Morgunblaðið - 23.12.1984, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 1984
/M'
FÖNG
Bolli Gústavsson
I
Jólin koma
Jóhannes úr Kötlum er að lík-
indum eitt mesta jólaskáld, sem
ísland hefur alið. Arið 1932 kom
út dálítil Ijóðabók frá hans hendi,
er hann nefndi Jólin koma, kvæði
handa börnum. Bókina mynd-
skreytti Tryggvi Magnússon af
miklu listfengi og næmum skiln-
ingi á efni ljóðanna. Páar bækur
höfðu sterkari áhrif á barnshuga
minn, en þetta litla kvæðakver.
Það er í senn svo einlægt, mynd-
rænt, sannþjóðlegt og tært lista-
verk.
„Hér má lesa um hitt og þetta,
heima og í skólanum,
sem þau heyrðu afi og amma,
— ekki síst á jólunum.”
Saga jólasveinanna, Stekkjar-
staurs og félaga, vakti ótal spurn-
ingar um þjóðhætti á liðinni tíð.
Um margt minntu þeir óknytta-
strákar á skugga örbirgðar fyrri
tíða; voru öðrum þræði skringi-
legir eins og förumenn, sem forð-
um urðu söguefni í fábreyttu
samfélagslífi, mótuðu af einangr-
un og erfiðum samgöngum. Mér er
í minni, að aldrað fólk úr sveit
sem ég umgekkst um og eftir 1940,
hafði gaman af þessum ljóðum. Og
þegar það las þau fyrir börn rifj-
aðist upp hitt og þetta fróðlegt frá
fyrri tíð. Ljóðin vöktu þannig upp
aðrar sögur, sem gerðu forvitin
börn áfjáð í að kynnast veröld,
sem óðum var að hyljast mistri
gleymskunnar.
um mun marka tímamót í menn-
ingar- og trúarlífi þjóðarinnar.
Þetta umdeilda hús, sem um tíma
var ofsótt bæði í bundnu og lausu
máli, hefur í sér fólginn sigurmátt
til andlegra hagsbóta, sem þjóðin
er í þörf fyrir. Varla hefur
mönnum sést yfir það, að í skjóli
kirkjunnar var lagður grundvöllur
íslenskra bókmennta, að kirkja
ruddi prentlistinni braut fyrir
fjórum öldum og að um þessar
mundir er hún helsti vermireitur
æðri tónlistar í landinu. Á að-
ventu hrærir göfug tónlist hörp-
ustrenginn hjartans og vekur að
líkindum sterksta tilfinningu
fólks fyrir komu trúarhátíðar.
IV
Af hverju, afí?
Þessi listræni undirbúningur á
þó ekki við um bókmenntir, sem
enn eru auglýstar Jólabækur"
sem fyrr — enda fæstar nær jól-
um, að efni til, en fyrrnefndur
köttur sjöstjörnunni. Þó er hægt
að finna undantekningar. Kemur
mér í huga lítil bók eftir Sigur-
bjöm Einarsson biskup, sem hann
nefndir Af hverju, afi? Hún er
gædd þeirri tæru einlægni, sem
börn kunna að meta, og jafnframt
listrænni reisn, sem prýðir góð
skáldverk. Sigurbjörn talar við
börn í jólahug á þann hátt, að at-
hygli vekur. Honum tekst að laða
þau og leiða nær kjarna hátíðar-
innar án allrar væmni eða uppá-
troðslu. Undur lífsins blasa við,
birtast á skrafstundum í skamm-
degi. Afinn varpar á þau ljósi,
Þið kannizt við jólaköttinn
II
Jólavaka
Þrettán árum síðar sá Jóhannes
úr Kötlum um útgáfu safnrits úr
íslenskum bókmenntum, sem
hann nefndi Jólavöku (útg. 1945). í
upphafi formálans kemst hann
svo að orði: „Þegar hæst hafa látið
í blöðum og útvarpi auglýsingarn-
ar um svokallaðar Jólabækur", —
bækur sem raunar hafa ekki kom-
ið nær jólunum, að efni til, en
kötturinn sjöstjörnunni hefur mér
stundum dottið í hug að gaman
væri að gefa þjóðinni einhvern-
tíma kost á að eignast reglulega
jólabók, bók sem hefði inni að
halda hið helzta af því sem ort
hefur verið og skráð á íslandi í
sambandi við þessa mestu og ást-
sælustu hátíð ársins. Vissi ég, að
úr miklu var að moða um þetta
efni í fornum bókmenntum vorum
og nýjum, þar á meðal sumu því
fegursta, sem vér eigum, og þóttist
því sjá, að safnrit þeirrar tegund-
ar gæti orðið alþýðu manna kær-
komnari jólagestur en flestar aðr-
ar óviðkomandi bækur. í þeirri trú
er svo bók þessi orðin til.“
Og væn að vöxtum varð bókin
sú, nær fjögur hundruð blaðsíður,
og svo fjölþætt að efni í bundnu og
lausu máli að undrum sætir.
