Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 16

Timburkirkjan
sem reist var
1848. Sóknar-
presturinn, séra
Eggert Sigfússon,
stendur við horn
kirkjunnar, næst
á myndinni.
Úr prentaðri frásögn Árna verður hér
eftir haft: „Hafði ég talað í 12-14 mínútur
er ég kom að helgisögninni um uppruna
kirkjunnar. Ég sagði frá timburskipinu, sem
var að hrekjast þar fyrir ströndinni í stórsjó,
ofsaveðri og náttmyrkri, og að skipveijar
flestir bjuggust þá við dauða sínum. En
skyndilega birtist þeim lýsandi vera á
ströndinni og héldu 'þeir það vera engil.
Hann gaf þeim merki um að stefna á sig.
Þeir hlýddu og skipið rann úr briminu inn
í sandvík og var þá borgið bæði fé og mönn-
um ... Um leið var mér litið út um kirkju-
glugga hjá prédikunarstólnum... En nú
brá einkennilega við. í sama vettvangi hvarf
mér kirkjan og fólkið, sem þar var. Ég var
staddur á víðavangi -«g umhverfis mig stór
hópur manna og kvenna, sem ég hafði aldr-
ei séð. Þetta fólk var að tala við mig og
mér virtist erindi þess vera að fræða mig
betur um sögu kirkjunnar og uppruna henn-
ar. Mér var ljóst, að þetta fólk hafði verið
uppi á annarri öld, sá það á búningum þess.
Jafnframt sem fólkið talaði við mig, var sem
brugðið væri upp fyrir sjónum mér svip-
myndum úr sögu kirkjunnar. Þessar myndir
voru einna Iíkastar skuggamyndum, eða
jafnvel kvikmyndum, en voru þó hvorugt.
Það var eins og þær svifu í glóbjörtu loftinu
yfir höfðum múgsins, og hver mynd væri
einhver atburður úr sögu kirkjunnar. En ég
fann ekki samhengi í þeim. Þá var sem
fólkið, er næst mér stóð, hyrfi til hliðar, en
annað kæmi í staðinn, eldri kynslóð, sem
átti að vita betur. Þetta gerðist mörgum
sinnum. Þama kom hver kynslóðin af ann-
arri, og gat ég séð það á búningum fólks-
ins, því þeir breyttust. Hefi ég hvorki fyrr
né síðar séð svo forneskjulegan klæðaburð,
og sérstaklega þóttu mér búningar kvenna
furðulegir og marglitir. Alltaf fjölgaði fólk-
inu og var hópurinn orðinn svo stór, að vel
mátti skipta þúsundum. Ég vissi að ég var
kominn langt aftur í aldir og stöðugt var
verið að sýna mér fleiri myndir og útskýra
þær fyrir mér.
Ég heyrði glöggt það sem fólkið sagði
við mig, en allan tímann heyrði ég líka hjá-
róma rödd. Það var rödd sjálfs mín og mér
fannst sem hún kæmi ofan úr lausu lofti.
Ég lagði þó ekki eyra viðlienni, því að mér
þótti allt merkilegra sem fólkið var að segja
mér ... Allan þennan tíma stóð líkami minn
í prédikunarstólnum í Strandarkirkju og
hélt áfram að tala við ferðafólkið í kirkj-
unni. Það var rödd mín, sem ég heyrði koma
úr lausu lofti, meðan ég var að tala við
mannfjöldann mikla úti á víðavangi og virða
fyrir mér myndir þær, sem mér voru sýndar
þar. Hvað fram fór í kirkjunni hafði ég
enga hugmynd um. Þessi stund, er líkami
minn stóð sálarvana í prédikunarstólnum,
er mér alveg gleymd, eins og henni hafi
verið kippt burtu úr lífi mínu, því að ég var
„sjálfur” annars staðar. Og nú heyrði ég
að einhver í stóra hópnum sagði, að best
mundi að sækja Skafta. Þóttist ég viss um,
eins og mér hefur verið sagt, að hér væri
átt við Skafta lögsögumann Þóroddsson á
Hjalla.” (Hér er freistandi að skjóta inn í
fyrirburðarreynslu Árna Óla, að Skafti lög-
sögumaður var mágur Gissurar hvíta, þess
er orðaður er við áheit í hafvillum og tilurð
Strandarkirkju, K.B.)
