Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 29

styðja móðurina og systur sínar tvær.
Hún vann í tíu ár í sama verkfræðifyrir-
tækinu sem ritari og smám saman var henni
falin æ meiri ábyrgð. Það kom fyrir að hún
fyrirleit skrifstofuvinnuna og fannst að hún
kastaði tíma sínum og æsku á glæ þar. En
vinnan gaf henni innsýn í það hvernig stórt
fyrirtæki er rekið, kenndi henni að vinna
kerfisbundið og gerði hana að ákaflega af-
kastamiklum vélritara. Síðar í lífinu reynd-
ist hún líka hafa mikla skipulagshæfileika
bæði sem eiginkona og sem formaður
Norsku rithöfundasamtakanna undir lok
ævinnar. Hin kerfisbundna skrifstofuvinna
kom henni trúlega líka að notum sem rithöf-
undur því að hún hafði lært mikið um það
hvernig maður skipuleggur stór verkefni
eins og skáldsagnabálkana sem hún skrifaði.
En árin tíu á skrifstofunni voru raun fyr-
ir hana. Og hún stal sér tíma til að skrifa
seint á kvöldin, um helgar og í fríum. Því
að Sigrid var aðeins 16 ára þegar hún hóf
fyrstu fálmandi tilraunir sínar til að skrifa
skáldsögu frá norrænum miðöldum. Hún
barðist árum saman við þetta viðfangsefni.
Um leið las hún mikið, varð sér úti um
staðgóða kunnáttu á norrænum bókmennt-
um og lagði sömuleiðis áherslu á enskar
bókmenntir. Hún var djúpt snortin af Shake-
speare, stórhrifin af Chaucer og laðaðist að
goðsögunum um Arthúr konung. En hún
sökkti sér líka ofan í norræna höfunda eins
og Ibsen, Strindberg, Brandes og enska
höfunda eins og Bronté-systurnar og Jane
Austen. Þannig notaði hún frístundir sínar
til að verða sér sjálfri úti um staðgóða kunn-
áttu í handverki rithöfundarins. Henni fór
snemma að finnast að í því að skrifa fælust
eins konar „örlög” sín.
Fyrstu Skáldsögunni
Hafnað
Tuttugu og tveggja ára gömul hafði hún
lokið fyrsta skáldsöguhandriti sínu eftir að
hafa unnið að því í mörg ár á nætumar.
Þetta var söguleg skáldsaga frá miðöldum
í Danmörku, greinilega ein af al-róman-
tískustu gerðinni. Handritinu var hafnað af
forlaginu og Sigrid fannst það hræðilegur
ósigur. Tveimur ámm seinna var hún samt
tilbúin með nýtt handrit. Það var ekki eins
stórt, tæplga 80 síður. Hún hafði nú sagt
skilið við miðaldimar og skrifaði raunsæja
samtímalýsingu á konu úr hinni smáborg-
aralegu Kristjaníu. Frú Marta Oulie hét
bókin, og hófst á þessum orðum aðalsögu-
hetjunnar: „Ég hef verið manni mínum
ótrú.” Þetta hljómaði ofbjóðanlega í eyram
samtímamannanna. Handritinu var líka
•hafnað til að byrja með, en síðar var því
tekið eftir að einn af frægum norskum höf-
undum samtímans hafði skorist í leikinn.
Þannig kom Sigrid Undset fyrst fram á
sjónarsviðið, 25 ára gömul og hafði fram
að færa litla, raunsæa samtímasögu um
framhjáhald. Sagan vakti athygli og höfund-
ur var talin lofa góðu, ný skáldkona í Nor-
egi. Á áranum fram til 1919 gaf Undset
svo út röð af samtímasögum frá Kristjaníu.
Árin tíu á skrifstofunni voru einmanaleg
og erfið, en þau höfðu veitt henni aðgang
að heimi hversdagslegs alþýðufólks sem
reyndi af staðfestú en engum sérstökum
hetjuskap að verða sér úti um svolitla ham-
ingju í lífinu.
Undset var feiminn unglingur, innhverf
og átti fáa nána vini. En hún horfði óvenju-
lega hvasst á aðra, hún sá fólk, og hún sá
í gegnum það. Hún reyndi að bijótast út
úr einmanaleika sínum með því að fara í
langar gönguferðir í Kristjaníu og nágrenni
hennar, bæði í austur og vestur, og hún
kynntist borginni sinni betur en flestir aðr-
ir. Borgin og venjulegt alþýðufólk hennar
era í forgrunni samtímasagna hennar frá
1907 til 1918. Hún lýsir grárri tilvist skrif-
stofukvennanna á dapurlegum gistiheimil-
um í dimmum bæ, þrá þeirra eftir hlýju og
smávegis ást og hvernig þær neita stað-
fastar, já, stoltar að láta kringumstæðurnar
bijóta sig niður. Hún lýsir verkafólki, örlög-
um óbreyttra fjölskyldna, sambandi foreldra
og bama og fjallar um þetta ýmist á hlýjan
eða hlutlægt-raunsæan hátt án nokkurrar
tilfinningasemi. Meginviðfangsefni hennar
era konur og ástir þeirra eða „slúðursagna-
bókmenntagreinin” eins og hún orðaði það
sjálf á sinn umbúðalausa og íroníska hátt.
