Morgunblaðið - 09.09.1984, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 1984
125
þeirrar staðreyndar, að þarna var
ályktað út frá rannsókn á goð-
sögnum, væntanlega sett þá út af
laginu. En ekkert hef ég heyrt frá
þeim fornleifafræðingunum síðan,
enda þótt niðurstöðurnar hafi
hlotið svo rækilegan stuðning,
sem raun ber vitni — af UPP-
GREFTRI FORNLEIFAFRÆÐ-
INGA! En kannski er mér ekki
sýnt um að tala f hugtökum sem
fornleifafræðingar skilja.
Þeim tíma, er arkitektar nefna
„annað borgarskeiðið" lauk þá er
Arabar sigruðu Sassanfda. Er
„annað borgarskeiðið" skilgreint
sem timinn frá byrjun járnaldar
og til loka Rómarveldis um 480
e.Kr.
Nú verðum við vitni að athyglis-
verðri þróun. Frumhugmyndin um
Hring og stjörnuhimin sem meg-
inatriði byggðaskipulags deyr ekki
út. Konungsætt svonefndra Abb-
asída leggur grunn aö nýrri borg
árið 762, og er sú borg talin jafn-
vel enn merkari sem hugsýn innar
fullkomnu vísindalegu reglu
himnanna en nokkur borg áður.
Er borginni gefið nafnið Baghdad,
og svo lýst, að hún sé „sammiðja
veraldarfjall (concentric world
raountain)", sem hafi „reyrt sam-
an, óbifanlega, manninn á jörðu
niðri og hina guðlegu æðri mynd
hans (His divine superimage)“. Ollu
kerfinu er hagað í samræmi við
vísindalega stjörnufræði: „Þeir
lögðu grundvöllinn að Baghdad
sem Dýrahring.“ Þeir héldu inu
forna munstri — í samræmi við
nákvæmni nýrri arabískra vís-
inda. En Dýrahringurinn var
nauðsynlegur til að „endurspegla
óhlutdræg lög himins" (s61).
Tólfskiptur himinhringur er
hugmyndafræðileg undirstaða
byggðar. Þar sem hér — sam-
kvæmt RÍM.
Maður sem veröld
Niðurstaða RÍM um Hring
Rangárhverfis var einmitt sú, að
„Maður“ hefði þar verið megin-
inntak fræðanna: venjulegum
dauðlegum manni hafi verið jafn-
að til veraldar sem „Manns“. Þetta
er torskilin mynd nútímamönn-
um, en svo augljós nú orðið i
hugmyndaheimi íslendinga á mið-
öldum, að um tilvist hennar verð-
ur ekki efast. Og nú sjáum við, að
einmitt slíkur „Maður" — makro-
kosmos eða stórheimur — fyllir út
í Hring fornra byggða, og að
venjulegur maður verður míkró-
kosmos eða örmynd innar æðri
verundar. Allt eru þetta meginat-
riði RÍM frá því er fyrsta línan
var út gefin á prenti.
Dýrahringur himins, ristur í
land og festur við kennileiti, er
m.ö.o. helzta viðmiðun fornra
menningarsamfélaga allt fram
undir landnám íslands og stofnun
Alþingis. Og nú eru þetta ekki ein-
ungis tilgátur einstaklings réikn-
aðar út af hugmyndafræði ís-
lenzkra miðaldabókmennta, held-
ur staðfestar niðurstöður forn-
leifa- og byggðafræðinga!
Þetta snýr líkum málsins við:
samgöngur eru vottfestar milli
norrænna manna og hins suðlæga
menningarsvæðis árþúsundin
fyrir landnám íslands, svo að ætla
má A PRIORI — að fyrrabragði
— að konungssetrin að Jalangri og
Uppsölum hafi verið tengd við
sams konar hugmyndir. Vart þarf
þá að spyrja til Þingvalla og ins
helga Baugs íslendinga.
Glæsileg heildarsýn opnast yfir
allt hið vestræna menningar-
svæði.
