Morgunblaðið - 24.01.1999, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 24. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Hafa Reykvíkingar einnig-
sætt ólögmætum skatti?
Bæjarstjórn Hafnfirð-
inga hefur ákveðið eftir
lögfræðilega athugun
að seilast ekki eftir hlut
í arði af rekstri Hita-
veitu Reykjavíkur held-
ur knýja á um endur-
greiðslu oftekinna
gjalda. Eins og fram
kemur hjá Páli Þór-
hallssyni eiga sömu
sjónarmið við um
Reykvíkinga, hafi
Hafnfirðingar sætt
ólögmætri skattheimtu
* þá gildi það sama um
aðra viðskiptavini Hita-
veitu Reykjavíkur.
Hafnarfjarðarbær hefur
ákveðið að krefjast
lækkunar á gjaldskrá
Hitaveitu Reykjavíkur í
Hafnarfirði og endurgreiðslu
oftekinna hitaveitugjalda aftur í
> tímann. Byggist þessi krafa á því
sjónarmiði, eins og fram kom í
Morgunblaðinu í gær, að gjaldið
hafi verið hærra en sem nam
kostnaði við að láta þjónustuna í
té. Hér hafi því verið um skatt-
lagningu að ræða án lagaheimild-
ar. Með þessari kröfu er Hafnar-
fjörður auðvitað að gæta hags-
muna sinna umbjóðenda eins og
vænta má. I beinu framhaldi vakn-
ar hins vegar sú spurning hvort
nákvæmlega sömu sjónarmið eigi
ekki við um Reykvíkinga sjálfa?
Ef um ólögmæta skattheimtu var
að ræða gagnvart Hafnfirðingum
var hún þá ekki líka ólögmæt
gagnvart Reykvíkingum?
Skýrar reglur
Afstaða Hafnarfjarðarbæjar er
byggð á lögfræðilegri ráðgjöf
Hreins Loftssonar hrl. I áliti hans
eru færð sterk rök fyrir því að
gjaldtaka Hitaveita Reykjavíkur
hafi farið út fyrir þau mörk sem
töku þjónustugjalda eru sett.
„Reglur um þjónustugjöld aðila á
borð við Hitaveitu Reykjavíkur
eru tiltölulega skýrar skv. íslensk-
um lögum og réttarframkvæmd.
Akvörðun gjaldsins verður að
hvíla á lagaheimild en gjaldið má
ekki vera hærra en nemur kostn-
aði við að veita þjónustuna. Ef
gjaldið er umfram þær þarfir er
um almenna tekjuöflun stjórn-
valds, eða skatt, að ræða, en slík
tekjuöflun verður að styðjast við
gilda skattlagningarheimild í
skilningi 40., 77. og 2. mgr. 78. gr.
stjórnarskrárinnar. Af þessu leiðir
að stjórnvöld hafa ekki
heimild til að skapa sér
tekjur tii almenns
rekstrar með því að
ákveða þjónustugjöld
hærri en sem nemur
kostnaði við viðkomandi
þjónustu,“ segir þar.
I grein sem Páll Hreinsson dós-
ent skrifaði í Morgunblaðið 3. des-
ember síðastliðinn rekur hann
þær reglur sem dómstólar og um-
boðsmaður hafa byggt á í þessu
efni. Kemur þar fram hver sé
munur á skattlagningarheimild og
heimild til töku þjónustugjalda.
Gild skattlagningarheimild liggur
breytingar á orkulögum, nr.
58/1967, og lögum um vatnsveitur
sveitarfélaga, nr. 81/1991, til þess
að tryggja enn frekar heimildir
sveitarfélaga til að ákveða arð-
greiðslur frá fyrirtækjum sem al-
farið er í eigu sveitarfélaganna og
rekin era á þeirra ábyrgð.“
Það er greinilegt af þessum um-
mælum að löggjafinn hefur áttað
sig á að ekki eru nægilegar laga-
heimildir til að sveitarfélögin taki
arð út úr þjónustufyrirtækjum.
Þau staðfesta einnig að þessi
breyting sem gerð var á sveitar-
stjórnarlögum dugir ekki ein og
sér sem skattheimtugrundvöllur.
