Morgunblaðið - 14.02.1999, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 14. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MEYDROTTNINGIN Elísabet
I. í túlkun Cate Blanchett
í samnefndri kvikmynd.
HIÐ fræga Armanda málverk af Elísabetu,
málað af Georg Gower 1588/9 og í vörslu
National Portrait Gallery í London.
ÆSKUÁSTIN Robert
Dudley lávarður er leikinn
af Joseph Feinnes.
Faðir hennar er best þekktur fyrir fjölda
eiginkvenna sinna og hann sendi móður
hennar á aftökupallinn þegar telpan var
aðeins þriggja ára gömul. Sjálf fékk hún
viðurnefnið meydrottningin þó að margar
sögur spynnust um ástalíf hennar. Það
var fyrir hennar tilstilli að enska biskupa-
kirkjan var stofnuð og sjaldan, ef nokkurn
tíma, stóð ensk menning í jafn miklum
blóma. Anna Sigríður Einarsdóttir hefur
tínt saman nokkra fróðleiksmola um
þessa merkilegu konu.
ELÍSABET Tudor, eða
Elísabet I, var uppi 1533
til 1603, og var tuttugu og
fimm ára gömul þegar hún
tók við hlutverki Englandsdrottning-
ar. Hún var þriðja og síðasta barn
Hinriks áttunda til að taka við krún-
unni þegar hún settist í sæti hálf-
systur sinnar Mariu Tudor, öðni
nafni Blóð-Maríu.
Hinrik áttundi giftist alls sex sinn-
um og var Elísabet dóttir hans og
annarrar konu hans, Anne Boleyn.
Skiptar skoðanir voru um lögmæti
giftingarinnar, en hinn kaþólski Hin-
rik gerði England mótmælendatrúar
og rauf samband við Páfagarð í því
skyni að fá skilið við fyrstu eigin-
konu sína, Katrínu af Aragon. Eng-
inn dró þó í efa að Elísabet væri í
raun dóttir Hinriks, til þess voru þau
of lík. Hún var aðlaðandi en engin
fegurðardís, með hvasst nef, rautt
hár og grannar, hvítar hendur sem
hún var alla tíð mjög stolt af. Hún
bjó engu að síður yfír góðum gáfum,
kænsku og klassískri menntun sem,
ásamt þeirri ákveðni sem líka hafði
einkennt skaphöfn föður hennar,
áttu eftir að nýtast henni vel í þjóð-
höfðingjastarfinu.
England rúið
f valdatíð Blóð-Maríu
Hinrik áttundi lést árið 1547 þegar
Elísabet var fjórtán ára gömul. Anne
Boleyn hafði hins vegar endaði ævi
sína á aftökupallinum þegar Elísabet
var þriggja ára. Að Hinrik látnum
tók við stutt valdatíð sonar hans,
hins unga Eðvarðs sjötta, og síðar
Blóð-Maríu sem ofsótti mótmælend-
ur fyrir trúvillu af kaþólskri sann-
færingu. Þegar María lést barnlaus
og óvinsæl var staða Englands slæm,
bæði í alþóðamálum sem og heima
fyrir. Ríkissjóður var félítill vegna
kostnaðarsams stríðs við Frakkland,
gjaldmiðillinn stóð veikum fótum og
heima fyrir var almenningur sundr-
aður í trúarskoðunum. Það ríkti því
lítil sorg meðal þegna hennar við
andlátið og segja má að almenningur
hafí fagnað dauða Maríu meira en
krýningu Elísabetar.
Elísabet sjálf þekkti af eigin raun
afleiðingar þess að lenda upp á kant
við systur sína. Það var fyrir tilstilli
Blóð-Maríu og e.t.v. ekki að ástæðu-
lausu sem Elísabet var sökuð um að
eiga aðild að uppreisnartilraun gegn
drottningu. í framhaldi var Elísabet
fangelsuð og send í Tower of London
þar sem henni var, fyrir tilstilli Fil-
ippusar annars Spánarkonungs, eig-
inmanns Maríu, hlíft við dauðadómi
fyrir landráð. í gegnum stjórnartíð
Elísabetar áttu hún og Filippus síð-
an oft eftir að elda grátt silfur saman
og hikaði hann þá ekki við að benda
henni á að hún ætti honum líf sitt að
launa.
