Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 9

Upphaf Viðeyj arklausturs
Erindi flutt í Yiðey og Reykholti á 750. ártíð Snorra Sturlusonar 23. september 1991
Viðey - þar sem myndarleg viðreisn hefur nú átt sér stað
Klaustrið hefur trúlega
verið sett á messudegi
heilags Ágústínusar, 28.
ágúst 1225, enmáldagi
þess hefur svo sennilega
verið kynntur á næsta
Alþingi, sem ekki var fyrr
en sumarið 1226. Þá var
Snorri lögsögumaður og
hefur því væntanlega
lesið máldagann upp til
þinglýsingar. Þorvaldur
Gissurarson frá
Haukadal var þar fyrst
forstöðumaður án titils,
en fyrsti príor í
Viðeyjarklaustri er
Styrmir Kárason hinn
fróði, lögsögumaður og
mikill sagnamaður.
EftirÞÓRI
STEPHENSEN
Iár eru liðin 750 ár frá því, að
Snorri Sturluson var veginn í
Reykholti. Því minnumst við 750.
ártíðar hans nú. Ástæðumar til
þess, að hennar er minnst í Við-
ey, em einkum tvær. í fyrsta
lagi var Snorri einn þriggja
helstu forgöngu manna að stofn-
un Ágústínusarklaustursins í Viðey árið
1225. í öðru lagi teljum við okkur vita það
nokkurn veginn fyrir víst, að nafn hans
hafi verið ritað í ártíðaskrá Viðeyjarklaust-
urs, og því hafi verið beðið fyrir sál hans
hér, þennan dag, öll þau ár, sem klaustrið
starfaði að honum látnum. Ég mun því
freista þess að gera nokkra grein fyrir
stofnun klaustursins og aðdraganda henn-
ar, en einnig fyrir fáeinum atriðum varð-
andi ártíðaskrána. Loks langar mig að
hugleiða nokkuð samband Snorra og þess
merka manns, Styrmis fróða, sem var príor
í Viðey um 10 ára skeið. Hér verður ekki
um vísindalega úttekt að ræða. Ég er hins
vegar áhugamaður um þessi mál, og starf
mitt hefur orðið hvati þess, að ég skoðaði
þessi atriði ásamt fleiru viðvíkjandi klaust-
ursögunni. Það er því fyrst og fremst af
sjónarhóli áhugamannsins, sem ég horfi á
þetta tiltekna sögusvið og greini frá því,
sem við blasir eins og ég skil það.
Stofnun Yiðeyjar-
KLAUSTURS
Ástæður
Magnús Gissurarson var biskup í Skál-
holti árin 1216-37. Af bréfi,"sem hann rit-
aði bændum og prestum í Kjalamesþingi
árið 1226 um gjafír til hins nýstofnaða
Viðeyjarklausturs, má ráða, að þeim höfð-
ingjum Sunnlendinga hefur þótt það nokk-
ur læging fyrir ijórðung sinn, að þar skyldi
ekkert klaustur vera. Verður að telja víst,
að oft hafí verið um þetta rætt. Er þá
vart heldur að efa, að Þorvaldur Gissurar-
son, bróðir Magnúsar biskups, hafí átt
verulegan þátt í þeirri umræðu, svo mjög
sem hann kom við sögu kirkjumála um
þessar mundir.
Ekki eru kunnar aðrar ástæður klaustur-
stofnunarinnar en þær, sem Magnús biskup
nefnir í bréfi sínu. Fleira gæti þó hafa
komið til.
I. Ég nefni það fyrst, að á slíkum stað
reis jafnan upp andleg miðstöð, sem hlaut
að efla trúarlíf á sínu svæði. Tilraun Jóns
Loftssonar til klausturstofnunar á Keldum
hafði runnið út í sandinn. Kannski hafa
þar verið gerð mistök, sem kölluðu sterkt
á endurnýjaða gjörð annars staðar. Þess
ber að minnast, að meinlæta- og klaustur-
stefna var hið algenga svar kirkjunnar,
þegar veraldarhyggjan varð of mikils ráð-
andi í hugum manna. Á síðustu áratugum
12, aldar höfðu íslenskum veraldarhöfð-
ingjum og biskupum borist ítrekaðar
áminningar frá erkibiskupi, sem og páfa-
boðskapur, þar sem höfðingjar voru alvar-
lega gagnrýndir fyrir siðlaust líferni. Þeir
voru sagðir „lifa búfjárlífT' og ásakaðir
fyrir margvísleg brot á kirkjuaga. Meðal
þeirra, sem þar voru nefndir, voru Jón
Loftsson í Odda og Gissur Hallsson í
Haukadal. Klausturstofnun í Viðey gæti
verið eðlileg afleiðing þeirra umræðna, sem
gagnrýni kirkjuyfirvalda hlýtur að hafa
vakið. Að henni stóðu Magnús Skálholts-
biskup og Þorvaldur í Hruna, synir Gissur-
ar Hallssonar, og fengu til liðs við sig
Snorra Sturluson fósturson Jóns Loftsson-
ar.
II. í öðru lagi fóru allnokkrir fjármunir
út úr landsfjórðungnum í áheitum, sálug-
jöfum og fleiru, meðan menn gátu ekki
leitað þörf sinni farvegar í þeim efnum í
heimabyggð.
III. Énn má nefna, að höfðingjum hefur
litist það góður kostur að eiga á því mögu-
leika á efri árum að „setjast í helgan stein“
í fyllstu merkingu þeirra orða, fá þannig
jafnvel ný og glæsileg mannaforráð, um
leið og menn hægðu á lífshlaupinu og
hættu herförum.
IV. Það hefur svo kannski ekki verið
gat honsístur hvati til klausturstofnunar,
að um þessar mundir lögðust niður skólarn-
ir að Haukadal og í Odda.
Þegar reiknað er út frá talningu Páls
biskups Jónssonar á kirkjum og prestum
í Skálholtsstifti um aldamótin 1200, kemur
í ljós, að til þéss að fullnægja prestaþörf-
inni þurfti að útskrifa 12-16 klerka árlega.
Algengur námstími virðist hafa verið fimm
ár. Samkvæmt því hafa 60-80 manns þurft
að vera við nám á ári hveiju í Skálholtsbisk-
upsdæmi. Skálholtsskóli hefur sennilega
tekið um 24 nemendur, þegar best lét. Að
öðru leyti hefur verið leyst úr þessari þörf
í einkaskólum og klaustrum. Og þegar tveir
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1991 9