Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 2

Jólarabb
Listir,
menning
og íslensk kirkja
Maríumynd í rómönskum stíl, talin vera frá því um 1300,
úr ártíðaskrá frá Skarði á Skarðsströnd. Myndin er varð-
veitt í Árnastofnun. Enda þótt Brynjólfur biskup í Skál-
holti væri vígður til evangelísk lúterskrar kristni, átti
hann þó sínar einverustundir í dómkirkjunni, er hann
gekk til fundar við Maríu guðsmóður í norðurstúku. Þessi
vel lærði og einarði evangelíski kirkjuhöfðingi erfði frá
forfeðrum sínum dálæti á henni, móður Krists.
Igamalli grein, sem ég las nýlega
og fjallar um norsku skáldkon-
una Sigrid Undset, segir m.a.
frá því, að eitt sinn hafi lítt
kunnur kvenrithöfundur heils-
að upp á nóbelshöfundinn í
samkvæmi í New York. Lét
þessi ónafngreinda kona í ljós
hrifningu sína yfir því að hitta frú Und-
set, „því ég skrifa sjálf bækur”, sagði
hún, „náttúrlega ekkert, sem nálgast
yðar snilld, bara ó§köp blátt áfram bæk-
ur”. Sigrid Undset steinþagði. Konan
hélt þá áfram að gera minna og minna
úr sinni eigin ritsnilld, alveg hjálparvana
gagnvart þessari þungu þögn, þangað til
Sigrid Undset segir stutt og þurrt: Hvers
vegna eruð þér þá að skrifa?
Það er ljóst, að þessi taugaveiklaða
Jistakona var ekki íslendingur, enda þarf
meira en þögn viðurkenndra snillinga til
þess að hemja ritgleði vora og veikla þá
sannfæringu, að fiestir, sem land þetta
byggja, geti skrifað og þá meira en blátt
áfram texta. Að sjálfsögðu þykir ýmsum
nóg um, þegar jólin nálgast og hugsa þá
líkt og Bjarni vinur minn frá Gröf, sem
orti:
Bullið sem að birtist í
bóka stórflóðinu.
Mér finnst eins og margt af því
mætti standa í sinu.
Það kann að vera nokkuð til í þes sari
stuðiuðu fullyrðingu, en oft hefur þó raun-
in orðið sú, að mönnum hefur í fyrstu
sést yfir snilid í bundnu og lausu máli
og þá ekki síður í verkum annarra lista-
manna, tónskálda eða myndlistarmanna.
Heima á Hólum er margt, sem vekur
þá hugsun, því að í aldanna rás hafa
menn lagt þar stund á listir og fræði í
skjóli kirkjunnar og að því vék Bjami í
annarri stöku:
Hér var laga og Ijóðagjörð,
létt um bragaryrði,
hér á sagan helga jörð
heima í Skagafirði.
Þegar þessi orð eru fest á blað, kyngir
niður snjó í Hjaltadal. Heima á Hólum
er skjólgott, þetta forna helgisetur vel
varið fyrir norðaustanveðrum. Er ég lít
út um norðurglugga biasir við augum
stæðileg eirmynd af hinum helga bisk-
upi, Guðmundi Arasyni, sem listakonan
Gunnfríður Jónsdóttir hefur mótað.
Steinrunnið yfirbragð er kalt og hermann-
legt og minnir heist á þá staðreynd, að
í fyrstu var hann líklegra efni í víking
en prest. Þykir sennilegt að sinnaskiptin
hafi orðið, er hann iá fótbrotinn norður
á Hornströndum eftir að skip þeirra Ingi-
mundar prests sigldi á boða í voðaveðri.
Við það vos varð breyting á hugarstefnu
Guðmundar allri og lífemi.