Næst segir Árni frá því að honum er
gefíð merki um að tími hans í ræðustól sé
þrotinn og að hann hafí þá örmagna sest á
stól hjá altarinu. „Sýnirnar héldu áfram, ég
sá, en þó miklu óglöggar en áður, stóra
hópinn, sem ég hafði verið að tala við, og
minningamyndir þær, sem hann var að sýna
mér. Með sjálfum mér var ég sannfærður
um, að reynt hafi verið að sýna mér sögu
kirkjunnar sem sannasta. Og þá sóttrfað
mér þessi spurning: „Hvernig getur Skafti
Þórodsson komið við sögu kirkjunnar, þegfar
hún var ekki stofnuð fyrr en á dögum
Staða-Árna biskups, að því er sagnir
herma?”
Það var eins og þessi heilabrot og efa-
semdir yrðu til þess, að sýnirnar þurrkuðust
út, eins og hendi væri veifað. Það var sem
tjald hefði fallið fyrir leiksviðið, eða krítar-
myndum og letri væri sópað af töflu með
svampi. Og jafnframt var gleymt mest af
því sem ég hafði séð og heyrt — þurrkað út.
Þá leit ég í kringum mig, en skildi alls
ekki hvar ég var niður kominn. Ég sá að
vísu séra Arelíus og ég sá séra Halldór
Kolbeins í prédikunarstólnum og heyrði að
hann var að tala, en gat ekki numið hvað
hann sagði. Hvar var ég? Þetta var ekki
Strandarkirkja og þama voru ekki ferðafé-
lagar mínir. Hveiju undri hafði ég borist á
þennan ókunna stað? Það lá við að mig
gripi örvæntingarkennd. Hvar var fólks-
fjöldinn, sem ég hafði verið að tala við?
Hvað hafði ég sagt þessu fólki samtímis?
Hafði ég verið að tala um það, sem ég
heyrði á svo dularfullan hátt? Ég vissi það
ekki. Frá því ég leit út um gluggann á
Engilvíkina hafði ég verið í „öðrum heimi”
og þeyst margar aldir aftur í tímann með
áskiljanlegum hraða.
Þegar gengið var út úr kirkjunni, hafði
ég áttað mig, en mér varð það fyrst fyrir
að ná tali af konu minni og spyija hana í
einrúmi hvort ég hefði farið með tóma vit-
leysu undir lokin.
„Nei, en þú endurtókst setningar hvað
eftir annað og það er ekki þér líkt,” svar-
aði hún.”
Þá sagði Árni konu sinni í fáum orðum
frá fýrirburði sínum. Hann minnist þess og
að hafa verið miður sín það sem eftir var
dagsins. Hann kannaðist ekkert við lands-
lagið í Olfusi og þekkti ekki samferðafólk
sitt. Það var einna líkast því að hann hefði
orðið áttavilltur, en næði smám saman rétt-
um áttum undir kvöldið.
Við gefum Árna aftur orðið:
„Ég ritaði þennan fyrirburð mér til minn-
is þegar morguninn eftir, því að mér þótti
hann merkilegur, enda þótt ég hefði gleymt
því, sem mér var einna sárast um, frásögn-
inni um sögu kirkjunnar. Hitt mundi ég ljóst
að ég hafði verið með fjölda fólks, sem var
að fræða mig og sýna mér myndir úr sögu
kirkjunnar.
