Morgunblaðið - 06.10.1992, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. OKTÓBER 1992
33
Alitsgerð um mál Eðvalds Hinrikssonar
Ekkert bendir til þess að Eðvald hafi gerst
brotlegur við íslenska innflytjendalöggjöf. Hafi
svo verið eru slík brot hvort sem er löngu fyrnd
vegna þess að þyngsta refsing við brotum á
þágildandi lögum um eftirlit með útiendingum
nr. 59, 23. júní 1936 var fangelsi allt að tveim-
ur árum, sbr. 12. gr. laganna, sbr. og 268. gr.
alm. hgl. Um fyrningu sakar vísast að öðru
leyti til kafla 2.3. hér að framan.
3.2. Aðstæður í Eistlandi 1939-1944.
Þau brot, sem Eðvald Hinriksson er sakaður
um í fyrrgreindu bréfi Simon Wiesenthal stofn-
unarinnar til forsætisráðherra, á hann að hafa
framið í Eistlandi meðan á síðari heimsstytjöld-
inni stóð, fyrst og fremst á árinu 1941. Þegar
Ijallað er um þessar sakargiftir er nauðsynlegt
að gera grein fyrir þeim aðstæðum, sem ríktu
í Eistlandi á þessum tíma, en þær voru um
margt sérstæðar.
Eistland komst undir rússnesk yfirráð árið
1721 og var því hluti af Rússlandi allt til loka
fyrri heimsstyijaldarinnar. í lok hennar, árið
1918, var Eistland lýst sjálfstætt lýðveldi og á
næstu tveimur árum tókst Eistlendingum að
veijast bolsévíkastjóminni sem þá hafði tekið
völdin í Rússlandi og reynt eftir það að leggja
Eistland undir sig. I friðarsamningum að lok-
inni fyrri heimsstyijöldinni, sem gerðir voru
1920, viðurkenndu Sovétríkin sjálfstæði Eist-
lands. í kjölfar þessa var reynt að koma á lýð-
ræði að vestrænni fyrirmynd í Eistlandi, en það
tókst ekki og ríkti mikill óstöðugleiki í stjómar-
fari þar í landi um skeið.
í samningi þeim, sem Sovétríkin og Þýskaland
gerðu í ágúst 1939, var Eistland lýst sovéskt
áhrifasvæði. Fór svo í júní 1940 að Sovétríkin
hemámu Eistland og innlimuðu það síðan form-
lega sem eitt af sovétlýðveldunum í ágúst það
ár. í kjölfarið er talið að u.þ.b. 60.000 Eistlend-
ingar hafi verið fluttir á brott með valdi til af-
skekktari hluta Sovétríkjanna, einkum til Síberíu.
Eftir að stríð braust út á milli Sovétríkjanna
og Þýskalands 22. júnl 1941 hrakti þýski herinn
sovéskar hersveitir á brott úr Eistlandi og var
landið hemumið af Ijóðveijum allt til hausts
1944 þegar Rússar lögðu það undir sig að nýju,
eftir sigur á þýska hernámsliðinu. Á meðan á
hemámi Þjóðveija stóð voru flestir þeir gyðing-
ar, sem eftir vom í Eistlandi, teknir af lífi, svo
og fjöldi annarra Eistlendinga sem talið var að
hefðu starfað með Rússum og átt þátt I að flytja
á brott andstæðinga kommúnista, svo sem að
framan er lýst.
Af þessu er ljóst að Eistlendingar vom fram
að síðari heimsstyijöld og meðan á henni stóð
á milli steins og sleggju, þ.e. milli Rússa ann-
ars vegar og íjóðveija hins vegar. Vegna legu
landsins vom Rússar þó erkiféndurnir og beindu
eistneskir föðurlandsvinir því spjótum sínum
fyrst og fremst að þeim.
3.3. Sakargiftir á hendur Eðvald Hinriks-
syni.