Himinhringur
og byggðaþróun
Svo mikilvægur er himinhring-
ur í gjörvallri byggðaþróun heims,
þeirrar er menn þekkja, að eigi
verður enn við skilizt. Þannig
kemur í Ijós, að eitt mesta afrek
fornleifafræðinga í uppgreftri —
borgin Koy-Krylgan Kale I
Khwarizm í Sovétríkjunum (við
Oxus-fljót) reynist ekki einasta
vera gerð í samræmi við helgan
Baug, heldur beinlínis við SKIPU-
LAG STJARNHIMINS (s61). Hef-
ur rússneski fornleifafræðingur-
inn Tolstov endurgert borgina I
Khwarizm, og bendir Moholy-
Nagy á það, að endurgerðin falli
með eindæmum vel að lýsingunni
á Baghdad (s62). Er borgin í
Khwarizm tímasett „seint á ár-
þúsundinu fyrir Krists burð“.
Khwarizm sver sig m.ö.o. í ætt
annarrar byggðaþróunar árin
1000 f.Kr. til landnáms íslands, og
er þetta fágætt umhugsunaratriði.
En tengslin milli Baghdad og
Khwarizm telur Moholy-Nagy
ekki þurfa að byggjast á hring ein-
um sér, þar sem himinhringur
hafi verið „alþjóðlegt tákn“, eigi
aðeins í þeim borgum sem hún til-
færir heldur hvarvetna, meðal
annars í tilteknum minnismerkj-
um og mannvirkjum eins og graf-
hvelfingu Ágústusar keisara í
Róm (s62).
Og má nú hver maður sjá, hvert
rökleiðsluna ber: Ef tákn stjörnu-
himins og ins tólfskipta Dýra-
hrings var alþjóðlegt og hvarvetna
kunnugt, þá er vart unnt að
ímynda sér neitt einstakt atriði
fornrar hugmyndafræði, sem svo
augljóslega hefði átt að berast
norður í álfu. Khwarizm var kon-
ungssetur, svo að hugmyndafræði
konungdæma má ætla þá sömu
þar og á Norðurlöndum.
Einna skemmtilegast er þó að
hyggja að Baghdad: grundvöllur
þeirrar borgar var svo strang-
geómetrfskur, að sögn arkitekts-
ins, að þar náði himinhringur
„vísindalegri fullkomnun". En
þegar rannsakaðir eru uppdrættir
af borginni, kemur jafnframt í
Ijós, að byggjendur hugsuðu sér
hana sem Hjól með ÁTTA TEIN-
UM. Rétt eins og konungssetur
Dana, Svia og íslendinga sam-
kvæmt tilgátum RlM.
Stoðirnar hrannast að.
Hlutfallið 5/e
Eigi verður svo við fornar borg-
ir skilizt, að ekki sé getið frá-
munalega athyglisverðrar sam-
svörunar með tilgátum RÍM og ál-
yktunum fornleifafræðinga.
Niðurstaða RÍM um grundvöll ins
íslenzka Goðaveldis var m.a. sú, að
eitt megintákn hugmyndafræð-
innar — ein helzta hugmynd
„réttlætis" á jörðu landnáms-
manna — hefði verið fólgið í
stærðfræðibrotinu fimm sjöttu
(tengdu Hring). Langt mál þyrfti
til að skýra ályktun þessa; hér
skal þess aðeins getið, að Islend-
ingar áttu sér tvenns konar mæli
korns: 80 merkur vegnar og 96
merkur mældar. Þessari stað-
reynd fylgdi löng keðja hugsana-
sambanda í Goðaveldinu íslenzka
— ef rétt var ráðið — í RÍM.
Nú gefur Moholy-Nagy okkur
skyndilega upplýsingar um ein-
kennilega samsvörun með byggð-
um frænda vorra í Khwarizm og
Araba í Baghdad: hring-veggur
Baghdad-borgar var gerður í
hlutfallinu 5/6, ytri múrinn var 75
fet en sá innri 90 (5x15 og 6x15).
Og ÞETTA er einmitt atriðið, sem
Moholy-Nagy telur sanna hug-
myndafræðileg tengsl milli
Khwarizm og Baghdad, því að svo
er einmitt baugnum umhverfis
Khwarizm háttað!!!