Og nú nær átta öldum síðar, þegar
aðventa er gengin í garð, ber mynd þess
góða manns drifhvítt mjallarmítur, sem
í bókstaflegum skilningi féll af himnum
ofan, minnir á helgi hans og bætir lista-
verkið óneitanlega. Við fótstallinn rauða
kúra bústnar rjúpur, sem ekki verða
skotnar í landi Hólastaðar, og snjótittling-
ar fiögra milli nakinna birkigreina í hall-
inu upp af myndinni. Nær jólum er gott
að minnast þess gjafmilda, heilaga
manns, sem hér söng messur á öndverðri
12. öld og helgaði vínið í þeim gyllta
kaleik og brauðið á þeirri myndum prýddu
patínu, sem ennþá em borin fram af
steinaltari Hóladómkirkju til móts við alla
þá, sem beygja holdsins og hjartans kné
í auðmýkt frammi fyrir borði þess, sem
forðum var lagður í jötu á jólum.
Fáir hafa lagt betur út af sögu þess
góða biskups, Guðmundar Arasonar, en
fyrsti skólastjóri Kennaraskóla íslands,
síra Magnús Helgason. Hann leiddi þö
ekki hjá sér þá þungu dóma, sem sagn-
fræðingar hafa löngum fellt um gjörðir
Guðmundar, að afstaða hans og fram-
koma höfðu þau áhrif á sögu lands og
þjóðar, sem eigi virtust til heilla. En þó
er jafn víst, að hann hefur á engan hátt
viljað verða íslandi eða íslendingum til
meins, fremur en fyrstu biskuparnir eftir
siðaskiptin öldum síðar. Og auðvelt er að
leiða rök að því, að afskipti Noregskon-
ungs af málefnum íslands voru þá heim-
ildarlaus og áttu rætur að rekja til drottn-
unargirni hans, ekki síður en Danakon-
unga löngu síðar. Þá fer ekki á milli
mála, að veraldlegir höfðingjar hafa gefið
konungi fangstaðar á sér jafnt fyrir því,
þó Guðmundur hafi aldrei verið til. Það
er fróðlegt og hrifandi að kynna sér þá
vörn fyrir biskupinn forna og þá um leið
kirkjuna, sem íslenskur skólamaður flutti
við upphaf þessarar aldar. Leiðir það
raunar hugann að þróun kirkju í landinu
í aldanna rás. Fram til þessa dags hefur
kirkjan fyrst og fremst verið íslensk, þjóð-
leg, og löngum verið mestur og oftar en
ekki bestur áhrifavaidur í sögu ísienskrar
menningar og lista, hvað sem hver segir.
Því meir sem vér hugleiðum sögu þessar-
ar stofnunar, þeim mun sterkari hlýtur
tilfinningin fyrir því að verða, að ytri
aðstæður, landfræðileg einangrun, nátt-
úrufar, arfur ættartengsla, hafa gert
þessa norrænu grein hinnar helgu stofn-
unar einstæða í kristninni, svo eðlilegt
er að nefna hana íslenska þjóðkirkju frá
kristnitöku til þess dags. Upphaf hennar
varð með meiri friði, en annars staðar,
og svonefnd siðaskipti á 16. öld urðu án
verulegra átaka. Fyrstu biskupar í lút-
erskum sið voru sumir í nánum ættar-
tengslum við þá, sem stýrðu kirkjunni
fyrir breytinguna. Menn á 17. öld, eins
og meistari Brynjólfur Sveinsson Skál-
holtsbiskup, en langafi hans var Ari son-
ur herra Jóns Arasonar. Herra Brynjólfur
var „heitur maður í sinni guðrækni, en
ei hálfvolgur”. Hann var vígður til evang-
elísk lúterskrar kristni, en átti þó sínar
einverustundir í dómkirkjunni, er hann
gekk til fundar við Maríu guðsmóður í
norðurstúku. Þessi vel lærði og einárði
evangelíski íslenski kirkjuhöfðingi erfði
frá forfeðrum sínum dálæti á henni, móð-
ur Krists, og tekur ijóð hans henni til
dýrðar öll tvímæli þar af:
Þú drottning gáfum glæst,
þess guðs, sem mestur er,
sem háls er höfði næst,
svo hátt þinn vegur fer,
og þaðan sérhvað þiggur,
svo fær þú allt, sem fram þú ber.
Ég bið þig, blessuð mær,
að borga fyrir mig,
og aðra þakkir þær,
sem þjóðin óbjarglig
er skyldug guði að gjalda
fyrir ástverk hans við sjálfa sig.