Aðrar breytingar, sem enn hafa
ekki verið gerðar, þurfa að sigla í
kjölfarið.
Lagalega
staðan sú sama
Ef málstaður Hafnfirðinga er
réttur þá gildir hið sama um aðra
notendur Hitaveitu Reykjavíkur.
Skiptir þá ekki öllu máli hvort þeir
eru í Reykjavík eða í nágranna-
sveitarfélögum eins og Garðabæ og
Kópavogi. Þjónustugjöldin hafa
verið jafn oftekin. Ekki firrir það
neytendur í Reykjavík rétti þótt
gjöldin hafi komið þeim óbeint til
góða, sbr. það sem áður sagði. Eini
lagalegi munurinn á stöðu reyk-
vískra neytenda og annarra er sá
að skattlagningin gagnvart ná-
gi'önnunum væri enn ólöglegri, ef
svo má að orði komast. Það getur
nefnilega varla staðist, jafnvel þótt
skattlagningarheimild væri fyrir
hendi, að sveitarfélög megi heimta
skatta af íbúum annarra sveitarfé-
laga.
Það virðist nokkuð ljóst að það
er hver og einn viðskiptavinur hita-
veitunnar sem hefur forræði á end-
urgreiðslukröfu. Samkvæmt nýleg-
um lögum um endurgreiðslu oftek-
inna skatta og gjalda nr. 29/1995
rýrir það ekki endurkröfurétt þótt
menn hafi greitt möglunarlaust.
Menn þurfa sem sagt ekki að
borga með fyrirvara til að geta síð-
ar endurkrafið ríkið og aðra opin-
bera aðila eins og gilti áður. Lögin
kveða þó á um þá takmörkun að
endurgreiðslukrafa íyrnist á fjór-
um árum eftir að greiðsla á sér
stað. Ennfremur verður að athug-
ast að lögin tóku gildi 1. janúar
1996 og gilda eingöngu um greiðsl-
ur sem inntar voru af hendi til op-
inberra aðila eftir það.
Ábyrgð yfirvalda
Eins og fram kom í fyrrnefndri
grein Páls Hreinssonar er ástæða
til að ætla að víða sé pottur brotinn
í innheimtu opinberra gjalda, laga-
heimildimar séu ekki fyrir hendi.
Auðvitað er hætt við að stjómvöld
bregðist ekki við að fyrra bragði
vitandi að hér sé jafnan um svo lág-
ar fjárhæðir að ræða fyrir hvern og
einn að ólíklegt sé að menn fari í
mál og láti á þetta reyna. Þess
vegna er mikilvægt ákvæði í 1. gr.
laga nr. 29/1995 þess efnis að
stjórnvöldum beri að hafa frum-
kvæði að slíkri endurgreiðslu þeg-
ar þeim verður Ijóst að ofgreitt
hefur verið.
Ennfremur verður að minna á
ábyrgð landsstjórnarinnar, hún á
að hafa eftirlit með sveitarfélögun-
um, eftirlit sem er þeim mun mikil-
vægara að hún sinni þegar haft er í
huga að engin stofnun á borð við
Ríkisendurskoðun fylgist með
sveitarfélögunum og gætir þess að
grundvöllur tekjustofna sé lög-
mætur. Er þar fyrst að
nefna félagsmálaráð-
herra sem skal sam-
kvæmt 1. mgr. 102. gr.
sveitarstjómarlaga hafa
eftirlit með því að sveit-
arstjórnir gegni skyld-
um sínum samkvæmt
lögunum og öðram löglegum íyrir-
mælum. En iðnaðarráðherra ber
einnig ábyrgð á að gjaldtaka vegna
orkuveitna sé lögleg. Sést það af
því að honum ber að staðfesta
gjaldskrár orkuveitna til þess að
þær öðlist gildi og í þeirri staðfest-
ingu felst yfirlýsing um að gjald-
skrá sé lögmæt.
ORKUVEITAN á Nesjavöllum.
Morgunblaðið/Bjarni
Fyrir
fyrir þegar mælt er fyrir um
grunnþætti skattsins í lögum, s.s.
skattskyldu, skattstofn, reglur um
ákvörðun umrædds skatts o.fl.
