Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 13

Stúlkur í hjásetu,
1927-1930. Jón taldi
sjálfur að þessi mynd
markaði tímamót á
ferli sínum, stíllinn er
kaldari og „vitsmuna-
legri” en áður, en
samt hélt Jón sig ekki
lengi við þesskonar
stílfærslu, en hvarf til
þess, sem honum var
eðlislægt.
listarfélagsins og sýndi í tvígang með því.
Hann átti stundum í orðasennum útaf því
sem hann skrifaði. Þeim sem þá unnu und-
ir merki framúrstefnu, fannst hann ekki
fylgjast með og líta allt slíkt brölt óhýru
auga, hefur einn úr þeirra hópi sagt mér.
Jón var miðjumaður í þeim skilningi, að
í augum hinna íhaldssömustu var hann of
nærri einhveiju „nýmóðins”, en þeim ungu
fannst málverk hans tilheyra liðnum tíma.
Það er enda eftirtektarvert, þegar Mennta-
málaráð með Jónas frá Hriflu í forsvari, tók
sig fram um það í anda Hitlers að hengja
upp „úrkynjaða list”, öðrum til viðvörunar
árið 1942, þá var Jón Þorleifsson eini málar-
inn, sem ráðið treysti sér ekki til að ákveða
hvorum megin hryggjar ætti að liggja.
Enda þótt Jón Þorleifsson teldi sig vera
kominn á „beinu bautina” árið 1927 með
stíleinkenni, sem bæði má rekja til Cézan-
nes og Jóns Stefánssonar, þá fór svo í hita
leiksins, að hann fjarlægðist þessa for-
skrift. Það er ólík stemmning þegar Céz-
anne málar í glitrandi sólskini Suður-Frakk-
lands og hinsvegar þegar Jón er kominn til
íslands og tekinn að festa á léreft þungbú-
inn vetrarsvipinn vestast í Vesturbafenum
með einstaka hús á stangli. Sú stemnning
náðist ekki með málunaraðferð Cézannes
og það kom af sjálfu sér, að Jón greip þá
til ánnarra meðala. Kaldhamrað og „vits-
munalegt” málverk hefur naumast átt við
geðslag Jóns, enda finnst mér honum tak-
ast bezt upp þegar hann nær í skottið á
einhverri stemmningu, sem maður finnur
að er ekta.
Það var vitaskuld hvalreki fyrir myndlist-
Síldarstúlkur,
1940. Á stríðs-
árunum kemur
oftar fyrir fólk
og manngert
umhverfi hjá
Jóni en áður
hafði verið og
venjulega mál-
ar hann þessi
myndefni öðru-
vísi en landslag-
ið.
Jónsmessunótt, 1937. Jón fylgdi þeirri tízku, sem hófst á fjórða áratugnum, að
málarar leituðu sér að myndefni við höfnina, oft með vinnandi mönnum. Hér er
það hinsvegar næturbirtan um Jónsmessu, sem Jón reynir að fanga.
ig í bakgrunninum, landslaginu. Þar nær
hann festu og rósemi sem síður fyrirfinnst
í hinum síðari og meira lausbeizluðu verkum
hans.
Jón flyzt heim til íslands 1929, ráðinn í
því að helga sig myndlistinni og heimskrepp-
an mikla rétt handan við hornið. Það er
fullkomlega óskiljanlegt hvernig Jóni og
kollegum hans í listinni, Ásgrími, Kjarval,
Einari Jónssyni, Finrii Jónssyni, Sveini Þór-
arinssyni og Gunnlaugi Scheving tókst að
skrimta hér í fásinninu og fátæktinni af
myndlistinni einni saman. Þetta var auðveld-
ara fýrir einhleypa, en Jón varð fjölskyldu-
maður. Hann kvæntist Rakel Pétursdóttur
1922; þau bjuggu í 7 ár ytra og eignuðust
þijú börn.
