Morgunblaðið - 30.12.1998, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 30. DESEMBER 1998 47
SLAGORÐIÐ, ísland úr NATO - herinn burt, fékk nýjan tón þessi árin. Ungliðarnir liundskömmuðu gömlu kommana fyrir að leggja þjóðmenning-
una til grundvallar andstöðunni gegn hernum þegar hin raunverulega barátta snerist um bandarfska heimsvaldastefnu.
um á hönd höfðu nú fengið pró-
gramm í hendur sem bauð upp á
allsherjarlausnir. Aldrei urðu klík-
urnar fjölmennar, enda fyrst og
fremt bundnar við menntaskólana,
en þær bárust hins vegar mikið á.
Forsíða Stúdentablaðsins 9. júní
1972 var prýdd eftirfarandi yfirlýs-
ingu: „GEFIÐ HASSIÐ FRJÁLST
og hættið að berjast við vindmyll-
ur!“ Kannabisefni tóku að berast til
landsins með hippamenningunni
upp úr 1970. Hippamir hugðust
segja neyslumenningunni stríð á
hendur með því að sniðganga allar
tískur og ganga þess í stað í drusl-
um og hætta að fara í klippingu.
Samfara þessu neyttu menn hass,
LSD og hlustuðu á sýrutónlist til að
gera upp við ríkjandi heimsmynd.
Litið var á slíka neyslu sem leið til
hugvíkkunnar.
Poppsöngvarinn Björgvin Hall-
dórsson svaraði því til þegar hann
var inntur eftir því hvaða tíska það
væri að vera með sítt hár, að um
stefnu væri að ræða en ekki tísku.
Með þeim orðum túlkaði hann hug-
myndir róttækrar æsku um frjáls-
legan lífstíl. Sítt hár, ski-autleg föt,
rokktónlist, róttækni og almenn
andstaða við keríið myndaði eins
konar bræðing sem æskumenningin
samanstóð af. Ungdómurinn tók
þessa þætti vissulega misalvarlega
en allir voru þeir mjög áberandi í
fari hans.
Róttækni verður að tísku
Þegar komið var fram á miðjan 8.
áratuginn fór að bera á upplausn
ýmissa hugmynda sem kenndar eru
við ’68-kynslóðina. Mönnum mátti
vera orðið ljóst að sú stefna sem
Björgvin hafði orð á var lítið annað
en tíska. Menn hafa hins vegar deilt
um hvort einhvern tíma hafi verið
um eiginlega stefnu að ræða. Árni
Bjömsson, þjóðháttafræðingur,
heldur því fram að markaðsöflin
hafi nýtt sér mótþróahneigð og
aukna kaupgetu æskunnar í eigin
þágu með því að skapa nýja tísku.
Hann heldur því fram að hinni
svokölluðu uppreisn æskunnar hafí
verið komið á af markaðsöflunum
enda hafi róttæklingarnir einblínt á
„ytra róttæknitildur", einkum á
sviði klæðaburðai- og afþreyingar.
Fyrir honum var uppreisn æskunn-
ar ekki „annað en sá eðlilegi mót-
þrói, sem einhverntíma kemur yfir
hvem heilbrigðan ungling og bein-
ist gegn yfirráðum foreldra, kenn-
ara, lögreglu og annarra valdhafa á
hverjum tíma.“ Það væri óneitan-
lega kaldhæðnislegt ef barátta sem
gengi út á að sniðganga neyslusam-
félagið^ yrði markaðsöilunum _ að
bráð. Ég lít hins vegar svo á Árni
fari villur vegar varðandi skilning á
’68 kynslóðina. Með hliðsjón af síð-
asta kafla vísa ég til orða Guðmund-
ar Hálfdanarsonar sagnfræðings
þegar kemur að því að skilgreina
„æskulýðsuppreisn" þessara ára.
Hans skoðun er sú að ‘68 baráttan
hafi fyrst og fremst verið andúð á
valdi og forsjárhyggju. Æskan vildi
ekki láta segja sér hvernig hún ætti
að klæðast eða koma fram yfirleitt.