Fyrir þjónustugjaldi nægir á hinn
bóginn einföld lagaheimild, þ.e.a.s.
einungis þarf að koma fram í lög-
um að heimilt sé að taka gjald fyr-
ir tiltekna þjónustu.
Dæmi
Taka má dæmi til að skýra hvað
felst í þjónustugjaldi. Innheimt er
pappírsgjald í skóla samkvæmt
einfaldri lagaheimild. Tiltölulega
einfalt er að reikna út hvað það má
_________ vera hátt, þ.e.a.s. gjaldið
má samsvara kostnaði
skólans af því að sjá
þjonustugjaldi nemendum fyrir pappír.
nægir einföld NÚ dregur úr pappírs-
lagaheimild kostnaði skólans af ein:
.. hverjum ástæðum. I
stað þess að lækka
pappírsgjaldið er mismunurinn
lagður í ferðasjóð kennara. Gjöld-
um sem ætluð voru til sérgreindrar
þjónustu er þá farið að verja til
annarra hluta. Fyrir vikið verður
hluti gjaldtökunnar að ólögmætri
skattheimtu. Breytir engu þótt féð
sé notað til góðs málefnis, sem
jafnvel nýtist gjaldendum og böm-
um þeirra óbeint. Skattlagningar-
heimild í skilningi stjórnarskrár-
innar verður að vera fyrir hendi,
líka þegar gjaldið kemur gjaldend-
um sjálfum til nota.
Nú er eitt og annað sem bendir
til þess að gjöld notenda til Hita-
veita Reykjavíkur séu umfram
þarfir, þau séu meiri en þarf til að
standa undir þjónustunni sem hún
veitir Reykvíkingum og öðram.
Annars gæti hitaveitan ekki borg-
að drjúgan hluta af tekjum sínum í
arð til Reykjavíkurborgar. Gjald-
takan hafí sem sagt breyst úr töku
þjónustugjalda í almenna tekjuöfl-
un fyrir borgina. Þá þarf að skoða
hvaða lagaheimildir standa til
gjaldtökunnar, er þar um heimild
til töku þjónustugjalda eða nær
hún einnig til skattheimtu?
Engin
skattlagningarheimild
Eins og Hreinn rekur í áliti sínu
segir í 5. gr. laga nr. 38/1940 um
Hitaveitu Reykjavíkur: „Hitaveita
Reykjavíkur selur húseigendum
heitt vatn til upphitunar húsa og
annarra nota eftir því, sem reglu-
gerð ákveður, með verði, sem skal
ákveðið í gjaldskrá, er bæjarstjórn
setur og ríkisstjórnin staðfestir."
Þarna er engin skattlagningar-
heimild. I orkulögum er heldur
ekki að finna heimild tO að ákveða
gjaldskrá hærri en sem nemur
stofn- og rekstrarkostnaði. í nýjum
sveitarstjórnarlögum nr. 45/1998
er hins vegar ákvæði sem snertir
þetta. Þar segir í 5. mgr. 7. gr.:
„Sveitarfélög skulu setja sér stefnu
um arðgjafar- og arðgreiðslumark-
mið í rekstri fyrirtækja sinna og
stofnana og er heimilt að ákveða
sér eðlilegan afrakstur af því fjár-
magni sem bundið er í rekstri
þeirra.“
Þetta nýja ákvæði var skýrt
þannig í nefndaráliti ____________
meirihluta félagsmála-
nefndar Alþingis: „Fjöl-
mörg sveitarfélög reka
fyrirtæki á eigin ábyrgð
og hafa fyrirtækin greitt
sveitarsjóðum arð þegar
rekstur þeirra hefm-
leyft. Þessi háttur hefur t.d. verið
hafður hjá fyrirtækjum borgar-
sjóðs í a.m.k. 60 ár og hafa gjald-
skrár fyrirtækjanna, sem staðfest-
ar hafa verið af viðkomandi ráðu-
neyti, tekið mið af þessu. Otvíræða
heimild til þessa hefur hins vegar
hingað til vantað í löggjöf. í fram-
haldi af þessu mun þurfa að gera
Landssfjórnin
hefur eftirlit
með sveitarfé-
lögunum