Morgunblaðið - 14.02.1999, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 14. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
*
Skapanorni
gefa oldrei
A
A millistríðsárunum varð Ely Culbertson
forríkur á því að semja sagnkerfí í brids.
Þetta spil fór þá sem eldur um sinu í hin-
um vestræna heimi og hefur orðið æ út-
breiddara og þróaðra. Guðrún Guðlaugs-
dóttir kynnti sér sögu Ely Culbertsons,
sem vatt fram víða um heim og var afar
viðburðarík og ævintýraleg.
JTANDARD-sagnkerfið í
brids hefiir átt miklum vin-
sældum að fagna, ekki síst í
Bandaríkjunum og er næst-
um óhætt að fuliyrða að fjöl-
margir spilarar sem nú „leiða
saman hesta sína“ á Bridshá-
tíð á Hótel Loftleiðum noti
þetta sagnkerfi eða afbrigði af því.
Upphafs þess má leita til óvenju-
legs manns sem hlaut óvenjuleg ör-
lög. Ely Culbertson hét hann og
þróaði eigið sagnkerfi í brids og gaf
út bækur um það í Bandaríkjunum
á millistríðsárunum. Sú fyrsta, Bláa
bókin, kom út árið 1930. t>á var höf-
undur búinn að þróa kerfi sitt hátt í
tíu ár. Ely Culbertson var sannar-
lega enginn hversdagsmaður. Hann
var afkomandi rússneskra kósakka
í móðurætt en afi hans í föðurætt
Eli Culbertson átti gistihús á Penn-
sylvaníu-hálendinu á þá nýlega
uppgötvuðu olíusvæði. Hann var
forríkur um tíma en varð síðar blá-
fátækur. Culbertson-ættin í Amer-
íku er komin frá Skotlandi og
strang-kirkjulega sinnuð. Margir
karlar af þeirri ætt voru veiðimenn
og íjárhættuspilarar, afkomendur
þeirra urðu gjaman kaupmenn og
stjómmálamenn. Ely var ekki illa
úr ætt skotið, hann varð snemma
mjög fær spilari og lenti jaftiframt í
■ margvíslegum og ótnílegum ævin-
týram áður en hann varð frægur og
forríkur á bridskerfinu sínu.
Það var sumarkvöld eitt árið
1880 að Almon Elias Culbertson
lagði leið sína til Ulskaya-þorpsins,
en hann hafði skömmu áður farið
frá Bandaríkjunum til Rússlands í
olíuleit. Hann hitti þar hina fögru
Xeniu, dóttur Illya Fedorovitch
Rogozny, hún var ekkja og hafði
misst ungan son sinn. Illya er sama
nafnið og Elias svo hinir ólíku afar
Ely Culbertsson vora nafnar. Eftir
að hafa sýnt með eftirminnilegum
hætti karlmennsku sína með því að
drekka í botn tvö hom af fima
sterkum rússneskum miði, blöndu
af vodka og fleiri rússneskum vín-
um, tókust ástir með Almon Eliasi
Culbertson og Xeniu Rogozny sem
leiddi til þess að Culbertson rændi
konunni. Þau flýðu á hestum og
faðir hennar sparaði hvorki menn
né hesta í eftirreiðinni. En hann
kom of seint til þess að hindra
hjónabandið, presturinn hafði þeg-
ar vígt þau Elias og Xeniu saman
þegar kósakkamir þustu inn í hús-
ið og að rússneskum hætti gat ekk-
ert nema dauðinn einn rofið heilagt
hjónaband.
Culbertson-hjónin settust að í
•' Kákasus þar sem Almon starfaði
við ohuboranir. Erfiðlega gekk
honum í upphafi að venja verka-
mennina þar að háttbundinni
vinnu. Næstu níu árin áttu hjónin
þó mikilli hamingju að fagna, olíu-
vinnslan gekk nokkuð vel og þeim
fæddust þijú böm. En svo kom
mótlætið - sonurinn og dæturnar
tvær veiktust lífshættulega. Sonur-
inn Eugene lifði af en dæturnar
dóu á bamsaldri með tveggja daga
millibili. I framhaldi af þessu gerð-
ist Xenia iðrandi syndari, fór í píla-
grímsfór og gerðist fráhverfari ást-
aratlotum manns síns en áður var.
Eigi að síður varð hún þunguð en á
fjórða mánuði meðgöngutímans
flutti fjölskyldan búferlum til Rúm-
eníu, þar sem Almon varð yfirverk-
fræðingur hjá bresku oliufélagi.
Þar fæddist Illya (Ely) Culbertson
hinn 22. júlí 1891.
Vöggugjöfin
f ævisögu sinni kemst Culberts-
son svo að orði: „Eðli sitt og atgervi
hljóta menn að mestu í vöggugjöf.
Skapanomimar stokka og gefa spil
erfðanna, og þær gefa aldrei upp.
Spilahamingja okkar er undir for-
feðranum komin. Háspilin og hund-
amir eru frá þeim komnir, og við
eigum aldrei neina völ á spilakaup-
um. En misjafnlega er á spilunum
haldið.“ Spilin sem nomimar stokk-
uðu við vöggu Elys litla og gáfu
honum á höndina vora að hans mati
næsta fágæt. Skiptingin var hvorki
þessi algenga 5-3-3-2 né 4-4-4-1,
sem oftast er veik, heldur hin
sterka, en vandmeðfama 7-4-1-1.
„Sjö spila liturinn var skoskur, erfð-
ir úr föðurætt, sá með fjórum spil-
unum úr Kákasus, en einspilin und-
arlegar kenjar liðinna forfeðra."