Jón var eldhugi. Heimkominn réðist hann
í að byggja íbúðarhús vestur við Kaplaskjóls-
veg, sem hann nefndi Blátún, og þar var
vinnustofa hans síðan. Meðal listamanna
og kunningja var hann yfirleitt nefndur Jón
í Blátúni. Hann stóð fyrir því að reistur var
bráðabirgða sýningarskáli við Austurvöll
vegna Alþingishátíðarinnar 1930 og tók
þátt í sýningu þar. Dugnaður Jóns kom
ekki sízt í ljós í umfangsmiklu sýningar-
haldi, sem hófst á þremur stöðum hérlendis
árið 1921; listamaðurinn þá enn í námi.
Þessar sýningar voru haldnar á Seyðisfirði,
á Akureyri og í Reykjavík og fer ekki sögum
af því hvernig gekk, en helzt má telja til
tíðinda, að austur á Seyðisfírði varð ungur
drengur, Gunnlaugur Scheving, yfir sig hrif-
inn og líklega hefur það haft sín áhrif á
hvert hann stefndi síðan.
Jón hafði þegar haldið 10 sýningar þegar
hann fluttist heim 1929 og sýndi þá strax
í bakhúsi á Laugavegi 1. Eftir það hélt
hann fjölmargar sýningar heima hjá sér í
Blátúni. En slíkur eldhugi sem Jón var, sá
hann að ekki mátti við svo búið standa, að
ekki væri til boðlegur sýningarsalur í höfuð-
staðnum. Hann beitti sér fyrir því að gamli
Listamannaskálinn var byggður við Austur-
völl 1943 og lagði sitt eigið íbúðarhús að
veði. Það er ekki maklegt að slíkur stórhug-
ur gleymist og líklega þætti Jóni nú að lítið
væri eftir af þessu framtaki þó svo eigi að
heita, að samtök myndlistarmanna eigi ein-
hveija hlutdeild í Kjarvalsstöðum.
Dugandi félagsmálamenn eru fremur
sjaldgæfir í röðum listamanna, en Jón var
einn slíkur og varð enda forystumaður í
samtökum myndlistarmanna. Þegar samtök-
in klofnuðu út af innbyrðis átökum, sem
bæði snerust um liststefnur og pólitik, var
Jón aðalhvatamaður að stofnun Nýja mynd-
armann árið 1938 að fá fijálsar hendur með
gríðarstórt málverk á vegg í íslandsdeild
Heimssýningarinnar í New York ári síðar.
Það varð Jóni þó ekki til listræns framdrátt-
ar og verkið var reyndar unnið þannig, að
það eyðilagðist um leið og byggingin var
rifin. Þetta var hugsað sem landkynningar-
mynd með fjöllum og fjörðum og allskonar
fiskveiðum.
Jón var liðtækur portretmálari, þó ekki
liggi mörg slík eftir hann. En mynd hans
af Georg Ólafssyni, bankastjóra, af Rakel
konu hans og raunar einnig sjálfsmyndir
hans, bera vott um ágæta tilfinningu fyrir
þessu verkefni.
Síðasta spölinn gekk Jón óskiptur götu
hreinnar náttúrutúlkunar. Hrifningin, af ís-
lenzku landslagi ræður alveg ferðinni. Hann
fer um landið og málar fallega staði í sumar-
birtu. Ljósflæðið er svo til alveg í anda
impressjónistanna, myndirnar málaðar
fremur hratt og reynt að höndla stemmning-
una. Myndin úr Hallormsstðarskógi, sem
hér birtist, er gott dæmi um þetta. Þarna
er Jón kominn að innsta kjarnanum í list
sinni og þannig lauk hann ferli sínum
Jón Þorleifsson var aldrei myndskáld í
þeim skilningi, að hann teiknaði eða málaði
fantasíur svo sem Jóhannes Kjarval gerði
oft. Dulrænt eða symbólskt inntak kemur
heldur ekki fyrir hjá honum. Jón málaði það
sem hann hafði fyrir augunum; hann er
mótífmálari eins og stundum er sagt, barn
síns tíma. En sú fölskvalausa ást á landinu,
sem lýsir í gegnum margar myndir hans
er ósvikin og stundum nær hann að höndla
þessi sjaldgæfu augnablik í lífi hvers mál-
ara, þegar naglinn er hittur nákvæmlega á
höfuðið.
GÍSLl SlGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1991 13