„Nærri mun láta, að eitt hundrað
gerendur íslenzkrar bókmennta-
sögu, allt frá Lofti ríka til Steins
Steinari, allt frá höfundi Fóst-
bræðra sögu til Ólafs Jóhanns Sig-
urðssonar, syngi hér, hver með
sínu nefi í jólakór kynslóðanna."
Alúð Jóhannesar við gerð þessa
rits er í samræmi við þann jóla-
anda, sem einkennir ljóðakver
hans handa börnum. Fyrir honum
vakir, að allir lesendur, Jafnt trú-
aðir sem vantrúaðir, jafnt
djúphyggjumenn sem formdýrK-
endur, geti fundið hér eitthvað við
sitt hæfi“. Því takmarki náði Jó-
hannes. Sjálfur var hann djúpt
snortinn af helgi jólanna,
barnstrú hans svo rótföst, að ekk-
ert moldviðri fékk haggað henni.
Hún gekk raunar í berhögg við
trúarviðhorf þeirrar gerzku
stjórnmálstefnu, sem hann annars
aðhylltist. Lærisveinn hans úr
Dölum vestur, Steinn Steinarr,
sagði í afmælisgrein um Jóhannes
1949, að hann yrki á stundum eins
og hann væri brúðgumi þessarar
þjóðar, og bætir við: „ — og
kannski er hann það. Hann er að
minnsta kosti meira skáld en hin-
ir, vegna þess að hann hefur ekki
glatað því, sem máli skiptir, ekki
réttlætis- og ábyrgðartilfinningu
mannsins, ekki einlægni barnsins,
ekki sjálfum sér.“
III
— Slá þú hjartans
hörpustrengi —
Því minnist ég þessara bóka
hér, að jólahátíðin er um það bil
að ganga í garð. Með batnandi hag
hefur listrænn undirbúningur jóla
orðið fyrirferðarmeiri á Islandi,
en nokkru sinni fyrr. Gætir þess
einna mest á sviði æðri tónlistar.
Aðstaða til tónlistarflutnings hef-
ur stórum batnaö með aukinni al-
mennri tónmennt og þá ekki síst
með nýjum og vel búnum kirkju-
húsum. Einmitt við upphaf þessa
kirkjuárs er verið að hrinda af
stað fjársöfnun til kaupa á orgeli í
stærsta helgidóm landsins, Hall-
grímskirkju á Skólavörðuhæð i
Reykjavík. Þar mun innan fárra
ára nást áfangi, sem jöfnum hönd-
glæddu af trúarreynslu viturs
manns, sem hefur lifað tvenna
tíma og oft er frásögnin yljuð
notalegri kímni, sem gerir hana
leikandi og skemmtilega. Það eina,
sem skyggir á, er að bókinni hefur
ekki verið sniðinn ytri búningur
við hæfi. Þar skilur verulega á
milli hennar og bókar Jóhannesar
úr Kötlum, Jólin koma, sem prýdd
er myndlist, íklædd búningi, sem
aldrei slitnar eða þæfist.
V
Skuggi jólakattarins
Það er athyglisvert við efni
Ijóðabókar Jóhannesar, að undir
lokin færist meiri trúaralvara yfir
ljóðin. Jafnvel í hinu uggvænlega
kvæði um jólaköttinn (ímynd
kreppunnar) sem „lagðist á fá-
v v.. THORELLA THORELLA ^ ^
IvJvnzia Laugavegs Apóteki Miðbæ við Háaleitisbraut ^ \ i1*
Jóíasfareytingar
Gerið jó&n hátíðCeg með fattegum jótaskreytíngum
frd Borgarbíótnmu.
Safrceðvngar í hátíðaskreytíngum
»kbeoitkom
É
Opið ki 10-21
BORGARBLÓMiÐ
SKlPHOLTÍ 35 SÍMh 3ZZI3