í bréfi Simon Wiesenthal stofnunarinnar til
forsætisráðherra, dags. 18. febrúar sl., er Eð-
vald Hinriksson talinn vera þekktur nasisti og
stríðsglæpamaður sem framið hafí óhæfuverk
í garð gyðinga og annarra borgara í Eistlandi
meðan á síðari heimsstyijöldinni stóð. Nánar
til tekið segir í bréfinu að Eðvald hafi starfað
sem aðstoðarlögregluforingi í Tallinn og sem
slíkur er hann borinn þeim sökum að hafa ekki
aðeins gefíð út handtökuskipanir á hendur gyð-
ingum, heldur einnig að hafa tekið þá sjálfur
af lífi. Honum er einnig gefíð að sök að hafa
haft með höndum yfirheyrslur á vegum Gestapo
í fangabúðum I Tartu og hafa tekið þátt í að
skipuleggja þjóðemissamtökin Omakaitse I
Vönnu. A báðum stöðum er honum gefið að sök
að hafa tekið með virkum hætti þátt í ofsóknum
á hendur óbreyttum borgurum, svo og að hafa
tekið þá af lífi. Í fylgiskjali með bréfinu, dag-
settu 17. febrúar sl., er Eðvald sakaður um að
hafa handtekið og stjómað íjöldaaftökum á
gyðingum í Tallinn. Em nefnd nöfn nokkurra
gyðinga, sem Eðvald á að hafa handtekið, og
fullyrt að hann hafi sjálfur átt þátt í að taka
suma þeirra af lífi, þ. á m. að hafa barið mann
að nafni Aleksander Rubin til dauða í aðalfang-
elsinu í Tallinn og nauðgað og síðan tekið af
lífí stúlku að nafni Ruth Rubin.
Þau gögn, sem Simon Wiesenthal stofnunin
hefur sent forsætisráðherra og gerð er grein
fyrir í staflið B í 1. kafla álitsgerðar þessarar,
varða annars vegar athafnir Eðvalds sumarið
1941. Hins vegar er um að ræða skjöl sem stafa
frá þeim tíma er hann starfaði hjá öryggislög-
reglunni í Tallinn haustið 1941. Á þessum tíma
höfðu almenn hegningarlög nr. 19/1940 öðlast
gildi hér á landi, svo sem gerð er grein fyrir í
kafla 2.3. hér að framan. Miðað við þær sakar-
giftir, sem taldar eru upp hér að framan, kunna
þær að varða við ýmis ákvæði í þeim lögum.
Þau brot er þó öll fyrnd, að undanskildu mann-
drápi, þ.e. broti á 211. gr. laganna.
Sem fyrr segir höfum við kynnt okkur þau
skjöl sem varða athafnir Eðvalds í Eistlandi á
árinu 1941. í þeim skjölum, sem stafa frá því
um sumarið 1941, er að finna bréf með áritun
Eðvalds um nafngreinda menn, sem handteknir
höfðu verið af andspyrnuhreyfíngunni, svo og
yfirheyrslur yfir mönnum sem sakaðir voru um
að vera kommúnistar og stunda ólöglega starf-
semi. Skjölin bera með sér að hinum handteknu
hafi verið komið í hendur lögreglustjórans í
Tartu, ásamt gögnum varðandi þá, en ekkert
kemur fram um það í skjölunum hvað taka
skyldi við eftir það.
Skjöl þau með áritun Eðvalds, sem dagsett
eru í september og október 1941, meðan Eð-
vald gegndi störfum hjá öryggislögreglunni í
Tallinn, varða handtökur á nafngreindum ein-
staklingum, en einnig hafa skjölin að geyma
ákvarðanir um flutning þeirra til aðalfangelsins
I Tallinn. í öllum tilvikum er þess getið að ein-
staklingar þessir séu grunaðir um samstarf við
kommúnista og því færðir I aðalfangelsið til
yfirheyrslu.
Umrædd skjöl lúta að handtöku fimm nafn-
greindra einstaklinga og bera þeir allir algeng
gyðinganöfn. í einu tilvikinu er um að ræða
14 ára stúlku og í öðru aldraða konu, 82 ára
að aldri. Orðið ,juut“ er handritað á sum skjöl-
in og þar er einnig að finna fleiri áletranir sem
erfítt er að lesa úr.