I því sambandi má nefna að þéring-
ar lögðust af. Unga tolkið vildi í
stuttu máli sagt geta notið lífsins á
eigin forsendum. Ut frá þessum
anda mynduðust tveir hliðar-
straumar sem annars vegar má
kenna við neyslugranna hippa en
hins vegar við róttæka sósíalista.
Þessir hliðarstraumar náðu ekki
sérlega vel saman eins og fram hef-
ur komið. Meginhópurinn lagði hins
vegar mest upp úr að njóta lífsins
eins og ungu fólki er tamt. Það sem
sameinaði æskuna var fyrst og
fremst sú æskulýðsmenning sem
þegar hefur verið gerð grein fyrir.
Ut frá þessum skilningi reið unga
fólkið á vaðið með því að skapa sér
eigin menningu. Upphaflega ögraði
hún viðteknum sjónarmiðum en tók
þar næst að festast í sessi. Mark-
aðsöflin eru ekki þekkt fyrir að láta
snuða sig til lengdar og hlutu því að
ganga á lagið og aðlagast nýjum að-
stæðum. Þar sem unga fólkið vildi
upp til hópa njóta lífsins voru fæstir
á því að sniðganga neyslusamfélag-
ið. Því var hvorki um það að ræða
að markaðsöflin hefðu skapað nýja
tísku né að þau hefðu stolið bylting-
unni. Það er hins vegar augljóst að
æskulýðsmenningin varð að tísku
en það breytir því ekki að viðhorfin
til samfélagsins höfðu breyst. Hug-
arfarsbreyting hafði átt sér stað
sem markaðist af andstöðu við vald-
ið. Það leiddi til aukins fi’jálsræðis
sem kom hvað skýrast fram í
klæðaburði manna og framgöngu.
Hin sósíalísku viðhorf höfðu á
hinn bóginn staðnað þegar hér er
komið sögu. Kommúnistaklíkumar
koðnuðu niður og frjálshyggja ruddi
sér leið inn í menntaskólana og varð
leiðandi í umræðunni. Því var haldið
fram að „fótvísi framvarðarins eftir
fræðanna hljóðan hefði orðið [’68-]
hreyfingunni að fjörtjóni." Vinstri-
mennska fór úr tísku og upp úr
1980 misstu talsmenn hennar meiri-
hlutann i Háskólanum. Hún átti sitt
blómaskeið á fyrri hluta 8. áratug-
arins og náði hámarki haustið 1975
þegar 5000 námsmenn mótmæltu
fyrihugaðri skerðingu námslána á
Austurvelli með þeim árangri að
horfið var frá henni.
Nýir árgangar ungs fólks tóku að
gagnrýna ’68-kynslóðina fyrir að
þykjast hafa svör á reiðum höndum.
Lífsstíll hennar og hin sósíalísku
sjónarmið fóru úr tísku og hún varð
hluti af því kerfi sem þeir róttæk-
ustu höfði barist gegn. Hún gekk
hins vegar inn í það með frjálslynd-
ara hugarfari en fyrri kynslóðir.
Næsta tískusveifla birtist í pönkinu
sem leit nöprum augum á hippa-
menninguna. Afstaðan gegn valdinu
fékk þar með á sig ýktari mynd sem
sýnir vel þá arfleifð sem ’68 rót-
tæknin skyldi eftir sig.
Arfur ’68-kynslóðarinnar
Á tíu ára afmæli ’68-kynslóðar-
innar 1978 gerðu vinstri menn bar-
áttuna að umtalsefni á síðum Stúd-
entablaðsins. Þar er því haldið fram
að 68-hreyfingin hafi skotið „rótum
í HI þótt því fari fjarri að frelsis-
bylgjan hafi markað djúp spor í
skólanum." Þess er ennfremur getið
að andinn innan HI markist fyrst og
fremst af doða. Fjárhagur FS (Fé-
lagsstofnun stúdenta) var orðinn
mjög slæmur þegar hér var komið
sögu. Almenn óstjórn einkenndi
reksturinn enda var litið á bókhald
og hagnað sem smáborgaralegt
bjástur. Ríkisvaldið neyddist því til
að leggja fram fé til að rétta rekst-
urinn við. Þegar vinstri menn
misstu stjórnartaumana upp úr
1980 tók raunhæfari hagsmunabar-
átta við sem leiddi til mikillar upp-
byggingar innan Háskólans. Það
hafði komið í ljós að róttæklingamir
höfðu borist talsvert af leið í baráttu
sinni gegn auðvaldinu.