Að sjálfsögð órar Moholy-Nagy
ekki fyrir því samhengi, sem
reiknað var út af íslenzkum heim-
ildum milli brotsins 5/6, Hrings og
stjarnhimins, og gefið er, að hún
hefur aldrei heyrt höfund þessar-
ar greinar nefndan. Enn má geta
þess, að hún skilur ekkert í brot-
inu 5/6 innan sambandsins, þótt
hún sjái tilvist þess, svo að hún
finnur engar skýringar á fram-
angreindri samsvörun aðra en
sams konar „arkitektúr".
Fundur þessa stærðfræðibrots
— fimm sjöttu — á réttum stað
við rannsóknirnar í Flórenz 1980
(sjá Dome of Heaven) var með
skemmtilegustu atburðum þeirrar
athugunar. En að finna brotið 5/6
stinga upp kollinum enn á ný i
elztu byggðum forfeðra vorra og
frænda er svona líkt eins og að
komast sjálfur í snerting við him-
inhring.
Sá sem nú vill fella tilgátur RlM
um hugmyndafræðilegan grund-
völl Goðaveldisins íslenzka, fær
nóg að hugsa.
Heilög
hringborg miðalda
Allar líkur benda til, að eigi ein-
asta heiðnir menn, heldur og
kristnir á keltneska vísu, hafi
staðið að gerð Baugs Rangár-
hverfis. Siðasta spurningin, sem
hér verður fyrir lögð, er því þessi:
Gerist þess nokkur kostur að
tengja hugmyndir miðaldakristni
þeim hugmyndum, sem að framan
eru raktar?
Þótt einhverjum komi á óvart er
svarið já. Langt frameftir miðöld-
um tengdu Evrópubúar byggðir
sínar „heiðinni hjátrú" annars
vegar og „kristinni goðafræði
(Christian mythology)“ hins vegar
(s67). Þær byggðir voru markaðar
í samræmi við hugmyndafræði
tiðarinnar, sem fólst m.a. í því að
maðurinn væri meistari „al-
heims-vísdómsins (cosmic wis-
dom)“ (s68). Veit orðalagið vafa-
laust að því, að kristnar hugmynd-
ir blandaðar fornum heiðnum
heimsmyndarfræðum, urðu
grundvöllur samfélagsskipanar.
Skyldi því þá ekki gleymt hver
voru höfuðatriði slíkrar heims-
myndar: stjarnhiminninn, merki
hans og himintungl, hringur og
fornhelg geómetría.
Varðveitzt hefur teikning, sem
talin er sýna framangreinda þætti
vel, hönnun borgar í samræmi við
alheim, forna speki og hugmyndir
Tómasar af Aquinas, meistara
innar kristnu skólaspeki. Var
teikningin gerð fyrir Sforza-
ættina í Mílanó árið 1457. Teikn-
ingin sýnir „fullkomna borg (an
ideal city)“ og er hún hringlaga en
skipt í átt-ydda stjörnu. Er speki
himintungla og stjörnumerkja tal-
in geymd í stjörnunni átt-yddu. En
myndin í heild er nefnd „Heims-
myndar-fjall (Cosmk mountain)“.
Hjólið og
hringborg midalda
Hringlaga borg er ekki „sveit* í
skilningi Rangárhverfis. Hitt má
hverjum manni ljóst vera, að
borgir finnast í uppgreftri forn-
leifafræðinga einfaldlega af því að
þær eru borgir og ekki tún; svip-
uðu máli gegnir um heimsmynd-
ar-teikningar er geymast í skjöl-
um fornra aðalsætta en ekki i
heilabúum löngu liðinna forfeðra
Islendinga.
Dæmið frá Italíu er þó skýrt:
spekingar miðalda og Endurfæð-
ingar, er reistu sér byggðir í sam-
ræmi við forna heimsmynd,
byggðu á hugtaki Hrings — og
skiptingu hans í átt-ydda stjörnu.