Hápunktur þessa raunsæistímabils vora
skáldsögurnar Jenny sem kom árið 1911
og Vorið sem kom 1914. Sú fyrri fjallar
um konu sem er listmálari. Hún lendir í
flóknum ástarraunum sem henni finnst að
kasti lífi sínu á glæ og fremur sjálfsmorð
að lokum.
Hin er um konu sem tekst að bjarga
sjálfri sér og ást sinni gegnum mikla erfið-
leika í hjónabandinu og tekst að byggja upp
öryggi fjölskyldunnar á ný. Með þessum
bókum hafði Undset að vissu leyti tekið sér
Við brottför til Stokkhólms. Nýr pels og nýr hattur, enda
erindið ekki lítið: Að taka við Nóbelsverðlaununum úr hendi
Svíakonungs.
stöðu við hliðina á kvenréttindahreyfingunni
sem þá var í framsókn í Evrópu. Undset
var kannski ekki svo mjög á móti henni,
hún var fremur á allt öðrum nótum.
Ítalía Breytti lífi Hennar
Bækur Undset seldust vel frá byijun og
eftir að þriðja bókin kom út hætti hún á
skrifstofunni og ákvað að lifa af skrifum
sínum. Hún fékk rithöfundarstyrk og lagði
af stað í langa ferð um Evrópu. Eftir stutta
viðdvöl í Danmörku og Þýskalandi fór hún
til Ítalíu og í desember 1909 kom hún til
Rómar þar sem hún bjó næstu níu mánuðina.
Foreldrar hennar vora nátengdir Róm.
Sigrid Undset átti raunar að fæðast í Róm
þegar þau dvöldu þar árið 1882. Óvænt og
alvarleg veikindi föðurins skömmu fyrir
fæðingu Sigrid, leiddu hins vegar til þess
að þau ferðuðust í skyndi norður á bóginn
til heimilis móðurinnar í Kalundborg og
Sigrid fæddist þát'- Pn Undset fannst. líklega
sjálfri að Róm væri fæðingarbær hennar.
Þegar hún dvaldist þar, árið 1909, var hún
í raun að feta í fótspor foreldranna.
Kynnin af Suður-Evrópu breytti lífi henn-
ar. Hún eignaðist strax vini meðal skandin-
avískra starfsfélaga í Róm, hún varð opn-
ari, glaðari og líflegri í umgengni sinni við
aðra.
I Róm hitti hún norska málarann Anders
Castus Svarstad sem hún giftist tveim til
þremur árum síðar. Þá var hún orðin 30
ára og þetta var að öllum lfkindum fyrsta
ástin hennar. Svarstad var níu áram eldri
en hún, giftur maður og þriggja barna fað-
ir heima í Noregi. Það var augljóslega ást
við fyrstu sýn þegar þau hittust í Róm en
það tók Svarstad næstum þijú ár að ganga
frá skilnaðarmálum sínum.
Árið 1912 giftu þau sig svo og fóra til
London þar sem þau vora í hálft ár. Svar-
stad málaði og Undset tengdist enskri menn-
ingu sterkum böndum sem áttu eftir að
skipta hana meginmáli það sem hún átti
eftir ólifað. Frá London fóru þau aftur til
Róm og þar fæddi Sigrid Undset fyrsta
barn sitt í janúar 1913. Það var drengur
sem hlaut nafn föður síns.
Barnabrask Og Skilnaður
Hjónabandið og börnin höfðu mikla þýð-
ingu bæði fyrir manneskjuna og konuna
Sigrid Undset. Fyrir listakonuna sköpuðu
þau ólýsanleg vandamál. Á hjónabandsárun-
um fram til 1919 eignaðist hún þijú börn
og stýrði stóru og annasömu heimili þar sem
börn Svarstad áttu líka samastað. Þetta
voru erfið ár. Annað barnið hennar, stúlka,
Sigrid á unglingsárunum. Þá gengu
ungar stúlkur með hatta eins og hér
sést.
reyndist vera geðveik og geðveikur sonur
Svarstad bjó líka hjá þeim. Hún stóð fyrir
heimili þessarar stóra fjölskyldu, heimili sem
var gestrisið og opið gömlum og nýjum vin-
um.
