Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 15

/ sögn um upphaf Strandarkirkju segir af bónda úr uppsveitum Árnessýslu á leið til Islands með kirkjuvið frá Noregi.
Lendir hann í sjávarháska og hafvillu í dimmviðri og heitir því í örvæntingu að gefa allan kirkjuviðinn til kirkjubyggingar
á þeim stað, þar sem hann nái landi heilu og höldnu. Þá birtist honum sýn í líki ljósengils framundan skipinu og stýrir
hann skipinu eftir bendingu þessarar Ijósveru unz skipið kennir grunns í sandvík milli kiappa. Mynd: Gísli Sigurðsson.
Ólafur árið 1901, þá 90 ára að aldri.
Er Ólafur lést hafði Guðrún Jónsdóttir
verið húsmóðir í Þorkelsgerði; samtíða Ólafí
í 18 ár. Hún vitnaði ávallt til Olafs í Þorkels-
gerði um allt það er varðaði Selvogsbyggð
á árum áður, hvort heldur var um viðburði
eða kennileiti. Undirritaður verður því að
telja framansagða arfsögn fullgilda sam-
kvæmt eftirfarandi texta:
Þetta sagði mér [Guðrúnu] Ólafur bóndi
í Þorkelsgerði, fæddur 1811. Honum sagði
það faðir hans, Jón Pálsson bóndi í Þorkels-
gerði, fæddur um 1779 og enn á lífi 1840,
og afí hans, Páll Jónsson bóndi í Þorkels-
gerði, fæddur um 1743 og dáinn í Þorkels-
gerði 25. september 1832. Þá var Ólafur
21 árs og því uppkominn. Það sagði Páll
faðir hans, Jón Órmsson bóndi í Herdísar-
vík í nær 40 ár, fæddur 1704. Það sagði
faðir hans honum, Ormur Ólafsson bóndi á
Nesbýli og Skálholtskirkjujörðinni Herdísar-
vík, sem fæddur var um 1655 og enn á lífi
1729.
Undirritaður telur sér skylt, sem hand-
hafí framansagðrar arfsagnar, að koma
'henni á blað — ekki síst vegna rökfestu
hennar. Ráðþrot hins hafvillta í þoku og
myrkri leiðir til örvæntingar og uppgjafar
þegar leiðarmerki á himinhvolfi verða ekki
lengur greind. Hin ábyrgi stjórnandi hins
veikburða kaupfars (knarrar) sendir þá út
fórnarákall sitt til hins volduga, sem ræður
yfír ógnvekjandi höfuðskepnum sköpunar
sinnar. Hann stýrir, hlýðinn og hugfanginn,
haffari sínu eftir æðri leiðsögn í mynd ljós-
verunnar, sem leiðir hann milli boðaskeija
til mjúklegrar lendingar í sandvík milli sjáv-
arklappa, er síðar heitir Engilsvík. Þar var
fórnarfarmi hans auðveldlega á land komið.
Þessi arfsögn máir út þá rökvillu, sem
lengi hefur loðað við munnmælin um Strand-
arkirkju, að skipstjóri á útgerð Skálholts-
biskups (Staða-Arna) á 13. öld hafí getað,
í áheiti, gefíð sem fórnargjöf skipsfarm er
hann átti ekki sjálfur, sem og um brotlend-
ingu í brimgarði eins og sjá má í málverkum.
Margir hafa glímt við að leysa gátuna
um tilurð Strandarkirkju, einkum á hvaða
tíma í kristnisögunni hún var á grunn sett.
Þar á meðal eru tveir þjóðfrægir mektar-
menn, þeir dr. phil. Jón Þorkelsson, þjóð-
skjalavörður og skáld, og Jón Helgason pró-
fessor og biskup, en hafa þó báðir orðið að
gefast upp. í framhaldi af samantekt þess-
ari er viðeigandi að koma á framfæri út-
drætti úr hugleiðingum þeirra.
I Lesbók Morgunblaðsins 17. janúar
1926, er að finna grein eftir dr. Jón Helga-
son biskup undir fyrirsögninni „Um Strönd
og Strandarkirkju”. Upphaf greinar biskups
hefst á öðru erindi í ljóði Gríms Thomsens,
„Strandarkirkja”, og er á þessa leið:
Gissur hvíti gjörði heit
guði hús að vanda,
hvar sem lífs af laxareit
lands hann kenndi stranda.
Ekki er auðvelt að gera sér grein fyrir
því hvað Grímur er að fara í kvæði þessu
ef hann á við Strandarkirkju í Selvogi, því
að í næstu erindum er hugsýn skáldsins
tengd „Hafnarskeiði” og að grunnur kirkj-
unnar sé gljúpur og laus, samanber lokaer-
indi kvæðisins.