Þá er þess ennfremur að geta að í gögnunum
úr þjóðskjalasafninu í Tallinn er að finna lista
yfir nöfn og heimilisföng 207 einstaklinga sem
allir bera algeng gyðinganöfn. Efst á listanum
stendur handskrifað (í íslenskri þýðingu okkar):
„Gyðingar sem teknir verða af lífi fyrir 6. októ-
ber 1941.“ Á listanum standa nöfn tveggja
manna, þeirra Michail Wulf Gelb og Salomon
Siimon Katz. Þessir menn voru handteknir og
fluttir I aðalfangelsið í Tallinn samkvæmt þeim
skjölum, sem áður er lýst, en þau bera með sér
undirritun Eðvalds. Á listanum er einnig að
finna nafn Aleksanders Jakobs Rubin, en gögn-
in bera ekki með sér að hann hafí verið handtek-
inn að fyrirmælum Eðvalds. Hins vegar er að
fínna fyrirskipun um handtöku á Ruth Alek-
sander Rubin og ákvörðun um að flytja hana í
aðalfangelsið í Tallinn sem ber með sér undirrit-
un Eðvalds. í handtökuskipuninni kemur fram
að hér sé um að ræða dóttur Aleksanders Rub-
in og er hún, 14 ára að aldri, sökuð um að
hafa tekið þátt í starfsemi kommúnista eins og
fyrr segir.
Tekið skal fram að ekki hefur farið fram
eiginleg rannsókn á undirritun á fyrrgreindum
slqölum né öðrum áritunum á þeim. Ekkert
bendir þó til annars en Eðvald hafi undirritað
þessi skjöl, en með öllu er óljóst hver eða hveij-
ir hafi áritað skjölin að öðru leyti. Þó er ljóst
að ekki er sama rithönd á áritununum, jafnvel
á sama skjali. Þess skal getið að Eðvald hefur
ekki útilokað að hafa sjálfur undirritað hand-
tökuskipanir á þessum tíma eftir fyrirmælum
yfírmanns í öryggislögreglunni, en jafnframt
hefur hann bent á að sovéska öryggislögreglan,
KGB, hafí látið falsa skjöl frá þessum tíma í
pólitískum tilgangi.
Rétt er að víkja stuttlega að öðrum gögnum
sem fyrir liggja í málinu og lúta að sakargiftum
á hendur Eðvald. Hér er einkum um að ræða
vitnaleiðslur í Svíþjóð, sbr. staflið C í 1. kafla
álitsgerðar þessarar. Gögn þessi varpa nokkru
ljósi á málavexti og eru þau fyrst og fremst til
fyllingar og skýringar á atburðarásinni. Hins
vegar eru þau svo óljós og ómarkviss að þau
koma varla til greina sem bein sönnunargögn
í máli þessu, auk þess sem þau eru að sumu
leyti Eðvald I hag.
Á þeim tíma, sem hér um ræðir, virðist það
hafa verið á almennu vitorði I Eistlandi að eist-
neskir gyðingar væru teknir höndum og þeim
safnað saman í fangabúðir. í framhaldi af því
hafi þeir svo ýmist verið teknir af lífí eða flutt-
ir nauðugir á brott frá Eistlandi. Líklegt er að
Eðvald hafi, stöðu sinnar vegna, vitað af þessu.
Um það bil 51 ár er nú liðið frá því að um-
ræddir atburðir gerðust. Margt er á huldu um
það I hveiju starf Eðvalds í eistnesku öryggislög-
reglunni var fólgið á þeim tíma, sem hér skipt-
ir máli, svo og um tengsl öryggislögreglunnar
við þýska hernámsliðið sem I raun og veru fór
með æðstu völd í Eistlandi á þessum tíma.
Ennfremur er margt óljóst um athafnir Eðvalds
á þessum tíma og þótt fyrrgreind skjöl, þ. á m.
handtökuskipanir, varpi nokkru ljósi á þær, er
hins vegar ekkert að finna I þeim sem gefur
nægilega til kynna að hann hafi átt þátt í eða
stuðlað að aftöku gyðinga eða öðrum voðaverk-
um í þeirra garð þannig að refsivert sé sam-
kvæmt íslenskum lögum.