Eftirsóttasta kvonfang
hins vestræna heims
Þegar Elísabet varð drottning
Englands árið 1558 var hún ólofuð,
nokkuð sem vakti mikinn áhuga
þeirra sem hrærðust í milliríkjavið-
skiptum. Varla er ofsögum sagt að
enska hirðin hafi á einni nóttu fyllst
af sendiherrum sem biðluðu ákaft til
meydrottningarinnar fyrir hönd er-
lendra prinsa og þjóðhöfðingja. Full-
yrða má að á sextándu öld hafí hún
efalítið verið eftirsóttasta kvonfang
hins vestræna heims. Ráðgjafar
Elísabetar gerðu að sjálfsögðu fast-
lega ráð fyrir að hún myndi fljótlega
velja sér eiginmann, en sú varð ekki
raunin og notfærði drottning sér
ástandið af mikilli kænsku. Á meðan
Elísabet var ólofuð gat hún notað
giftingarvonina sem tálbeitu í milli-
ríkjaviðskiptum og þannig komið í
veg fyrir ógnir sem Englandi hefði
annars geta stafað af óvinveittum
ríkjabandalögum. Hún hélt til að
mynda Filippusi Spánarkonungi og
samskiptum við Spán í óvissu í
marga mánuði á meðan hún velti fyr-
ir sér bónorði hans.
Önnur og e.t.v. ekki síðri ástæða
þess hve treg hún var að veita vil-
yrði sitt til hjónabands var einfald-
lega að hún hafði lítinn áhuga á að
deila völdum með eiginmanni. Eða
eins og skoski sendiherrann komst
svo skemmtilega að orði: „Ef þér
væruð giftar þá væruð þér bara
drottning Englands, en nú eruð þér
bæði kóngur og drottning. Þér meg-
ið ekki sætta yður við annan stjórn-
anda.“
Leicester og Essex
Sagan sýnir þó að gifting var
Elísabetu ekki alfarið á móti skapi.
Hún komst til að mynda nærri því að
giftast Robert Dudley, hertoganum
af Leicester. En hann var þegar gift-
ur og þó að þeirri hindrun væri rutt
úr vegi þegar kona hans, Amy Robs-
art, fannst látin á heimili sínu árið
1560 þá var orðrómurinn um aðild
Dudleys sjálfs að dauða hennar of
sterkur til að Elísabet gæti horft
fram hjá slíkum grunsemdum. Hug-
ur Elísabetar til Dudleys kemur þó
skýrt í ljós þegar hún lá fárveik af
bólusótt og var vart hugað líf tveim-
ur árum síðar, en þá mælti hún með
honum sem verndara ríkisins.
Annar maður sem einnig virðist
hafa náð ástum drottningar var ætt-
ingi hennar, jarlinn af Essex. Hann
var u.þ.b. helmingi yngri en drottn-
ingin og í miklu uppáhaldi, sem
sýndi sig einna best í þeirri ósvífni
sem hún leyfði honum að komast upp
með er hann gekk þvert á ýmsar
skipanir hennar. Essex var aftur á
móti ákveðinn í að ná nokkrum völd-
um í skjóli drottningar og nýtti sér
aðstöðu sína til hins ýtrasta. Til að
mynda reyndi hann að koma vinum
sínum, á borð við stjómmálamann-
inn, rithöfundinn og heimspekinginn
Francis Bacon, í áhrifastöður. Ekki
er þó vitað með vissu hversu náið
samband Elísabetar og Essex var.
Ein saga segir m.a. að hún hafði boð-
ið honum ást sína og verið hafnað og
jarlinn þar með uppskorið dauða
sinn að launum. Tryggari heimildir
gefa þó til kynna að Essex hafi hvatt
til uppþots í því skyni að bæta valda-
stöðu sína innan hirðarinnar og með
því reynt að fá drottningu til að velja
sér nýja ráðgjafa - ráðgjafa sem
væru honum hliðhollari. í kjölfarið
var jarlinn handtekinn og líflátinn
árið 1601.
Nær sínu fram jafn afdráttar-
laust og faðir hennar gerði
Á stjórnartíð sinni sýndi Elísabet
margsinnis fram á stjórnkænsku
sem lýsti sér ekki síst í þeirri hæfni
að nýta sér þjónustu og ráðleggingar
manna sem á sínum tíma voru annál-
aðir fyrir visku. En ráðgjafar drottn-
ingar voru til að mynda menn á borð
við Willian Cecil lávarð af Burleigh,
Walter Raleigh og Walshingham.