Þetta styður afdráttarlaust niður-
stöður af athugun á íslenzku
táknmáli: heimsmyndir Jalangurs,
Uppsala og Þingvalla byggðu á
sömu hugmynd. Að vísu hefur
átt-skiptingin ekki verið sett fram
sem stjarna, en hún hefur ætíð
verið ótvíræð, svo sem sjá má á
skiptingu Hrings í „áttavita"
(Mbl. 29.7. ’84) og Hjól með átta
teinum. Þannig fannst hugmyndin
á ný í Stokkhólmi 1978: borgin var
gerð sem Hjól bundin átta teinum
— með konungssetrið Tre Kronor
sem Miðju. Þarna kemur allt heim
og saman.
Framangreind mynd er m.ö.o.
táknræn fyrir síðmiðaldir — þar
sem saman koma heiðin speki og
það sem nú er einatt nefnt kristin
„goðafræði" — hingað bárust ein-
mitt menn sem lifðu i sátt og sam-
lyndi heiðnir sem kristnir. Enginn
getur gefið sér að forsendu, að
þessir menn hafi ekki kunnað
helztu fræði síns tímaskeiðs.
Niðurstöður RÍM um skipulag
byggðar í samræmi við hug-
myndafræði miðalda koma heim
við niðurstöður fornleifafræðinga
og arkitekta um sömu efni.
Niðurstöður
Af þeim fimm greinum sem rit-
aðar hafa verið undanfarið í
Morgunblaðið um mörkun þinga,
konungssetra og byggða, verður
ljóst, að niðurstðður RÍM um
Goðaveldið á Islandi koma með af-
brigðum vel heim við menningar-
hætti fornaldar og miðalda. Með
tilgátunum reynist það kleift, sem
áður sýndist með öllu óhugsandi
að tengja helztu þætti islenzkrar
hugmyndafræði, goðafræði og
stjórnskipunar hliðstæðum í
menningarsamfélögum fornaldar
og miðalda. Hafa þó aðeins örfá
dæmi verið sýnd af öllum þeim
fjölda sem fyrir liggur.
Enn virðist það ríkjandi skoðun,
að tvístringur í átrúnaði, tætingur
i hugarheimi og vanþekking hafi
ráðið gjörðum islenzkra land-
námsmanna. Má enn sjá á prenti
ólíklegustu fullyrðingar þess efn-
is, að nánast engin andleg tengsl
hafi legið milli íslenzka Goðaveld-
isins og evrópskrar menningar
samtímans. Slikar kenningar falla
um sjálfar sig, fyrir þeim finnast
ekki forsendur, þær standast ekki
rannsóknir, þær stangast á við
hvort tveggja i senn, líkur málsins
og rökræna hugsun.
Hvort sem mönnum likar betur
eða verr, STANDA þær tilgátur
sem skýra flest á einfaldastan
hátt, reynast réttar við prófun,
koma heim við þann efnivið sem
til rannsóknar er — og segja fyrir
um það hvað finnast muni við
frekari rannsóknir.
Tilgátur RÍM hafa reynzt þeirí*-
ar tegundar. Eldri kenningar um
skipulagsleysi i landnámi, van-
kunnáttu i fræðum fornaldar og
miðalda, tvistring i trúarhug-
myndum og þjóðskipulag, sem
ekki ætti sér neina hliðstæðu í
veröldinni, eru þannig brott falln-
ar.
Hugtak „Manns“ sem stórheims og örheims var eitt meginatriði ins helga
Baugs landnámsmanna, samkvæmt niðurstöðum RlM (tilg. 56, 1969). Hug-
tak Manns varð ekki skilið frá stjörnumerkjunum tólf. Krossarnir þrír
marka kristni að keltneskum hætti: yfirgnæfandi líkur benda til, að heiðnir
menn og kristnir hafi sameinazt um grundvöll Goðavaldisins.
Koy-krylgan Kale í Khawarizm (nú í Sovétríkjunum). Borgin er frá 2. öld f.
Kr. og gerð f likingu stjarnhimins. Greina má bæði grísk og kínversk áhrif i
borginni.
Fullkomin borg, er Filareta, húsameistari Endurfæðingarinnar teiknaði fyrir
Sforza-ættina i Mflanó 1457. Borgin var samræmd hugmyndum skólaspek-
inga miðalda. Fullkominn Hringur myndar Hjól átta teina. Höll valdhafans
er í Miðju.