Meðan á fyrirburðinum stóð hafði ég
verið mér þess fyllilega meðvitanði, að fólk-
ið, sem ég sá og talaði við, hafði áður átt
heima á þessum slóðum, og þarna kom fram,
eins og fyrr er sagt, hver kynslóðin eftir
aðra og þær elstu allt að 900 ára gamlar.
Og það var eins og til að undirstrika að
þessi skilningur væri réttur, hvernig klæða-
burður þess breyttist og varð æ forneskju-
legri. Má vera, þótt ég muni það ekki, að
mér hafi verið bent á að veita þessu at-
hygli, því að endurminningin um þetta var
öllu öðru ljósari. Þetta ferðalag aftur í aldir
tók þó ekki langa stund, ekki nema svo sem
tvær mínútur í mesta lagi, eftir því sem
kona mín sagði frá, og með því að athuga
hvað ég hafði lesið úr minnisblöðum mínum.
En sjálfur hafði ég enga hugmynd um tím-
ann.”
Þá hugleiðir Árni fyrirburðarreynslu sína
með hliðsjón af vísindaiegri dulhyggju. Og
hann fær ekki betur séð, en að fyrirburðar-
sýn hans birtist honum sem tilraun til leið-
réttingar, einkum á röngum tímasetningum
í málflutningi þeim er hann las af minnis-
blöðum og varðaði þrettándu aldar tilgátu
um tilurð Strandarkirkju, sem allt of lengi
hefur verið haldið á lofti.
Skafti Lögmaður Mágur
GissurarHvíta
Út frá hinni stórmerkilegu fyrirburðar-
reynslu Árna Óla í prédikunarstól Strandar-
kirkju vekur ekki síst athygli að Skafti lög-
maður skyldi tilkvaddur. Skafti var mágur
Gissurar hvíta á Mosfelli Teitssonar og
væntanlega yngri samtímamaður hans, þar
sem Þórdís systir Skafta var þriðja kona
Gissurar. Þar með hófst í niðjum þeirra
farsæl ættarflétta Haukdæla og Hjalla-
manna. Út frá þessu samspili er því raun-
hæft að álykta að um hafi verið að ræða
áheitisgjöf, sem tengdist hinum miklu sigl-
ingamönnum úr uppsveitum Árnesþings og
kirkjulegu valdi.
Allir helstu landnámsmennirnir munu
hafa átt skip þau er þeir sigldu á til lands-
ins og margir stýrðu þeim sjálfir. Svo var
og með Ketilbjörn gamla, er sigldi knerri
sínum Elliða inn í Elliðaárós, fyrir neðan
heiði. En þar sem land nær sjó var þá víða
byggt, hélt hann um vorið upp um heiði að
leita sér Iandkosta. Hann hafði náttból og
gerði sér skála, þar sem nú heitir Skála-
brekka. Hann nam Grímsnes, Laugardal
allan og alla Biskupstungu. Hann byggði
að Mosfelli og bjó þar.
Ketilbjörn gamli hefur væntanlega komið
til landnáms síns upp úr 900 þegar landið
var nær albyggt með sjó. Hann hefur verið
fæddur nálægt 870. Sonur hans var Teitur,
er fyrstur reisti bú í Skálholti og bjó þar
f. nál. 920. Sonur Teits var Gissur hinn
hvíti, höfðingi að Mosfelli og í Skálholti
eftir föður sinn, forgöngumaður um kristni-
töku og mikill siglingamaður. Hann var
fæddur nálægt 960.
Með Gissuri hvíta að Mosfelli upphefst
höfðingja-ættbálkurinn Haukdælir. Gissur
eignaðist með þriðju konu sinni, Þórdísi
Þóroddsdóttur, soninn ísleif árið 1006, sem
Gissur sigldi sjálfur með til Herford í Vest-
falen og kom honum þar í virtan klaustur-
skóla. Þar nam hann klerkleg fræði og tók
vígslu til prests og varð fyrstur Íslendinga
er nam kristin fræði. Hann var vígður til
biskups fimmtugur að aldri 26. maí 1056.