Hún fór engu að síður sínar eigin
leiðii- og hafði spænski ræðismaður-
inn við ensku hirðina þau orð um
hana í bréfi til Filippusar Spánar-
konungs, um það bil hálfum mánuði
eftir að hún tók við völdum, að hon-
um sýndist hún „njóta ólíkt meiri
virðingar en systir hennar gerði“.
Hann hélt svo áfram og sagði „hún
nær sínu fram jafn afdráttarlaust og
faðir hennar gerði“.
Elísabet sýndi sig ekki síður ein-
þykka þegar hún, svo árum skipti,
neitaði að fyrirskipa aftöku frænku
sinnar, Maríu Stuart Skotadrottn-
ingar og ekkju Frakkakonungs. Á
þeim átján árum sem María sat
fangelsuð í enskum kastala voru
mörg launráð brugguð til að koma
henni í sæti Elísabetar. María var að
lokum tekin af lífi, en tímann þangað
til hafði Elísabet notað til að koma á
tuttugu og fimm ára friði við Spán
sem mátti ekki til þess hugsa að
enskt-franskt bandalag myndaðist
með Maríu Stuart í hlutverki Breta-
drottningar.
Stofnun ensku
biskupakirkjunnar
Samskipti Elísabetar við Filippus
Spánarkonung bera stjórnkænsku
drottningar ekki síður vitni. Hún lét
hann svo mánuðum skipti bíða svars
við bónorði sínu, en ein ástæða bón-
orðs þessa voldugasta konungs Evr-
ópu voru vaxandi áhyggjur hans af
ótryggri stöðu kaþólskrar ti-úar á
Englandi. í sama mánuði og Elísa-
bet neitaði bónorði Filippusar end-
anlega gekkst hún fyrir stofnun
ensku biskupakirkjunnai-. Henni var
illa við þá gjá sem myndast hafði
milli þegna sinna fyrir tilstilli trúar-
bragða og var fullviss um að þjóð-
kirkja myndi sameina menn undir
nýjum formerkjum. Ekki voru þó
allir sáttir við þetta fyrirkomulag og
voru kaþólskir þeirrar skoðunar að
um villutrú væri að ræða á meðan
púrítönum fannst haldið um of í kaþ-
ólska siði.
Ýmislegt bendir þó til að Elísabet
sjálf hafi haft vissa samúð með kaþ-
ólskri trú, en ályktað engu að síður
að ekki bæri að sýna linkind í þess-
um efnum. Frá Spáni var sendur
fjöldi jesúíta til að snúa Bretum aft-
ur til kaþólskrar trúar og gaf páfinn
út bréf sem ógilti tilkall þessa trú-
leysingja til bresku krúnunnar. Ekki
ber þó á öðru en að Elísabet hafi
talið ákveðna kvöð felast í því að fyr-
irskipa ofsóknir á hendur kaþólikk-
um og var hún fyrst þjóðhöfðingja
Englands til að kveða upp úr með að
trúarágreiningur fæli ekki sjálfkrafa
í sér dauðadóm.
Hjarta konungs
Orðheppni Elísabetar var annáluð
sem og ræður hennar og hvöss og
hnyttin tilsvör. Þegar Englendingar
sigruðu Armadan, öflugan flota
Spánarkonungs, árið 1588, lét Elísa-
bet ein fleygustu orð sín falla: „Ég
veit að ég hef einungis líkama veik-
burða konu, en, ég hef hjarta kon-
ungs.“ Segja má að með sigrinum á
spænska flotanum hafi valdatíð
Elísabetar náð hápunkti. Valdastaða
Englands var tryggð. Meydrottning-
in hafði gegnt hlutverki sínu, en síð-
ustu ár ævi sinnar varð hún æ þung-
lyndari og missti tengsl við þegna
sína. Engu að síður virðist hún hafa
haldið aðdáun og virðingu almenn-
ings jafnt sem aðals þó að hún bæði
blekkti þá og storkaði. Jafnvel sín
síðustu ár þegar æskublóminn hafði
yfirgefið hana og hún reyndi stífmál-
uð að halda ástum sér mun yngri
manna, eins og jarlsins af Essex,
naut hún engu að síður virðingar
þegna sinna. Hún gat verið kaldlynd,
útsmogin og harðsvíruð en var
einnig yrkisefni skálda. Sagt hefur
verið að hún elskaði ekkert og engan
nema England. Á spjöldum sögunn-
ar verður hennar þó best minnst sem
einstakrar konu og drottningar
ensku endurreisnarinnar.
Höfundur er nemi i Imgnýtri
ijölmiölun við Háskóln ískmds.