Um leið hélt hún áfram að skrifa á næt-
urnar þegar allir vora komnir í ró og lauk
síðustu raunsæissögum sínum og smásagna-
söfnum. Hún kastaði sér líka út í opinberar
deilur um viðkvæmustu málefni samtímans,
bæði kvenréttindabaráttuna og siðfræðileg
eða siðferðileg málefni. Ritdeilur reyndust
eiga mjög vel við hana. Hún hafði ákveðna,
gagnrýna afstöðu til kvennabaráttunnar og
þess siðferðilega og siðfræðilega hrans sem
henni fannst að væri að verða í fyrri heim-
styijaldarinnar sem geisaði þá. Noregur var
hlutlaus.
Árið 1919 tók hún bömin sín tvö með
sér og fór til litla bæjarins Lillehammer í
Guðbrandsdalnum í Suðaustur-Noregi. Hún
átti von á þriðja barni sínu. Það var ætlun-
in að hún hvíldi sig á Lillehammer og kæmi
svo aftur til Kristjaníu þegar Svarstad væri
búinn að koma nýja húsinu þeirra í lag. En
þannig fór það ekki.
í staðinn slitu þau samvistir. Sigrid Und-
set fæddi þriðja barnið sitt í Lillehammer í
ágúst 1919. Hún settist að í Lillehammer
fyrir fullt og allt og setti á tveimur áram
á stofn stórt og glæsilegt heimili á stað sem
hún kallaði Bjerkebæk. Það var jörð með
þremur afar stóram og fallegum gömlum
norskum timburhúsum, stóram garði um-
girtum tijám og með útsýni vítt yfir bæinn
og byggðirnar í kring. Dóttirin veika og
synirnir tveir eignuðust öraggt og einstætt
heimili. Rithöfundurinn Undset eignaðist að
lokum, eftir margra ára flutninga, friðsælan
stað þar sem hún gat dregið sig í hlé frá
heiminum og gert það eina sem hún vissi
nú orðið að hún hafði fullt vald yfir — að
skrifa.
TVÍSKIPTI Og Hneykslan
Hjónabandið og heimsstyijöldin fyrri
breyttu viðhorfum Undset. Á þessum erfíðu
áram gekk hún í gegnum trúarkreppu, fyrst
nánast ómerkjanlega, svo af fullum þunga.
í þessari kreppu hneigðist hún frá beinni
guðsafneitun og efahyggju að kveljandi óró-
leika yfír hínni síðfræðilegri upplausn kristni
í samtíma hennar. Hún hafði alist upp á
umburðarlyndu heimili sem aðhylltist trú-
frelsi og var sjálf efasemdafull, en hún
deildi ekki hinni sjálfgefnu trú samtímans
á að vísindi og efnishyggja væra markmið
og merking alls sem var. Það mætti ætla
að Sigrid Undset hafi orðið fyrir persónu-
legxi trúarreynslu einhvem tíma á þessum
áram trúárátakanna. Alla vega breyttist sýn
hennar á kristindóminn á þessu trúarátaka-
tímabili. Hún hætti að trúa því að maðurinn
hefði sjálfur skapað Guð og fór að trúa að
Guð hefði skapað manninn.
Það er ekki lútersk-evangelíska kirkjan
og mótmælendakirkjan, ríkiskirkja Noregs,
sem hún aðhylltist þó að hún hafí verið
skírð til hennar. Hún gekk í rómversk-
kaþólsku kirkjuna í nóvember 1924 eftir
tveggja ára ítarlega uppfræðslu hjá kaþ-
ólska prestinum í héraðinu þar sem hún
bjó. Hún var þá 42 ára gömul.
Trúskipti Sigrid Undset vöktu hneykslan
og ómælda athygli í heimalandi hennar
Noregi og töluverðan áhuga úti í heimi þar
sem hún varð nú æ frægari vegna Kristín-
ar Lavransdóttur.
Þessi athygli virðist hlægileg í dag. En
þá vora nánast engir kaþólskir í Noregi sem
var svo mótmælendatrúar að jaðraði við
einæði og fyrirlitningin, já, óttinn við það
sem menn kölluðu „pápísku” var útbreidd-
ur. Óttinn náði til ólíklegustu hópa — ekki
aðeins til norsku kirkjunnar, heldur ekki
minna til fríhyggjumanna og þeirra sem
aðhylltust marxisma, lenínisma eða sósíal-
isma.
Árásirnar á Undset voru að hluta til
Sigrid Undset, rúmlega tvítug að aldri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1991 29