Þar með varð hann fyrsti yfirboðari hinnar
íslensku kristni. Hann andaðist í Skálholti
5. maí 1080.
Tveir synir ísleifs biskups vörðuðu eink-
um valdaferil Haukdæla. Gissur, fæddur
1042, sem faðir hans sendi ungan til náms
í Suður-Þýskalandi þar sem hann tók prests-
vígslu. Hann kom svo heim og giftist ríkri
ekkju austur í Vopnafirði. En hann undi
ekki kyrrsetu og gerðist farmaður og var
lengst af í siglingum meðan faðir hans lifði.
Er Isleifur lést var Gissur kallaður til bisk-
ups eftir föður sinn og vígður 4. september
1082, og tók við embætti 1083. Hann var
sagður „hafa göfugastur maður á Islandi
verið bæði lærðra manna og ólærðra”. Hann
lést 28. maí 1118 og hafði þá fynr um 20
árum komið á kirkjutíundarlögum, fyrstum
á Norðurlöndum.
Hinn sonur ísleifs biskups var Teitur
prestur í Haukadal dáinn 1110. Hans synir
voru Magnús biskup, dáinn 1237, og Þor-
valdur prestur í Hruna, dáinn 1235, faðir
Gissurar jaris sem dáinn er 1268.
Ef Skafti lögmaður á að vera til vitns-
burðar um tilurð Strandarkirkju er hann svo
kynntur í íslendingasögu Jóns Jóhannesson-
ar:
,,Skafti, sonur Þóroddar goða að Hjalla
í Olfusi, var lögsögumaður 27 sumur
(1004—1039), lengst allra manna. Hann
mun hafa erft goðorð föður síns og var
tengdur voldugustu höfðingjum. Þórdís syst-
ir hans var kona Gissurar hvíta en bróðir
hans var Þorsteinn holmunnur er átti Jódísi
dóttur Guðmundar ríka á Möðruvöllum.”
Skafti var kallaður lög-Skafti og er fræg-
astur fyrir löggjafarstarf sitt, enda virðist
það hafa valdið tímamótum í sögu þjóðkirkj-
unnar. En áhrifin af starfi hans eru svo
slungin saman við áhrif kirkjunnar að þar
verður ekki greint á milli. Ári fróði segir
svo frá Skafta: „Hann setti fimmtardómslög
um það, að enginn vegandi skyldi lýsa vígi
á hendur öðrum manni en sér, en áður voru
slík lög of* það sem í Noregi.”
Það verður að ætla að Skafti hafi verið
nær þrítugu, er hann kom fram sem lög-
sögumaður, og því fæddur nálægt 974.
Þótt Skafti hafi látist við lok lögsöguára
sinna, svo sem fræðimenn vilja vera láta,
þá hefur hann lifað nógu lengi til þess að
fylgjast vel með hinni sigursælu baráttu
Gissurar mágs síns í þágu hinnar íslensku
kristni og hinni miklu farsæld hans í sigling-
um. Þá ekki síst er Gissur siglir með son
sinn til náms eða eins og hann segir í Hung-
urvöku: „Honum fylgdi Gissur utan ok seldi
hann til læringar abbadísi einni í borg þeirri,
er Herfura heitir. íslefr kom svá til Islands,
at hann var prestur ok vel Iærðr.”
Þar með er ljóst að Gissur er enn í siglar-
förum á eigin vegum milli landa við annan
áratug eftir kristnitöku. Einmitt þá eru
margir stórbændur að byggja kirkjur á jörð-
um sínum, óháðir vígslum og máldagagjörn-
ingum.