í grein sem birtist í Heimsmynd
1986 er gerð úttekt á unga fólkinu
og það borið saman við ’68-kynslóð-
ina. Því er haldið fram að efnis-
hvggjan sé í fyrirrúmi. Námsfólk
leggi sig eftir að tileinka sér
praktíska menntun auk þess sem
lítið annað komist „að hjá þeim en
fatnaðurinn sem þau klæðast, lík-
amsrækt og ljósaböð." Þegar þessi
ritgerð er skrifuð á því herrans ári
1998 er ekki annað að sjá en fyrr-
greind orð eigi hvað best við.
. Jón Ásgeir Sigurðsson heldur því
fram að bjartsýni hafi umfram allt
einkennt tímabilið eftir 1970 en
hann var þá í broddi fylkingar innan
námsmannahreyfingarinnar. Oft
hefur verið haft að orði að þá hafi
svonefnd „lýðræðiskynslóð" vinstri
manna komið fram. Óskar Guð-
mundsson vill meina að „sú stað-
reynd að Alþýðubandalagið hrakti
’68-kynslóðina af höndum sér sé hin
stóra ógæfa vinstri manna á ís-
landi.“ Er þar um að ræða fólk sem
stefnir að sameiningu vinstri afl-
anna en þeirra helsta afrek hlýtur
að teljast sigur R-listans í borgar-
stjórnarkosningunum 1994.
Jón Ásgeir leiðir getum að því að
þeir sem voru við nám á þessum
tíma séu félagslega virkari en aðrir.
Röksemdarfærslan er sú að þeir
lokuðust „ekki inn í þröngu hags-
munapoti, heldur vai’ ætíð reynt að
sjá hlutina í stærra samhengi" um
leið og sanngjörnum hagsmuna-
kröfum sé fylgt eftir af miklum
krafti. Hér vísar Jón Ásgeir til þess
anda sem ríkti meðal ungs fólks á
þessum árum. í dag er aftur á móti
svo komið að ungt fólk virðist upp
til hópa fremur áhugalaust um mál-
efni samfélagsins.
I dag er ‘68-kynslóðin orðin mið-
aldra og ætti samkvæmt því að ráða
ríkjum í þjóðfélaginu í dag. Því hlýt-
ur að vera forvitnilegt að litast um
og sjá hvernig er umhorfs. Ég held
að Guðmundur Andri Thorsson, rit-
höfundur, hafi hitt naglann á höfuð-
ið í grein sem hann birti 1993 en
þau orð virðast eiga jafn vel við í
dag. Við grípum niður í hugleiðingu
hans um hvað orðið hafi um bar-
áttufólk þessara ára:
Og allt í einu rann það upp fyrir
mér: það er ekkert þetta fói-nfúsa
hugsjónafólk sem manni kemur
fyrst í hug þegar minnst er á ’68-
kynslóðina á Islandi. Það er eitt-
hvað allt annað lið búið að helga sér
þetta ár vegna þess að hugsjóna-
fólkið lenti ýmist úti á afvegum með
uppreisn sína eða söðlaði um af of-
stæki þess sem aðeins er fær um að
sjá eina hlið á málum hverju sinni,
eða er að mjaka einhverju í ein-
hverja átt, svo enginn sér. Upp-
reisnargleðin hefur nú á annan ára-
tug verið annars staðar - hægra
megin. Ki’afturinn og sigurgleðin -
vissan káta - hefur verið þeim meg-
in þar sem menn trúa því að gróða-
vonin sé hreyfiafl framfaranna; að
framfarirnar séu mældar í hagvexti;
að samtak og framtak séu andorð.