Með þessi spil settist Ely litli að
bridsborði ævinnar.
í æsku Ely söng móðir hans fyr-
ir hann vögguvísuna Baioushki-
baiu:
Sofðu, litli vinur,
sofðu vært ogrótt.
Ljóti Tartarinn er
á hnotskóg héma
fyrir utan,
en pabbi þinn, Kósakkinn,
verndar
þig, barnið sitt.
Sofðu, vinur, sofðu.
Baioushki-baiu.
Baioushki-baiu.
Og faðir hans kom stundum inn
og lék fyrir hann á fíðluna sína.
Alexander, bróðir Ely, var tveimur
árum yngri en hann. Nokkra eftir
fæðingu hans kom bréf frá
ELY og Jo Culbertson.
Ég var staddur mitt í hringiðu
fyrri rússnesku byltingarinnar, en
þó einangraður og umkringdur af
smámunum daglegs lífs,“
Kákasus sem boðaði lát móður
Xeniu, en faðir hennar var þá lát-
inn. I annað sinn hélt fjölskyldan í
langa og hættulega ferð yfir
Svartahafið og fluttist til Illskaya á
ný. Þegar Eli var sex ára gamall
flutti fjölskyldan sig enn um set og
nú alla leið til Pennsylvaníu. Þrátt
fyrir olíu Rússaveldis vildi Elias
Culbertson komast á heimaslóðir.
En dvölin þar varð skammvinn,
þau snera aftur til Rússlands mán-
uði síðar. Faðir Ely réð sig sem yf-
irverkfræðing hjá Spæiess-olíufé-
laginu, við nýfundnar olíulindir í
Grozny.
I Grozny settu Culbertson-hjón-
in á laggimar vestrænt heimili en
Xenia hafði áhyggjur af að hurð-
imar í húsinu þeirra væru of þunn-
ar, hún óttaðist ræningja og vildi
láta stálgrind fyrir gluggana. Þetta
þótti manni hennar óþarfi. Hann
gaf sig ekki fyrr en nágrannar
þeirra fundust skornir á háls. Ely
litli sá líkin og sú sjón leið honum
aldrei úr minni. Faðir hans sneri
nú við blaðinu og kom sér upp öfl-
ugri varðsveit. Enginn óviðkom-
andi mátti koma inn á námasvæðið
og meðal verkamanna var komið á
fót sveit sjálfboðaliða. Þetta dugði,
öll þau ár sem fjölskyldan bjó í
Grozny var aldrei gerð árás á
heimih hennar eða vinnustöðvar.
Elias Culbertson fann síðar hinar
þekktu olíulindir við Neklepatef-
sky, sem gerðu Grozny að mestu
olíuborg Rússaveldis. En hann
naut þess ekki mjög lengi. Hann
sagði við börn sín: „Hér í Rúss-
landi safna ég auði, og hér ætla ég
að ávaxta hann. Ekkert ykkar á að
fá of mikið, en öll eigið þið að fá
nóg til að njóta frjálsræðis alla
ykkar ævi. Og auðurinn mun end-
ast jafnlengi og rússneska keisara-
dæmið.“ Því miður urðu þetta
áhrínsorð.
Fjárhættuspil og byltingar-
draumar
Ely Culbertson var settur til
mennta en í skólanámi hans í
Rostov við Don gekk á ýmsu. Ung-
ur að árum komst hann í kynni við
sér eldri pilta sem drakku mikið og
spiluðu fjárhættuspil og einnig
draumóramenn sem hugðust bylta
rássnesku stjórnarfari. Ely sökkti
sér líka niður í líkindareikning og
skaraði brátt fram úr bekkjar-
bræðrum sínum í reikningi. „Eg
lærði hann til þess að verða betri
spilamaður," sagði hann síðar. Ely
fór til Yekaterinodar með móður
sinni árið 1907, þá sextán ára gam-
all. Þar slarkaði hann talsvert með
liðsforingjum í Kósakkahernum,
háskólastúdentum og slæpingjum í
borginni. Og þar krækti hann sér í
fylgikonu. „Það kostaði að vísu
nokkum skilding, en til mikils var
að vinna, því þetta var ósvikin,
frönsk leikkona." Fundir þeirra
hlutu þann dramatíska endi að
Xenia, móðir Ely, gerði þeim rám-
rask á hóteli og rak son sinn út en
barði leikkonuna þar til hún baðst
vægðar. Þá borgaði Xenia henni
drjúga upphæð fyrir að láta hinn
unga Ely sigla sinn sjó.
Um þetta leyti skall á fyrri ráss-
neska byltingin. „Mér fór eins og
milljónum annarra manna nú á
dögum. Mestu viðburðir veraldar-
sögunnar gerast umhverfis þá, en
þeir hafast á meðan rólegir við inni
í íbúðinni sinni, í skrifstofunni eða
jafnvel inni á baðherberginu. Eg
var staddur mitt í hringiðu fyrri
rássnesku þyltingarinnar, en þó
einangraður og umkringdur af
smámunum daglegs lífs,“ segir Ely
um þennan tíma. Unglingar frá
göfugum og ríkum heimilum slitu
sig skyndilega úr tengslum við ætt
og óðal. Þeir fleygðu skjaldar-
merkjunum og auðæfum um frá
sér með fyrirlitningu. Samúð
þeirra var öll hjá bændum og
verkamönnum og þeir vildu bæta
fyrir syndir feðra sinna í þeirra
garð. Ely var í þessum hópi. Hann
tók þátt í kröfugöngum og átökum
og söng með hundraðum og þús-
undum:
Fram þjóðir menn í þúsund
löndum,
sem þekkið skortsins glímutök.