Gerum nú ráð fyrir að það hafi verið
Gissur hvíti, hinn mikli trúmaður og stór-
bóndi í uppsveitum Árnesþings, sem lenti
knerri sínum hlöðnum húsagerðarviði í Eng-
ilvík eftir hafvillur og hrakninga, með unn-
ið heit í huga. Ekki er að efa að það hafi
þá verið hans fyrsta verk að ganga á fund
landeiganda og afhenda honum farminn,
ásamt með munnlegu handsali gegn loforði
um landgæði og gögn til byggingar kirkju
sem vaxið gæti og viðgengist í þágu Guðs-
kristni. Mundi hann þá, sem kirkjubóndi
blessun af hljóta.
Hver mundi þá hafa verið hinn giftusami
landeigandi er veitti viðtöku góðfarmi þeim
er á land var kominn? Það hefur væntan-
lega verið ónafngreindur dóttur- eða sonar-
sonur Heggs Þórissonar landnámsmanns
haustmyrkurs, því Heggur var sagður hafa
búið í Vogi, sem getið er til að síðar hafi
heitið Vogsósar, sem þá mun hafa átt land
til Strandar. Hinn sonur Þóris er nefndur
Böðmóður, en bústaður hans er ekki nefnd-
ur. Hann hefur þá væntanlega fengið hinn
víðáttumikla eystri hluta landnáms Þóris,
sem náði austur og inn yfír Selvogsheiði,
allt til víðlendis Þóroddar goða Eyvindsson-
ar. Böðmóður mun þá hafa verið fyrsti bóndi
að Nesi við sjó.
Svo virðist sem niðjar Böðmóðs Þórisson-
ar hafi tengst Haukdælum, því sonur hans
var Þórarinn faðir Súganda, þess sem dr.
Einar Amórsson telur hafa verið forfaðir
Teits Súgandasonar prests á Keldum og
Gunnarsholti, sem dáinn var 1186. Hann
var giftúr Vilborgu Gissurardóttur lögsögu-
manns í Haukadal, dáin 27. júlí 1206, Halls-
sonar prests í Haukadal, dáinn 1150, Teits-
sonar, dáinn 1110, ísleifssonar biskups,
dáinn 1080, Gissurarsonar hvíta.
Ekki er getið bústaðar Þóris haustmyrk-
us, en í munnlegri geymd Selvogsmanna
er hann að Hlíð á bökkum Hlíðarvatns und-
ir Hlíðarfjalli.
Hér að framan hefur verið gerð tilraun
til þess að aðhæfa áheit Gissurar hvíta í
sjávarháska og fyrirburðarreynslu Árna
Ola, tilurð Strandarkirkju í tíma á sögunnar
braut. Æ erfiðara er að aðhæfa atburði
arfsagnarinnar eftir tíundar lögtöku Giss-
urar (Gissurar-stata, 1096) sem og hrörnun
í hafskiptakosti og siglingakunnáttu á 12.
öld.
í íslendinga sögu Jóns Jóhannessonar
segir: „Bókmenntir íslendinga eru mest af-
rek norrænna manna á miðöldum. En annað
mesta afrek þeirra era siglingarnar til ís-
lands og síðan til Grænlands og meginlands
Norður-Ameríku ... Fyrstu aldirnar áttu
íslendingar hafskip og voru miklir siglinga-
menn. Allir helstu landnámsmennirnir hafa
hlotið að eiga sjálfír skipin, sem þeir komu
á hingað með föruneyti sínu. Engum getum
verður að því leitt, hve mörg þau hafi ver-
ið, en ljóst er, að í lok landnámsaldar hafa
fáar þjóðir átt meiri og betri hafskipakost
að tiltölu við mannfjölda en íslendinga.”
Þá minnist Jón á samantekt Boga Th. Mel-
steð úr fornum ritum: „ ... og að þau séu
mörg frá 10. og 11. öld og að þar felist
minning um að algengt hafí verið að íslend-
ingar ættu hafskip fram á 11. öld.”
Höfundur er fræðimaöur og er frá Þorkelsgerði
í Selvogi.