Þó svo ‘68-kynslóðin sé ef til vill
félagslega virkari en aðrir, svo vísað
sé til orða Jóns Ásgeirs, er ekki að
sjá að þeir sem höfðu sig mest í
frammi meðal róttæklinganna séu
nú við stjórnvölinn. Þar með er ekki
sagt að núverandi ráðamenn séu af
allt öðru sauðahúsi. Þeir hafa ef-
laust tileinkað sér í einhverjum
mæli þær frjálslyndiskröfur sem
‘68-róttæklingarnir börðust fyrir.
Þeir hafa alltént orðið að taka mið
að þeim sjónarmiðum þar sem tíð-
arandinn hefur gert tilkall til þess.
Má í því sambandi benda á að völd
stjórnmálamanna eru langtum
minni í dag en þá var vegna aukinn-
ar valddreifingar og margbreyti-
legri hagsmuna. Ég lít því svo á að
„yfirvaldið“ sé ekki eins óskorað í
dag og áður. Forsjárhyggjan hefur í
auknum mæli orðið að víkja fyrir
frjálslyndi.
Það liggur vissulega ljóst fyiir að
hörðustu róttæklingarnir náðu ekki
að knýja fram þær grundvallar-
breytingar sem þeir höfðu hug á
eftir sósíalískum eða kommúnískum
leiðum. Er það að vonum þar sem
fæstir hinna róttæku höfðu áhuga á
þeirri múlbindingu sem þær hug-
myndir buðu upp á. Það er ekki
auðvelt að greina orsakir þeirrar
samfélagsþróunar sem orðið hefur
síðan ’68 var og hét. Mestu máli
skiptir þó að 68-kynslóðin sem alin
var upp við mjög einsleita heims-
mynd gerði uppreisn gegn valdinu
með þeiri’i afleiðingu að öll viðtekin
gildi eru nú frekar dregin í efa en
áður. Það hefur aftur leitt til fjöl-
skrúðugra mannlífs þar sem um-
burðariyndi hefur aukist. Það er
ekki eins varhugavert að vera öðru-
vísi lengur. Æskan er frjálslegri og
félagslegri í fasi.
í þessu sambandi má vísa til ’68
Hugarflug úr viðjum vanans þar
sem því er haldið fram að ’68-upp-
reisnin hafi í víðasta skilningi verið
„uppgjör við löngu staðnaða menn-
ingarlega og pólitíska yfirbyggingu
samfélagsins“, auk þess sem hún
hafi gert dægurmenningu alþýð-
unnar að fjöldamenningu. Ég lít svo
á að bókarhöfundum hafi tekist að
reifa kjarna málsins með þeim um-
mælum þó sú bók sé annars fremur
brokkgengur minnisvarði ’68-kyn-
slóðarinnar. Meginmálið er að með
’68-kynslóðinni er fólk ekki tilbúið
að láta segja sér fyrir verkum á
sama hátt og áður. Menningin á að
koma að neðan frá fólkinu. Það er
ekki menningarpostula að skapa
þjóðinni umgjörð.
Menn höfnuðu aftur á móti ýms-
um ódýi’um lausnum 68-kynslóðar-
innar. Þjóðskipulaginu verður ekki
breytt og menn vilja ekki segja skil-
ið við neyslumenninguna. Krafan í
dag er umbætur innan ramma nú-
verandi þjóðskipulags. Menn hafa
áttað sig á því að án markaðarins
fær sú menningarflóra ekki þrifist
sem aukið frjálslyndi gerir kröfu til.
Stjómmálamönnum er hins vegar
veitt miklu meira aðhald en áður
þekktist. Með frjálsari fjölmiðlun
hafa skoðanaskipti orðið opnari og
beinskeyttari.
Sú samfélagsmynd sem blasir við
í dag er menningarleg fjölhyggja
sem í sinni ýktustu mynd leiðir til
algerrar afstæðishyggju. I efna-
hags- og stjórnmálum virðast menn
hins vegar hafa komist á snoðir um
fremur algildar lausnir. Aukin vel-
megun hefur leitt til sterkari ein-
staklingshyggju sem gerir aftur
kröfu til fjölbreytilegi’ar afþreying-
ar. ’68-kynslóðin lagði vissulega
mikið upp úr því að njóta lífsins
enda hefur það eflaust verið helsta
ástæðan fyrir baráttu hennar. Slík
barátta hlýtur alltaf að eiga rétt á
sér svo framarlega sem heiðarleg-
um aðferðum er beitt. Við erum
ekki frjáls þjóð í sjálfstæðu landi
nema hvert og eitt okkar eigi jafnan
rétt til þess sem lífið býður upp á.