Hugsýnarskekkja skáldsins felst í því að
umhverfi Strarjdar í Selvogi var á tíð Gissur-
ar hvíta gróðrí vaxið Iand allt að sjávar-
kampi. Og var svo í höfðingjatíð Strandar
allt fram á 17. öld.
Jón biskup Helgason gerir þó ráð fyrir
því að Grímur eigi við Strandarkirkju því
hann segir: „Svo kvað Grímur Thomsen í
Ijóðum sínum um Strandarkirkju:” Hefi ég
ekki annars staðar, það ég man (segir bisk-
up), rekið mig á þá sögn, að Gissur hvíti
hafi fyrstur gert kirkju á Strönd í Selvogi.
Vitanlega er ekkert til fyrirstöðu að þetta
sé rétt hermt þó söguleg rök vanti fyrir
því. Gissur á í hafvillum og sjávarháska að
hafa unnið guði það heit, að hann skyldi
kirkju gera, þar sem hann næði heill landi.
Hafi hann tekið land á Strönd og því reist
þar kirkju þessa. Önnur saga hermir að
Árni nokkur hafi reist kirkju á Strönd af
sömu hvötum og Gissur á að hafa gert. Og
enn heldur biskup áfram á þessa leið:
„Að þessu víkur séra Jón Vestmann, er
prestur var í Selvogsþingum 1811-42, í vís-
um um Strandarkirkju, sem prentaðar eru
í Blöndu, 1. b. bls. 332-45”:
Það hef ég fyrst til frétta,
frægra jafningi
Áma för ásetta
efndi úr Noregi
Islands til en óvíst hvar
stofu flutti valinn við
til vænnar byggingar.
Hreppti hríðar strangar,
hörku vinda los
útivist átti langa,
ánauð, háska, vos;
heit vann guði í þrautum þá
kirkju byggja af knörrs farmi
ef kynni landi ná.
Eftir þriðju kirkjuvísu séra Jóns Vest-
manns, þar sem hann gerir ráð fyrir því
að sjávarháska-Árni hafí snúið sér til Árna
biskups Þorlákssonar til að efla áheit sitt
(vígja fyrir sig kirkju). Hefur dr. Jón biskup
Helgason þetta að segja: „Hver sá Árni
hefur verið, hermir sagan ekki. Og Ámi
biskup á eftir þessu að hafa fyrstur vígt
kirkju á Strönd.” í framhaldi af framan-
sögðu segir dr. Jón biskup Helgason: „Hið
sannasta, sem sagt verður um uppruna
Strandarkirkju, er að við vitum ekkert um
hann með vissu. Má vel vera, að hún hafi
verið reist þegar í fyrstu kristni, og eins
má vera að hún hafí ekki verið reist fyrr en
í tíð Árna biskups á síðari hluta 13. aldar.
Um það verður ekkert fullyrt. En um mál-
dag kirkju þessarar er ekki að ræða eldri
en frá 13. öld.” (Það eru skráðar heimildir.)
Síðar í grein sinni segir dr. Jón biskup:
„En hafi þar stórbændur setið lengst af,
mætti ætla að þar hafi og kirkja verið lengst
af, því að auk þess sem hveijum er vildi,
var heimilt að gera kirkju á býli sínu, ef
landeigandi legði fé til, svo að biskup vildi
vígja fyrir þeim sökum.”
Þar næst fer dr. Jón biskup Helgason að
vitna um þá vitneskju er fyrir liggi um
Neskirkju og hvor þeirra hafi þá talist höfuð-
kirkja þar í sveit.
Þegar hér er komið vangaveltum dr. Jóns
biskups er rétt að rekja hugleiðingar dr.
Einars Arnórssonar í bókinni Arnesþing á
landnámsöld. Þar fer hann nokkrum orðum
um landnám Selvogsþinga og hið sérkenni-
lega nafn landnámsmannsins, Þóris haust-
myrkurs, sem Einar segir viðurnefni, og
merki dimmur sem haustið og taki einkum
til hárlitar.
Þar segir Einar Arnórsson: „í landnámi
Þóris haustmyrkurs eru nokkur forn stór-
býli. Má þar fyrst nefna Nes. Ekki er getið
kirkju í kirknatalinu 1200. En á síðari hluta
13. aldar sýnist þar hafa búið Finnur Björns-
son Hamra-Finnssonar og lét hann gera þar
kirkju, eftir því sem í máldaga^ Neskirkju
segir við 1313. Finnur þessi og Árni biskup
Helgason, sem máldagann hefur sett, voru
að öðrum og þriðja frá Hamra-Finni.”
Þess má og geta að Árni Helgason var
systursonur Árna biskups Þorlákssonar og
að kirkjustofnun þessi var fyrir stórheimilið
í Nesi og Bjarnastaði, lögbýli er lá að mörk-
um Nestúns. En hvar var þá kirkja hinna
mörgu býla er lágu utan þessara marka?