Það hefur meginþýðingu að með vissu má
ætla að ýmis mikilvæg sönnunargögn hafi nú
glatast. Þannig má gera ráð fyrir að vitni að
atburðum, ef einhver hafa verið, séu nú flest
látin og að þau fáu, sem eftir kunna að lifa,
muni ekki með vissu það sem máli skiptir. Svip-
uð sjónarmið eiga eftir atvikum við önnur gögn,
þ. á m. rithandarsýnishorn sem nauðsynlegt er
að séu tiltæk við rannsókn á áritunum á skjöl í
málinu. Sérstaklega verður að hafa í huga I
þessu sambandi að líklegt er að ýmis gögn hafi
glatast sem hefðu getað horft til sýknu í hugsan-
legri málssókn gegn Eðvald. Þess ber og að
gæta að Eðvald hefur ávallt borið af sér allar
þær alvarlegu sakargiftir, sem hann hefur verið
borinn, en það er meginregla í íslenskum rétti,
svo sem að framan greinir, að sönnunarbyrði
um sekt sakbomings og atvik, sem telja má
honum í óhag, hvíli á ákæruvaldinu.
Að teknu tilliti til hinna sérstæðu aðstæðna
í Eistlandi á þeim tíma, sem máli skiptir, og
jafnframt með hliðsjón af hinni erfiðu sönnunar-
aðstöðu I máli þessu er það sameiginleg niður-
staða okkar að hvorki sé rétt né skylt miðað
við þau gögn, sem fyrir liggja, að hefja opin-
bera rannsókn vegna fyrrgreindra sakargifta í
garð Eðvalds. Styðst þessi niðurstaða okkar við
þau meginsjónarmið, sem rakin eru í kafla 2.4.
hér að framan, þ.e. að ákæruvaldið skuli því
aðeins sækja mann til sakar að fyrir liggi sönn-
unargögn, sem séu nægileg eða líkleg til sakfell-
ingar, og að ákæravaldið hafi, auk þess, heim-
ild til þess að falla frá saksókn í sérstökum og
óvenjulegum tilvikum. Eins og áður hefur kom-
ið fram teljum við og tvímælalaust að engar
þjóðréttarlegar skuldbindingar leiði til annarrar
niðurstöðu.
4. Niðurstöður í stuttu máli um
álitaefnin
1. Við teljum að um þá háttsemi, sem Eðvald
Hinriksson er sakaður um, gildi einkum 194. gr.
og 211. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.
Nánar er vikið að þessum ákvæðum I kafla 2.3.,
en þar kemur fram að ætluð brot samkvæmt
211. gr. laganna eru enn ófymd.
2. Opinber rannsókn getur hafist á hendur
Eðvald Hinrikssyni á íslandi ef ásakanir á hend-
ur honum eru studdar nægum gögnum, en svo
teljum við ekki vera miðað við þau gögn sem
fyrir liggja.
3. Eðvald Hinriksson er íslenskur ríkisborg-
ari. Hann verður hvorki framseldur til Eist-
lands, til Sovétríkjanna (eða þeirra ríkja sem
komu í þeirra stað) né til ísraels, enda banna
íslensk lög slíkt framsal.
4. Eðvald Hinriksson verður ekki sóttur til
saka fyrir hugsanleg brot á íslenskri innflytj-
endalöggjöf enda eru öll slík brot löngu fymd.
5. Við teljum að hvorki sé rétt né skylt að
hefja opinbera rannsókn í málinu eins og það
liggur nú fyrir.
Reykjavík, 30. september 1992.
Eiríkur Tómasson
Stefán M. Stefánsson
STEINAR WAAGE
r
SKÓVERSLUN
A
ÞRIÐJU DACSTILBOÐ
Áður 4,l:v
Nú 1.995,-
Litur: Svartur
Stærðir: 36-41
Áth. Loöfóðraöir
Góður göngusóli
Áður 3j
Nú 1.995,-
Litun Svartur. Stærðir: 36-41. Grófur göngusól
Póstsendum samdægurs.
Domus Medica,
Egilsgötu 3,
simi 18519
Kringlunni,
Kringlunni 8-12,
sími 689212
|

Haust
og vetr-
arvörur
í miklu
úrvali
tískuverslun,
Kringlunni.