Hver og einn vill jú skapa sér sína
eigin hamingju án tilskipana frá
öðrum. Ég lít því svo á að barátta
’68-kynslóðarinnar hafþ í megin-
dráttum verið til góðs. Ýmsum ytri
einkennum hennar hefur verið
kastað fyrir róða en inntakið stend-
ur eftir. Valdið er í dag ekki eins
einskorðað við kerfið þar sem það
hefur í auknum mæli færst til þjóð-
arinnar. Það er formið sem deyr en
andinn lifir.
Heimildaskrá
Prentaðar heimilir
Arni Bjömsson: „Umræða. Sjálfsblekk-
ing 68-kynslóðarinnar“. Mannlíf, 8. tbl.
1987, bls. 76-78.
Bjöl, Erling: Vors tids kulturhistorie. 3.
bind 1945-86. Vore dage. Kaupmanna-
höfn, 1986.
Fraser, Ronald o. fl.: 1968 A Student
Generation in Revolt. London, 1988.
Gestur Guðmundsson: Rokksaga íslands.
Frá Sigga Johnnie til Sykurmolanna
1955-1990. Reykjavík, 1990.
Gestur Guðmundsson: „Stjómmál.
Hvemig fór róttækni úr tísku“. Mann-
líf, 6. tbl. 1987, bls. [49J-50.
Gestur Guðmundsson og Kristín Ólafs-
dóttir: ‘68 Hugarflug úr viðjum van-
ans. [Reykjavík], 1987.
Guðmundur Andri Thorsson: „Bömin
sem átu byltinguna". Heimsmynd. 4.
tbl. 1993, bls. 40-1.
Gunnlaugur Astgeirsson: „Framboðs-
flokkur 1971. 0-flokkurinn“. Saga.
Tímarit sögufélagsins. 1992, bls. 245-
300.
Hollander, Paul: Political Pilgrims. Tra-
vels of Western Intellectuals to the
Soviet Union, China, and Cuba 1928-
1978. Lanham, New York og London,
1990.
Jón Ólafur ísberg: Stúdentsárin. Saga
stúdenta og stúdentaráðs. Reykjavík,
1996.
Jón Asgeir Sigurðsson: „Við börðumst
fyrir lýðræði og jafnrétti til náms“.
Sæmundur. Málgagn SÍNE. 1. tbl.
1992, bls. 8-9.
Laqueur, Walter: Europe since Hitler.
The Rebirth of Europe. Har-
mondsworth, New York o. fl., 1984.
Stúdentablaðið 1968-78.
Therborn, Göran: European Modemity
and Beyond. The Trajectory of
European Societies, 1945-2000.
London, Thousand Oaks og New Del-
hi, 1995.
„Unga kynslóðin ’86“. Heimsmynd l.tbl.
1986, bls. 78-83.
Wegs, J. Robert: Europe since 1945. A
Concise History. London og
Basingstoke, 1984.
Óprentaðar heiniildir og viðtöl
Björn Gísli Erlingsson: Æskumenn í upp-
reisnarhug 1967-73. BA ritgerð í sagn-
fræði. Reykjavik, 1995.
Guðmundur Hálfdanarson, viðtal við höf-
und, Reykjavík 22.04.1998.
Leifur Reynisson: ímyndunaraflið tii
valda: Barátta ’68-kynsióðarinnar fyrir
bættum heimi. BA ritgerð i sagnfræði.
Reykjavík, 1998.
Óskar Guðmundsson, viðtal við höfund,
Reykjavík 21.03. 1998.
Pétur Leifsson: Boðuð var bylting: Yfirlit
um vinstra umrótið á 8. áratugnum.
BA ritgerð í sagnfræði. Reykjavík,
1996.