Það var auðvitað Strandarkirkja, sem Páll
biskup í Skálholti Jónssonar frá Odda Lofts-
sonar, telur meðal þeirra kirkna er hann lét
telja laust fyrir og um árið 1200 í biskupa-
dæmi sínu. Talning þessi var kölluð „Kirkna-
skrá” samanber Islenskt fornbréfasafn 7.
bindi bls. 1-9.
Það er því bókfest að Strandarkirkja er
ein af kirkjum Páls biskups, sem skylt var
að hafa prest og þess vegna lítt skiljanlegar
vangaveltur fræðimanna að kirkjustofnun á
Strönd í biskupstíð Árna Þorlákssonar —
Staða Árna — sem var fæddur um 1237
og varð biskup Skálholts 1269.
Að kirkjan á Strönd var til staðar, sem
fullgild sóknarkirkja undir sjálfseignarfor-
ræði óðalsbónda árið 1195, er Páll biskup
hóf að telja kirkjur sínar, færist stöðugt nær
hinni minnisgeymdu arfsögn er ég nam af
Guðrúnu Jónsdóttur og segir frá kaupskipi
bónda úr uppsveitum Arnessýslu.
Þar var Gissur hvíti fyrstur meðal hinna
miklu farmanna á eigin farkosti og sigldi
farmknerri sínum með hjálp himintungla.
Svo gerðu og rtiðjar hans. Gissur ísleifsson
biskup, sonarsonur hans, var farmaður mik-
ill fyrrihluta ævi sinnar og eru þær ferðir
kunnar víða. Þá er getið um Teit Gissurar-
son, biskup í Niðarósi, og þijú íslandsför
árið 1096 og réði Teitur fyrir einu þeirra.
Teitur var og í siglingu til Noregs árið 1099.
Þá var Þóhallur, faðir Þorláks biskups, far-
maður áður en hann byijaði búskap.
Rétt eftir miðja 12. öld er getið um ís-
lenskan bónda í Noregi á kaupskipi sem
hann á sjálfur. Hann hét Þórhallur Ásgríms-
son og var kynstór maður. Hann átti bú í
Biskupstungum. Hann er nefndur í Kon-
ungsannál 1168 í sambandi við Tungu bar-
daga. Hann mun hafa verið einn af niðjum
Ásgríms Elliðagrímssonar.
Eins og á framantöldu sést eru íslending-
ar farmenn á eigin skipakosti fram undir
13. öld. Þá verða Norðmenn nær eingöngu
til þess að flytja vistir og menn til og frá
landinu, samanber Sturlunga sögu.
Það verður því einkum að finna arfsögn-
inni staðfestu á elleftu og tólftu öld. Þá
hafa þau skip verið í förum til og frá land-
inu, er líktust skipi því er hrímrósir höfðu
mótað á eina rúðu suðurglugga Strandar-
kirkju fyrir rúmum 50 árum.
Þá sat ég við gamla Strandarkirkjuorgel-
ið og æfði mig. Það var staðsett norðanmeg-
in í kór kirkjunnar. Ég leit af nótnabókinni
suður yfír kirkjuna og sá skipið. Það var
knörr með nokkuð uppháum stöfnum og líkt-
ist mjög þeim skipum er Danir lyftu upp
úr Hróarskeldufirði.
Ég horfði lengi á skipið og fannst strax
að myndgerð þessi ætti að tengjast altaris-
töflugerð fyrir Strandarkirkju með ljósver-
una fyrir stafni.
Samkvæmt 7. bindi íslensks fornbréfa-
safns bls. 1-9, kemur fram að kirkjan á
Strönd í Selvogi er meðal hinna töldu kirkna
í kirknatali Páls Jónssonar sem fram fór
fyrir og um árið 1200. Þess vegna verður
að telja allar vangaveltur um stofnun
Strandarkirkju eftir þann tíma markleysu.
Fyrirburðarreynsla árna
Óla Blaðamanns Og
TlLURÐ STRANDARKIRKJU
Hve löngu fyrir árið 1195 var Strandar-
kirkja stofnsett? Því getur enginn svarað
nú. Þess vegna er gamla arfsögnin enn í
fullu gildi og ekki að undra þótt hlustað sé
grannt eftir sérhveiju því er samhæfíst
henni í sögunnar rás, þótt yfirskilvitleg
reynsla merks manns eigi hlut að máli. Hér
er átt við fyrirburðarreynslu Árna Óla blaða-
manns er hann var staddur í prédikunarstól
Strandarkirkju 16. júlí 1963. Var hann þá
að fara í knöppu máli yfir sögu Strandar
og kirkjunnar.
Árni Óla er þá sem fararstjóri að flytja
mál sitt safnaðarfélagsmeðlimum Lang-
holtskirkju í Reykjavík, en þeir eru á
skemmtiför um Árnessýslu og fylla Strand-
arkirkju út úr dyrum. sjá bls. 16.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1991 15