Þannig orti mesti velgjörðamaður séra
Hallgríms Péturssonar, meistari Brynjólf-
ur, þá bæn, sem Guðmundur góði hefði
heils hugar tekið undir. Þeir tveir áttu
við mikia en ólíka harma að stríða, þeir
voru ólíkir menn, stórbrotnir, en að hyllt-
ust báðir þá skoðun, að framar beri að
hlýða Guði en mönnum og fylgdu henni
fram hlífðarlaust og hiklaust. Því hefur
sagan haldið á loft, listirnar sótt þangað
hugmyndir til eflingar íslenskri menningu
og nú má íslenska kirkjan og þá einnig
íslenska þjóðin síst við því að gleyma
þeim sannindum, sem 'nún getur af sög-
unni lært, er að steðja gerningaveður
annarlegra trúarhugmynda.
Bolli Gústavsson á Hólum
Jólablað -
Efnisyfirlit
Forsíðumyndin: Á næsta ári er 500. ártíð
ítalska málarans Piero della Francesca, sem
fæddur var um 1420 og lézt 1492. Myndin
er frá fæðingu frelsarans í Bethlehem og
er varðveitt í National Gallery í London.
Francesca er samtímamaður ítölsku málar-
anna Botticellis og Ghirlandaios, en allir
voru þeir merkir brautryðjendur og megnið
af lífsverki þeirra er trúarlegs eðlis, unnið
fyrir kirkjuna og hefur yfir sér svip fegurð-
ar og heiðríkju.
Listir, menning og íslensk kirkja. Jól-
arabb eftir Bolla Gústavsson, vígslubiskup
á Hólum.
Hugleiðing um Krist og menninguna.
Grein eftir Þóri Jökul Þorsteinsson.
Hugsunin um fallvaltleikann hefur sótt
mjög á mig. Gísli Sigurðsson ræðir við
Hannes Pétursson skáld.
Upphaf Viðeyjarklausturs. Grein eftir
Þóri Stephensen, staðarhaldara í Viðey.
Eldhuginn í Blátúni. Aldarminning Jóns
Þorleifssonar, listmálara. Eftir Gísla Sig-
urðsson.
Úr munnlegri geymd um upphaf Strandar-
kirkju. Grein eftir Konráð Bjarnason.
Gamall maður við glugga. Smásaga eftir
Guðmund L. Friðfinnsson.
Listhöndlarinn Hrefna Jónsdóttir. Grein
eftir Hannes Sigurðsson.
Spjallað við meistara Kurosawa. Samtal
sem Hrafn Gunnlaugsson átti við Kurosawa
í Japan.
Brasilía - eins og risastór jólapakki.
Oddný Sv. Björgvinsdóttir segir frá ævin- Þ
týralegu ferðalagi, m.a. inn í frumskóga
Ámazonsvæðisins.
Nóbelshöfundurinn Sigrid Undset. Grein
eftir Gidske Anderson.
Ævi Moliers. Grein eftir Erling Halldórs-
son, rithöfund.
Um álfabyggð og fleira. Grein eftir Önnu
Maríu Þórisdóttur.
Gengið á Hlöðufell. Grein eftir Reyni Ey-
jólfsson.
Þórunn á Grund. Grein eftir Bryndísi
Sverrisdóttur.
Tjaldferð um Suður-Afríku. Frásögn eftir
Terry G. Lacy.
Æxli í Paradís., Frásögn eftir Guðmund
Björgvinsson.
t
Svartar rósir. Smásaga eftir Steingerði
Guðmundsdóttur.
í ræningjahöndum í höfuðborg Rúmeniu.
Frásögn eftir Trausta Steinsson.
Bara átta ára. Örsaga eftir Vigdisi Önnu
Jónsdóttur.
Kólumbus á Islandi. Grein eftir Ólaf Egils-
son.
Kirkja í Ungverjalandi. Sagt frá nýrri og
frumlegri kirkju eftir arkitektinn Imre
Makovecz.
Bósi vinur minn. Frásögn eftir Jóhann F.
Guðmundsson.
Verðlaunakrossgáta og verðlauna-
myndagáta.
Ljóð eftir 10 höfunda.
2