum á Hofi í Álftafirði.
Tvo vetur nam hann í Flens-
borgarskóla í Hafnarfirði og
fór uppúr því að ala með sér
þann draum að gerast mál-
ari. Hann getur þess löngu
síðar í samtali, að fyrst hafi
hann málað með vatnslitum
Jón Þorleifsson:
Sjálfsmynd.
Ljósmyndir: Les-
bók/Þorkell.
í myndlistarsögu sinni segir Björn Th.
Björnsson í umfjöllun sinni um Jón Þorleifs-
son, að afl sumra tíma sé slíkt, að það sveigi
jafnvel með sér þá menn, sem eiga andleg-
an uppvöxt á allt öðru skeiði og séu mótað-
ir af því: „Hver tími listasögunnar og
menningarsögunnaryfirleitt, á sérslíkt svið.
Það tengir á miili hefðar, sem er í upplausn
og nýrrar, róttækrar framvindu. Það er
smiðja úrvinnsiunnar og um leið deigla nýrr-
ar hefðar. Þar getur verið að finna góða
listamenn, ljúfa ogjafnvel heillandi persónu-
leika, en brautryðjendur fyrirfinnast þar
aldrei”.
Björn nefnir réttilega, að á tímabili hafi
Jón gengið mjög langt til móts við expres-
sjónistana; svo langt að þá gat hann eigin-
lega talizt einn af þeim. En eins og kunn-
ugt er, lifnaði þessi stefna ekki að nýju
eftir umrót fyrri heimsstyijaldarinnar; ein-
hver drifkraftur frá upphafsárunum var þá
ekki til lengur unz stefnan sprettur upp
aftur í Þýzkalandi um 1980. En þegar hún
var ekki til lengur úti í Evrópu sem lifandi
afl, virðist svo sem Jón hafi orðið afhuga
henni og snýr þá aftur til upprunans með
vaxandi áherzlu á landslagsmálverk. Hann
er lengst af nokkuð tvíklofinn í afstöðu sinni
og stíllinn fer þá eftir myndefninu. Þegar
hann málar fólk eða manngert umhverfi,
er það fremur á huglægum nótum; þar sem
málarinn vinsar úr og lætur standa eftir
það sem hann telur að hafi myndrænan
ávinning. Þá stefnu virðist hann síður geta,
eða vill ekki, heimfæra uppá landslag.
í nokkrum myndum, þar sem Jón gengur
mun lengra en bæði fyrr og síðar í stíl-
færslu, sést að hann hefur verið að pæla í
að einfalda formið, ekki ósvipað því sem Jón
Stefánsson lagði áherzlu á. Þetta kemur
ákaflega vel fram í málverki Jóns af stúlkum
í hjásetu frá árinu 1927. Hann taldi sjálfur,
að þessi mynd markaði tímamót á ferli sín-
um og sýndi hann í fyrsta sinn sem full-
þroskaðan málara. Það blasir við, að hér
er Jón undir mjög sterkum áhrifum frá
nafna sínum Stefánssyni; ekki aðeins í því
hvernig hann málar stúlkurnar, heldur einn-
12